عومومی داخیلی محصول
عومومی داخلی محصول اینگیلیسجه: Gross Domestic Product-وئریلمیش زامان مودّتینده اؤلکه داخلینده تولید اولونان امتعه و خدمتلرین بازار دیَریدیر.
بۇ تعریفین ایضاحی ایسه آشاغیداکی کیمیدیر:
وئریلمیش زامان مودّتیند… تولید اولونان…
اۆدم, اؤزل (خصوصی) زامان اینتئروالی مودّتینده تولید اولونان مال و خدمتلر داخیلدیر. کئچمیشده تولید ائدیلن محصوللارا عاید سؤودلشملر اۆدم-ده عکس اولونمۇر. عادتاً بۇ اینتئروال ایل و یا روبعلردیر.
اؤلکه داخلیند
دَییشدیراۆدم تولیدین حجمینی اؤلکهنین جوغرافی حودودلاری داخلینده اؤلچۆر. مثلاً، رۇسییه شرکتی آذربایجاندا فعالیت گؤستریرس، اوْنۇن یاراتدیغی دیَر آذربایجانین اۆدم-ده عکس اولونۇر و عکسینه آذربایجان شرکتی تورکیهده فعالیت گؤستریرس، اوْنۇن تولید ائتدییی محصول و یا گؤستریدیی خدمت تورکیهنین اۆدم-ده عکس اولوناجاق.
بؤتون
دَییشدیراۆدم اؤلکهده تولید اولونان و قانونی یوْللا ساتیلان بۆتۆنمته و خدمتلری اَحاطه ائدیر. اۆدم بیرنئچه اساس محصولۇن دئییل، تولید اولونان هر محصولۇن دیَرینی اؤزۆنده عکس ائتدیریر.
سوْن
دَییشدیربیر موسیسه مینئرال سۇلار اۆچۆن پلاستیک قاب تولیدائدیر، باشقا موسیسه بۇ قابلاری آلیب مینئرال سۇیۇ قابلاشدیریب استهلاکچیلارا ساتیر. ایکینجی موسیسهنین تولید ائتدییی محصول اۆدم-ه داخل ائدیلیر، بیرینجی موسیسهنین محصولۇ ایسه حسابلانمیر. چۆنکی، بیرینجی موسیسه وریندن تولید اولونان محصول باشقا بیر امتعهنین تولیدیندا قۇللان (ایشلت) ائدیلیر، باشقا موسیسه ایسه بۇ محصولۇ ساتان زامان آلدیغی پلاستیک قابین دیَرینی بۇرا داخل ائدیر. ایکینجی موسیسهنین ساتدیغی محصول سوْن استهلاک محصولۇ آدلانیر. بیرینجی موسیسهنین محصولۇ ایسه باشقا بیر محصولۇن تولیدیندا قۇللان (ایشلت) ائدیلدییندن آرالیق محصول آدلانیر. باشقا سؤزل، سوْن محصوللار آرالیق محصوللارین دیَرینی ده اؤزۆنده عکس ائتدیریر. بئلهلیکل، بیر محصولۇن دیَرینی ایکی و یا داها چوْخ کهره (دفعه) حسابلاماماقدان اؤترۆ اۆدم-ه یالنیز سوْن محصوللارین دیَری داخل ائدیلیر.
اۆدم-ه هم مادی (گئییم، ائو، قیدا محصوللاری و س), هم ده غیری-مادی (بربر، نقلیات، رابطه خدمتلری و س) امتعهلر داخیلدیر.
بازار دیَریدیر
دَییشدیراۆدم چوْخلۇ مۆختلیف امتعه و خدمتلرین عومومی دیَرینین واحد اؤلچۆسۆدۆر. بازاردا ایستهر فیزیکی، ایستهرسه ده کئیفیت باخیمیندان بیر-بیریندن فرقلهنن بیر چوْخ امتعه ساتیلیر. اوْنلاری جمعلمهاین یئگانه یوْلۇ دیَرلرینین اؤلچۆلمسیدیر. بۇ سببدن اۆدم-ین حسابلانماسی هر بیر محصول بازار دیَری اساسیندا آپاریلیر. بینالملل موقاییسه اۆچۆن اۆدم-ۇ همان بیر والیۇتادا حسابلاماغین ایکی یوْلۇ وار: مظنّه و آلیجیلیق یئتهنک (قابلییت) ینین پاریتئتی (AQP) (daha dəqiq hesablama yoludur) یوْلۇ ایله.
نوعمینال و (گرچک) رئآل اۆدم
دَییشدیرنوعمینال اۆدم حسابلامادا تولید ائدیلن محصوللارین عملیاتۇال بازار قیمتی گؤتۆرۆلۆر. بۇ سببدن نوعمینال اۆدم محصولۇن قیمت دهایشیکلیکلریندن آسیلیدیر–یعنی تورم (deflyasiya) نتیجه سینده محصولۇن قیمتی قالخدیقدا (düşdükdə) نوعمینال اۆدم دا قالخیر (düşür).
مثلاً، اؤلکهده جمعی ۲ محصول تولید ائدیلیر، آ و ب محصوللاری. ۲۰۰۷-جی ایلده آ محصولۇندان ۱۰۰ عدد، ب محصولۇندان ایسه ۲۰۰ عدد تولید ائدیلیب. آ محصولۇنۇن ۱۳۸۶ شمسی ایلده بازار قیمتی ۳۰، ب محصولۇنۇنکۇ ایسه ۲۰ پول واحیدی دیر. بۇ حالدا ۱۳۸۶ شمسی ایلده ۆدم=۱۰۰*۳۰+۲۰۰*۲۰=۷۰۰۰. ۲۰۰۸-جی ایلده ۱۰٪ اینفلاسیا اوْلدۇغۇ حالدا و تولیدین آرتمادیغی حالدا نوعمینال اۆدم ۱۰۰*۳۳+۲۰۰*۲۲=۷۷۰۰ اوْلۇر. گؤردۆیۆمۆز کیمی حتّی تولیدین آرتمادیغی حالدا نوعمینال اۆدم ۷۰۰ پول واحیدی آرتدی.
محصولۇن قیمتیندن آسیلیلیغی آرادان قالدیرماق و سهو یاناشمادان یایینماق اۆچۆن (گرچک) رئآل اۆدم حسابلانیر. (گرچک) رئآل اۆدم-دا قیمت دهایشیکلیکلری نظره آلینیر. بۇنۇن اۆچۆن بیر ایل اساس گؤتۆرۆلملی و نؤبتی ایللرده اساس گؤتۆرۆلمۆش ایلین قیمتلری اۇیغۇلان ائدیلملیدیر. یوخاریداکی مثالدا ۱۳۸۷ شمسی ایلده (گرچک) رئآل اۆدم=۱۰۰*۳۰+۲۰۰*۲۰=۷۰۰۰. بۇ اوْ دئمکدیر کی، اساس ایل اوْلاراق ۱۳۸۶ شمسی ایل گؤتۆرۆلدۆکده ۱۳۸۷ شمسی ایلده (گرچک) رئآل اۆدم-ۇن آرتیمی ۰٪, نوعمینال اۆدم-ۇن آرتیمی ایسه ۱۰٪ تشکیل ائدجک.
اۆدم دئفلیاتوْر نوعمینال اۆدم-ۇن (گرچک) رئآل اۆدم-ا نسبتینی گؤستریر:
یوخاریداکی مثالدا ۱۳۸۷ شمسی ایلد:
اۆدم-ۇن حسابلاما یوْللاری
دَییشدیراۆدم-ۇ حسابلاماغین بیرنئچه یوْلۇ وار:
-
- ج–اهالینین استهلاک خرجلری
- بیر–عومومی اؤزل (خصوصی) یاتیریم(سرمایهگذاری)لار
- گ–دؤولت خرجلری
- ائخ–صادرات
- ایم–ایدخال
-
- ایمد–تولید ائدیلن سوْن محصوللارین دیَری
- اوْم–سوْن محصول (İMD) اۆچۆن قۇللان (ایشلت) اولونان باشقا محصوللارین دیَری
- بئش–محصول اۆچۆن وئرگی (مالیات)
- س–سۇبسیدیالار
-
- خۆدم=گ+دگ+بئش–س
- خۆدم–خالص اۆدم
- آ–عاموْرتیزاسیا
- گ–راضیلاشمایا اساسأ حقوقی و یا فیزیکی شخصین (یعنی، ایشگؤتۆرنین) ایشچیسینه اؤدملی اوْلدۇغۇ مبلغلر
- دگ–باشقا گلیرلر
اۆدم آذربایجان
دَییشدیر
۱۳۸۷ شمسی ایلین سوْنۇندا اۆدم آذربایجاندا ۳۱۴۶۸ میلیون. ازن و یا ۷۹۱۸۱ میلیون. اۇسد (ÜDM(AQP)) تشکیل ائتمیشدیر. آدامباشینا دۆشن اۆدم ۳۶۷۰ آزن و یا ۹۱۸۳ اۇسد (ÜDM(AQP)) تشکیل ائتمیشدیر و بینالملل موقاییسهده آذربایجان ۸۲جی یئرده قرارلاشمیشدیر.
۸۰-جی ایللرده بۆتۆنشوْروی اؤلکهلری کیمی آذربایجان دا اقتصادی تنزُّلله اۇغرادی. مستقللیک الده ائدیلدیکدن سونرا دا تنزُّل داوام ائتدی. ان آز اۆدم آذربایجاندا ۱۹۹۵-جی ایلده قیده آلینمیشدیر (۲۱۳۳ mln. AZN). ۱۹۹۶-جی ایلدن باشلایاراق آذربایجاندا اۆدم-ۇن وْرتا (گرچک) رئآل آرتیم دماسی ~۱۶٪ تشکیل ائدیب. بۇ چوْخ بؤیۆک گؤستریجیدیر، لاکین اۆدم-دا نفت بخشۇنۇن پایی چوْخ بؤیۆکدۆر، ۵۹٪. غیری نفت بخشۇنۇن اوْرتا آرتیم دماسی ۱۹۹۸-جی ایلدن ۱۳۸۷ شمسی ایله کیمی ۱۰٫۵٪ اوْلموشدور. اۆدم-ۇن صنایعی دۆشن پایی ۶۲٪, کند صنعتینا ۶٫۵٪, تیکینتی ۵٫۶٪, خدمات بخشلرینه ۱۹٫۲٪ تشکیل ائتمیشدیر. قوْنشۇ اؤلکهلرله موقاییسهده آدامباشینا دۆشن اۆدم (AQP):
- روسیه–۱۵۹۲۲ اۇسد
- تورکیه–۱۳۱۳۸ اۇسد
- قازاخیستان–۱۱۴۱۶ اۇسد
- ایران–۱۱۲۵۰ اۇسد
- آذربایجان–۹۱۸۳ اۇسد'
- تۆرکمنیستان–۵۷۱۱ اۇسد
- ئرمنیستان–۵۲۷۳ اۇسد
- گۆرجۆستان–۴۸۶۳ اۇسد
اۆدم دونیادا
دَییشدیردونیانین اۆدم-ۇ ۱۳۸۷ شمسی ایل اۆچۆن ۶۸۹۹۹ میلیارد. اۇسد تشکیل ائتمیشدیر. ان بؤیۆک اۆدم ایسه آمریکا بیرلشمیش اوستانلاریندادیر، ۱۴۲۶۴ میلیارد. اۇسد. آدامباشینا دۆشن اۆدم-ا گؤره ایلکین یئرلری قطر و لۆکسئمبۇرق (İMF) تۇتۇر، ~۸۰۰۰۰ اۇسد. اۆدم-دا وطنداشلارین ایجتماعی ایستکلری (عدالتلیلیک درجهسی–هر بیر بخشد، سیغوْرتا، ثابتلیک، هاوانین، سۇیۇن و یئمک محصوللارینین کئیفیتی، ایستیراحت اۆچۆن شرایط و س) نظره آلینمادیغینا گؤر، آدامباشینا دۆشن اۆدم اؤلکهده یاشایان اینسانلارین حیات سویهسینین اساس گؤستریجیلریندن بیری کیمی قبول ائدیلسه د، یئگانه گؤستریجی کیمی قبول ائدیله بیلمز. حیات سویهسینین اؤلچۆلمسینده بۇ اصوللار دا یاردیم اوْلا بیلر:
- گینی-یندئخ–دؤولتین گلیرلرینین وطنداشلاری آراسیندا عدالتلی بؤلۆشدۆرۆلمسینی بللی ائتمهک اۆچۆن بیر اصول
- اینسان گلیشمه سی ایندئکسی (İİİ)–وطنداشلارین عومومی گلیشمه سی (خالْقین گلیرلریندن، وطنداشلارین اوْرتا حیات مودّتیندن و تحصیل سویهسیندن عبارتدیر)
- گئنۇینئ پروْگرئسس ایندیجاتوْر
- ایندئخ اوْف سۇستاینابلئ ائجوْنوْمیج وئلفارئ (ISEW)
- هاپپی پلانئت ایندئخ (HPI)
قایناقلار
دَییشدیر- http://www.economy.gov.az/
- http://www.imf.org/
- گرۇندزۆگئ دئر ووْلکسویرتسجهافتسلئهرئ، ن. گرئگوْری مانکیو، ۳. آۇفلاگئ، ۲۰۰۴