قدیم یونان
قدیم یونان (یونانجا: Αρχαία Ελλάδα) — بالکاننین جنوب حیصّه سینده، اژه دنیزی آراسیندا ، آنادولونین غرب ساحلینده یارانمیش دؤولتلر قروپونون عۆمومی آدی؛ ائتکی دایره‌سی یونانین یاریماداسینین جنوب ساحیلینه، سیسیلنین غربینده، مرمره دنیزی، قارا دنیز و آرالیق دنیزی دنیزلری ساحللرینه ده یاییلمیش‌دی. یونان اراضیسینین مسکونلاشماسی اوْرتا پالولیته عایید ائدیلیر. یونان اهالی‌سی اکینچی‌لیک و مالدارلیقلا مشغول اوْلور، اوْتوراق حیات کئچیریردی. یونانین ایلک ساکینلری قدیم یونانلار (اوْنلاری پلاسگیلر، کاریلر آدلان‌دیریردیلار) یقین کی، هیند-آوروپالی اوْلمامیشلار.
ایلک واختلار
دَییشدیرقدیم یونانین دقیق اوْلا‌راق نه زامان فورمالاشدیغی تاریخه معلوم دئییل‌دیر.اساساً روم ایمپیراتورلوغوندان اوّلکی، زامانلاردا دا یونان اراضیسینده اینکیشاف ائتمیش مدنییتنین یاشادیغی معلوم‌دور.بعضی قایناق‌لرده میلاددان اوّل ۱۱۵۰-جی ایلده داغیلان میکنا مدنییتسیندا قدیم یونان تاریخی‌نین بیر حیصّه سی کیمی گؤستریلمیش‌دیر.
یونانلارین منشیی
دَییشدیرقدیم یونانین فوْرمالاشما‌سی
دَییشدیرجمعیتده اوْلان سوسیال فرقلر
دَییشدیریونان-ایران ساواش‌لری (میلاددان اؤنجه ۵۰۰-۴۴۹) — قدیم یونان شهر-دؤولتلرینه (پولیسلر) قارشی ایرانین ایشغال‌چی‌لیق ساواش‌لری. میلاددان اؤنجه ۵۰۰ ایلده کیچیک آسیا‌دا ایران حؤکمران‌لیغینا قارشی عۆصیان ائتمیش پولیسلره (میلت عۆصیانی) آتن و ارتریانین یاردیم گؤسترمه‌سی (اوبیا آداسیندا) یونان-ایران ساواش‌لری‌نین باشلانما‌سینا سبب اوْلموش‌دو. میلاددان اؤنجه ۴۹۳ ایلده عۆصیانی یاتیران ایران اوْردوسو مردونی‌نین باشچی‌لیغی ایله میلاددان اؤنجه ۴۹۲ ایلین یازیندا هللسپونت‌دان کچیب یونانی ایشغال ائتمک آماچ‌له یوروشه باشلا‌دی. لاکین آفون بورنو (اگی دنیزینده) یاخینلیغیندا ایران دونانما‌سینین چوخ حیصّه سی (تقر. ۳۰۰ گمی) فیرتینا‌دان محو اوْلدوغو اۆچون یوروش دایاندیریل‌دی و یالنیز فراکی اله کئچیریلدی.
مارافون دؤیوشو
میلاددان اؤنجه ۴۹۰ ایلین یازیندا سرکرده داتیس و آرتافرنین باشچی‌لیغی ایله ایران اوْردوسو اگی دنیزینی کئچه‌رک یولوستو ناکسوس آدا‌سینی، اوبیا آدالاریندا کاریستوس و ارتری شهرلرینی توتدو و آتن‌دان ۴۲ km آرا‌لی مارافون دوزنلیینه چیخدیلار. تجروبه‌لی ایستراتقلرین کومان‌دان‌لیغی آلتیندا اوْردو توْپلاندی. ۱۰ ۰۰۰ آغیر سیلاح‌لی پیا‌دا‌دان عبارت فالانقا یارادیلدی. ۱-جی دارانین اوْردوسو قوت‌لی ایدی، چوخسای‌لی پیا‌دا و سوواریلر و ایشغال اوْلونموش توْرپاقلارین دؤیوش‌چولری ده وار ایدی. یونان اوْردوسونا میلیتاد باشچی‌لیق ائدیردی. اوْ، مرکزده ضعیف، جیناح لاردا ایسه قوت‌لی مۆدافیه سیستمی قوردو. فارسلار هۆجوما کئچرکن فالانقالار جیناح لاردان اوْنلاری سیخدی. یونانلار دۆشمنی ۱۰۰-۱۵۰ متر یاخینلیغا قدر بوراخ‌دی و قفلتن یورویه‌رک، اوْنلارا ، اؤزل‌له اوْخچولارا گؤز آچماغا ایمکان وئرمه‌دیلر. اۆستونلویونو ایتیرن فارسلار گئری چکیلدی. ایران قوشونو یونانلار طرفیندن تعقیب اوْلون‌دو و بؤیوک ایتکی وئردی. ۷ دۆشمن گمیسی اله کئچیریلدی.
یونان دؤیوش‌چولریندن بیری فیددیپید بۇ غلبه خبرینی مارافون دوزنلیین‌دن آتنیا قدر ۴۲ km قاچا‌راق چاتدیرمیش‌دی. لاکین اوْنون اۆریی پارتلاییب اؤلموش‌دو. مارافون قاچیشی ایلک دفعه یونان‌دا همین دؤیوشچونون شرفینه یارانمیش و دۆنیا دؤولتلرینه یاییلمیش‌دیر.
فرموپیل دؤیوشو
دَییشدیرمارافون دؤیوشون‌دن ۱۰ ایل سوْنرا ۱-جی دارانین اوْغلو کسرکس آتا‌سینین یونانی ایشغال ائتمک نیتینی حیاتا کشیرمک ایسته‌دی. اوْ، میصرلیلردن، بابیللردن، حتی کیچیک آسیا یونان‌لیلاریندان تشکیل اوْلونموش قوشونو ایله ب.میلاددان اؤنجه ۴۸۰`دا اوْرتا یونان اۆزرینه هۆجوما کئچدی. بۇندان خبردار اوْلان یونان شهر دؤولتلری بیرلش‌دیلر. ایسپارتا شاهی لونید`ین باشچی‌لیغی ایله اوْرتا یونانا گئدن یوْلو فرموپیل کئچیدینی توتدولار.
کسرکس فرموپی‌له یاخینلاشا‌راق ایلک اوّل یونانلارا الچی گؤندریر کی، تسلیم اوْلسونلار. لاکین لونید بۇ طلبی رد ائدیر. ایران‌لیلار یونان‌لیلاری قورخوتماق اۆچون دمیش‌دی کی، "بیزیم اوْخلاریمیز و میزراقلاریمیز گونشینقاباغینی توتا‌جاق‌دیر!". ایسپارتا‌لی یونان دا جواب وئرمیش‌دی: "نه اوْلار کؤلگه‌ده ووروشاریق!" یونانلار ایکی گۆن ایران‌لیلارین هۆجوملارینی دف ائتدیلر. بیر نفر خاین داغ جیغیری ایله ایران‌لیلاری فرموپیل کئچیدینه آپاردی. محاصره‌یه دوشدوکلرینی گؤرن لونید ایسپارتا‌لیلاردان باشقا بۆتون یونان قوه‌لری‌نین گئری چکیلمه‌سی امرینی وئردی. غیری برابر اوْلان دؤیوش‌ده ۳۰۰ نفر ایسپارتا‌لی و لونید هلاک اوْلدو. ایران‌لیلار اوْرتا یونانی، بوتی، آتتیکا و آفینانی اله کئچیردیلر. یونانلار قادین، قوجا و اۇشاقلاری آتن‌دان چیخارا‌راق، پلوپونن‌سه و السلامین آدا‌سینا آپاردیلار. ووروشا بیلن بۆتون نفرلر اوْردویا و دونانمایا داخیل ائدیلدیلر. السلامین دنیز دؤیوشو
ایران‌لیلاری فرموپیل کئچیدینده لنگی‌دن یونانلار دونانمالارینی گوجلن‌دیریرلر. یونان حرب گمیلری تریرا آدلانیردی. هر بیر گمی‌نین ساغ و سوْل حیصّه سینده ۳ سیرا آوارچه‌کن اوْلوردو. هیز‌له حرکت ائدیردیلر، لازی‌می آندا چویک‌لیک‌له گمی‌نین ایستیقامتینی دییشیردیلر. هر گمی‌ده ۱۸۰ آوارچه‌کن و ۲۰-۳۰ دؤیوش‌چو اوْلوردو. یونان دونانما‌سینا فمیستوکل باشچی‌لیق ائدیردی. ب.ا.ا ۴۸۰`ده السلامین دنیز دؤیوشو باش وئردی. بۇ دؤیوش‌ده '۳۷۰ یونان تریرا‌سی، ۷۰۰ ایران گمیسی' ایشتیراک ائدیردی. تریرالار ایران‌لیلارین آغیر گمیلرینه نیسبتاً داها هیز‌لی حرکت ائدیردیلر. یونانلار جلد حرکت ائده‌رک ایران گمیلری‌نین آوارلارینی قیریر، یانلارینی دشیر، تاران ائدیردیلر. دؤیوش‌ده ایران دونانما‌سی مغلوب اوْلور و گئری چکیلیرلر و ۳۰۰ گمی ایتیریرلر.
پلاتیا دؤیوشو
دَییشدیرکسرکس ایرانا گئدن دنیز یوْلونون یونانلار طرفیندن توتولما‌سیندان قورخا‌راق، اؤز گمیلری‌نین بیر حیصّه سی ایله چیخیب گئتدی. یئرده قالان ایران قوه‌لری ایله یونانلار آراسیندا ب.میلاددان اؤنجه۴۷۹`دا پلاتیا شهری یاخینلیغیندا (میکال بورنو یاخین‌لیغی) دؤیوش اوْلدو. یونانلار ایران‌لیلاری مغلوب ائتدی. لاکین دنیز دؤیوشلری ۳۰ ایلدک داوام ائتدی. اوْنا گؤره ده یونان شهر دؤولتلری اؤز آرالاریندا اتفاق یارات‌دیلار. اوْنلارین ایچریسینده ان گۆج‌لوسو آتن ایدی .بیرلشمیش اتفاقین اوْردو و دونانما‌سینا آتن ایستراتقی باشچی‌لیق ائدیردی. اوْنا گؤره ده بۇ اتفاق آتن دنیز اتفاقی آدلانیردی. میلاددان اؤنجه ۴۷۹ ایلده یونان پولیسلری‌نین بیرلشمیش اوْردوسونون ایران قوشونلاری (پلاتیا یاخینلیغیندا) و دونانما‌سی (میکال بورنو یاخینلیغیندا) اۆزرینده غلبه‌سی یونان-ایران ساواش‌لری‌نین موقددراتینی حل ائتدی. ایشغال اوْلونموش پولیسلرین بؤیوک حیصّه سی آزاد ائدیلدی (میلاددان اؤنجه ۴۷۸-۴۶۸).
میلاددان اؤنجه ۵-جی عصرین ۷۰-جی ایللرینده آتن‌لی سرکرده کیمونون باشچی‌لیغی ایله یونان اوْردوسو فراکی ساحللرینی، اگی دنیزین‌ده‌کی بیر سیرا آدالاری و بیزانس شهرینی اله کئچیردی. میلاددان اؤنجه ۴۶۹ ایلده اوریمدونت چایی یاخینلیغیندا ایران قوشونلاری آغیر مغلوبیته اۇغرادیلار و بۇ وۇروشمالاردان سوْنرا ساواش عملیّاتلار فاصیله‌لرله میلاددان اؤنجه ۴۴۹ ایله قدر داوام اتدیریل‌دی. میلاددان اؤنجه ۴۴۹ ایلده السلامین یاخینلیغیندا یونانلارین ایران‌لیلار اۆزرینده یئنی غلبه‌سیندن سوْنرا باریش حاقیندا دانیشیقلار باشلاندی. کال‌لی باریشونه (میلاددان اؤنجه ۴۴۹) اساساً ایران اگی دنیزین‌ده‌کی هللسپونت و بوسفورداکی مولکلریندن ال چکدی، کیچیک آسیا‌دا یونان پولیسلری‌نین ایستیقلالیتینی تانی‌دی. ایران ساواش دونانما‌سینا اگی دنیزینده اۆزمک قاداغان ائدیلدی.
یونان-ایران ساواش‌لری‌نین اساس شرطلری
دَییشدیربۇ ساواش‌لر یونان تاریخینده چوْخ مؤهوم مرحله اوْلدو. ایلک دفعه بۇ موباریزه نتیجه‌سینده اۆموم اللا‌دا تسوبکش‌لییی مسئله‌سی اوْرتایا چیخدی.
کیچیک آسیا و اوْنا یاخین آدالارین یونان شهرلری‌نین هخامنشلرلره قارشی عۆصیانی یونان-ایران ساواش‌سینین باشلانغیج نقطه‌سی اوْلدو. قوروشون، ۲-جی کامبیزین، دریوشون ایستیلالاری بۆتون یاخین شرقین هاهامانیشی ایمپراتورلوغونون ترکیبینه داخیل اوْلما‌سینا گتیردی. لیدیانین ا.ا ۵۴۶-جی ایلده دارماداغین ائدیلمه‌سیندن سوْنرا، اوْنا تابع اوْلان یونان شهرلری فارسلارین هاکیمیتی آلتینا کئچدیلر. فارسلارین آلدیغی وئرگیلر لیدی دؤوروندکین‌دن چوْخ دییلدی، لاکین لیدی هاکیمیتی دؤورونده وئرگی ایله ییغیلمیش پول یئنی‌دن دؤورویه‌یه بوراخیلیردی، فارسلارا اؤدنیلن وئرگی ایسه اؤلو یوک کیمی هخامنشلر خزینه‌سینه یاتیردی. بۇ ایسه یونان شهرلری‌نین تیجارتینه ده بؤیوک ضربه ایدی. دونانما‌سی اوْلمایان لیدی‌لیلاردان فرقلی اوْلا‌راق فارسلارین اله فینیکی‌لی دونانما‌سی واردی. بۇندان باشقا فارسلار یونانلارین اۆزرینه بیر چوْخ، اوْ جمله‌دن تیکینتی و ساواش، موکلفیتلر قوْیموش‌دولار.
بۇندان باشقا خاریجی ایشغال‌چیلارا قارشی موباریزه پولیسداخی‌لی موباریزه ایله چولغاشیردی، چونکی بیر مدت سیا‌سی ضرورت اوْلان یونان تیرانیلاری هخامنشلر هاکیمیتینده اؤزلرینه یئنی دایاق تاپ‌دیلار و تاریخ صحنه‌سیندن گتمک فیکرینده دییلدیلر. ماردونی، داتیس و آرتافرنین یوروشلری فمیستوکل
خشایار شاهین یوروشو
دَییشدیردلوس دنیز اتفاقی. کالی باریشی
میلاددان اؤنجه۴۴۹-جو ایلده آتن الچی‌سی کال‌لی سوز شهرینه گلدی. بۇرادا یونانلارلا فارسلار آراسیندا باریش مۆقاویله‌سی ایمزالاند. بۇ مۆقاویله تاریخه "کال‌لی باریشو" کیمی داخیل اوْلموش‌دور. مۆقاویله‌یه گؤره، فارسلار کیچیک آسیا‌داکی یونان شهرلری اۆزرینده آغا‌لیق‌دان ال چکمه‌لی، هخامنشلر اوْردوسو هالیس چایینی کچممه‌لی ایدی. یونانلار دا اؤز نؤوبه‌سینده کیپر آدا‌سینی بوشالت‌دیلار. بۇ مغلوبیت هخامنشلر حؤکمداری ۱-جی آرتاخشایار شاهی و اوْنون واریثلرینی دؤولتین خاریجی سیاستی‌نین اساس ایستیقامتینی دییشمه‌یه وادار ائتدی. اوْنلار مۆختلیف دؤولتلری بیر-بیرینه قارشی قال‌دیرماق سیاستینه ال آتدیلار.
دونیاگؤروشو و اینانجلار
دَییشدیرقدیم یونان دینینده بۆتون طبیعی و اجتماعی حادیثه‌لر سایلاری چوْخ اوْلان تانریلارلا الاقلندیریلیردی. یونانلارین دۆشونجه‌سینده بۇ تانریلارین هر بیری‌نین اؤزلرینه مخصوص فعالیّت ساحه‌لری‌نین اوْلدوغو اینانجی یئر آلیردی. یونان پانتونونون باشیندا زوس (یون. Ζεύς) آدلی تانری دوروردو. یونانلارین اینانجلارینا گؤره تانریلار اوْلیمپوس داغیندا یاشاییردیلار و اینسانلارین حیاتینا ائتکی ائدیردیلر. اینسانلارین بورجو ایسه اوْنلارا عبادت ائتمک ایدی. بۇنون اۆچون تاپیناقلار (معبدلر) و باشقا مقدس یئرلر فعالیّت گؤستریردی. اوْرا‌دا تانریلارین هیکللری قویولور، اوْنلارا دعالار اوْخونور و قوربانلار کسیلیردی. بۇنلارین عوضینده ایسه اینسانلار تانریلاردان بللی ایستکلری‌نین یئرینه یتیریلمه‌سینی طلب ائدیردیلر. نه قدر چوْخ عبادتلر، نزیرلر و قوربانلار وئریلیردی‌سه، تانریلار دا عوضینده اوْ قدر چوْخ نعمتلر وئرمه‌لی ایدیلر. بۇندان باشقا یونانلار مقدس داشلارا دا تاپینیردیلار، کۆتلوی(توده) دینی مراسیملر حیاتا کچیردیردیلر.
تانریلارا خیدمت‌چی اوْلان کاهینلر عبادتلر تشکیل ائدیردیلر. اوْراکل (لات. اوْراجولوم) آدلانان کاهینلر ده وار ایدی. یونانلار اینانیردیلار کی، اوْنلار تانریلاردان گله‌جک حاقیندا خبرلر آلیر. اوْراکللاردان ان تانینمیشی دلفی شهرینده یئرلشن آپوللون تانری‌سینین معبدینده (تاپیناقیندا) ایدی.
قدیم یونان دینی‌نین هر هانسی بیر واحید تعلیمی، مقدس کیتابی یا دا مرکزی اوْلمامیش‌دیر. هر یئرین اؤز عادتلری وار ایدی. عمومیت‌له، یونانلار یاخین شرق میللتلری کیمی تسسوبکش دیندار اوْلمامیشلار، اوْنلار شرق خالقلاریندان فرقلی اوْلا‌راق حیاتلاریندا داها دا سربست ایدیلر. اوْنلارین اساس اخلاقی دَیَرلری ایگیدلیک و عدالت اوْلموش‌دور. بۇ سربستلیین ده فلسفه‌نین یارانیب اینکیشاف ائتمه‌سینده بؤیوک روْلو اوْلموش‌دور. سوْنرالار ایسه یونان دینی دونیاگؤروشو رومیا دا ائتکی ائتمیشدیر.
تخمیناً میلاددان اؤنجه ۷-جی – ۶-جی یوز ایللرده یونان‌دا اوْرفیزم آدلانان بیر دین یارانمیش‌دیر. اوْنون تعلیمینده کیفایت قدر فلسفی گؤروشلر ده اوْلموش‌دور.
قدیم یونانین فلسفؤنجه‌سی عنعنه‌سینده داستانلار دا بؤیوک روْل اوْینامیش‌دیر. اوْنلاری شاعیرلر و ادیبلر یازیردیلار. اوْنلاردان بیری هومر (یون. Ὅμηρος، م. اؤ. ۸-جی یوز ایل) اوْلموش‌دور. اوْنون کیم‌لییی حاقیندا بیلگیلر اوْلدوقجا آزدیر. حتی، اوْنون آنا‌دان اوْلدوغو یئر ده دقیق بیلینمه‌مک‌ده‌دیر.
ایستینادلار
دَییشدیر