مصطفی چوقای
مصطفی چوقای (قازاخجا: Mustafa Şoqaý تورکجه:Mustafa Çokay )، (دوغوم:۲۵ دسامبر ۱۸۹۰ — اولوم: ۲۷ دسامبر ۱۹۴۱) — قازاخ ايجتيماعي و سياسي خاديمي، پوبليسيست، تورکوستا‌نین بيرليگي اۆچون ساواشچی ایدی.
مصطفی چوقای | |
|---|---|
.jpg) Mustafa Shokay in his youth | |
| شخصی بیلگیلر | |
| دوغوم | ۲۵ دسامبر ۱۸۹۰ قیزیل‌اوردا, روسیه ایمپیراتورلوغو |
| اولوم | ۲۷ دسامبر ۱۹۴۱ (۵۱ یاش) برلین, نازی آلمان |
| میلیت | قازاخ‌لار |
| سیاسی حزبی | Alash Party |
| حیات یولداشلاری | Maria Shokay |
| آلماماتر | سانکت-پئتئربورق دؤولت اونیورسیتئتی‌نین حوقوق فاکتولته‌سی |
| پئشه | سیاستچی |
| صنعتی | سیاستچی، ایجتیماعی خادیم، ژورنالیست |
قازاخيستا‌نین تا‌نینميش دؤولت و ايجتيماعي خاديمي. 1918-جي ايلين يانواريندا تورکوستان ويلايتي ("قوقاند ويلايتي") حؤکومتينه باشچيليق ائديب. 1918-جي ايلين 21 فئوراليندا بو حؤکومت بولشئويکلر طرفيندن داغيديلديقدان سونرا 1921-جي ايلده آوروپايا موهاجيرت ائديب. ايستانبولدا "يئني تورکوستان" ژورناليني نشر ائديب (1927-1931). "پروْمئتئي" تشکيلاتي‌نین عوضوو کيمي م.ا.رسول‌زاده‌نین موهاجيرتده بولشئويزمه قارشي بيرگه موجاديله ائتديگي سيلاحداشلاريندان اولوب.[۱]
یاشاییشی دَییشدیر
1890-جي ايلين يانوارين 7-ده سير دريا کنارينداکي قيرغيز چؤللرينده ياشايان ساده بير قازاخ عاييله‌سينده دوغولان مصطفی اوشاقليق و يئني‌يئتمه‌ليگيني آق‌مئسجيتده کئچيريب. ايلک تحصيليني ده بورادا آلديغيندان چوخ واخت اونو آق‌مئسجيت دوغوملو ساييرلار. سوي‌کؤکو خارزمشاهلارا باغلي اولان بو بؤيوک اينسان گنجليگيندن ظولمه و حاقسيزليغا قارشي موباريزه‌يه آتيليب، کئشمکئشلي بير حيات ياشاييب.
اورتا مکتبي داشکندده روس ديلينده بيتيرن مصطفی پئتئربورق اونيوئرسيتئتينده حوقوق فاکولته‌سينه قبول اولونور. پئتئربورقدا سول دونياگؤروشلو اينقيلابچيلارلا ياخيندان تانيش اولسا دا، اونلارلا فيکير بيرليگينه گله بيلمه‌ميشدي. مصطفی چوقای آچيق-آيدين گؤروردو کي، کومونيزم قورماق، اينسان آزادليغينا نايل اولماق ايستگي ايله موباريزه‌يه قوشولانلار روس شوْوينيزميندن اوزاغا گئده بيلميرلر. بو سببدن ده او، روسیه ايمپئريياسيني يئني فورمادا ياشاتماق ايسته‌ديکلريني گؤردوگونه گؤره اونلاردان اوزاقلاشير. او، ايلک نؤوبه‌ده خالقيني روس موستملکه‌چيلري‌نین اسارتيندن خيلاص اولماسينا اوستونلوک وئرير.
1913-جي ايلده تورکيستان و قازاخستاندا روسلارين علئيهينه قييام باشلايير.[۲]
مصطفی چوقایين پئتئربورقدا اوخودوغو ايللر آوروپا و روسیه‌نین بالکان خالقلاريني عثمانلي دؤولتينه قارشي عوصيانا تحريک زاما‌نینا تصادوف ائدير. بئله آغير بير زاماندا مصطفی چوقای دوستلارييلا بير درنک قورور. اونلار عثمانلي دؤولتينه يارديم اۆچون موختليف تدبيرلر حياتا کئچيريرلر. روسیه وطنداشي اولان موسلمانلاردان پول توپلاياراق عثمانلي دؤولتي‌نین روسيه‌ده‌کي بؤيوک ائلچيسي تورهان پاشايا وئريرلر.
_Autonomy.svg)
عالي تحصيليني باشا ووردوقدان سونرا تورکوستانا دؤنن مصطفی چوقای داشکندده‌کي «اولوغ تورکوستان» قزئتي‌نین ان فعّال موخبيرلريندن بيرينه چئوريلير. بير ايل سونرا ايسه داشکندده «بيرليک توغو» ژورناليني نشر ائتمگه باشلايير. داشکندده روسجا چاپ اولونان «حورّ تورکوستان» و «يئني تورکوستان» قزئتلري‌نین فعاليتي ده مصطفی چوقایين آدييلا باغليدير. قزئت و ژورناللار اونا يالنيز فيکرلري‌نین يايماق اۆچون دئييل، هم ده مسلکداشلاريني تاپيب بير يئره توپلاماق اۆچون عوضسيز واسيطه اولور. 1917-جي ايلين فئوراليندا چار 2. نيکولاي حاکيميتدن اوزاقلاشديريلديقدان سونرا مصطفی چوقای و مسلکداشلاري قازاخ و قيرغيز تورکلري‌نین اورتاق دؤولتلري اولان «آلاش اوردا»ني قورماغا باشلاييرلار. 27 نويابر 1918-جي ايلده قوقانددا تورکوستان حؤکومتي‌نین ائلا‌نیندا اونون عوضسيز خيدمتي اولور. يئني قورولموش حؤکومتده رهبر وظيفه توتان مصطفی چوقای بوتون وارليغييلا موستقيل سياست يئريتمگه چاليشير و بير سيرا دئموکراتيک ايصلاحاتلار حياتا کئچيره بيلير. ديقّتي چکن اودور کي، چار گئنئرالي اولان کوْلچاک مصطفی چوقایين اؤلدورولمه‌سينه گؤستريش وئرير. بولشئويکلر چار روسیه‌سيني «خالقلار حبسخاناسي» آدلانديرسالار دا، اؤزلري حاکيميته گلديکدن سونرا روسیه ايمپئريياسي‌نین سرحدلريني برپا ائتمک اۆچون قانلي دؤيوشلره آتيليرلار. اونلار آز زامان ايچريسينده «آلاش-اوردا»ني اؤزلرينه تابئع ائديرلر.[۳]
مصطفی چوقای موهاجيرته گئتمک زوروندا قالير. 1919-جو ايلده قوزئي قافقازا گلن مصطفی چوقای تيفليسده چيخارديغي «حورّ داغليلار» آدلي هفته‌ليک قزئتده تورکوستان دعواسيني ديله گئتيرن يازيلار يازير. 1920-جي ايلده قوزئي قافقاز ميلّي تشکيلاتي‌نین تورکوستان ميلّي مرکزي ايله بيرلشه‌رک «يئني دونيا» قزئتيني چيخارير. بورادا دَيرلي يازيلار يازير. تيفليسده «شافاق» آدييلا چيخارديغي قزئتده آنادولوداکي قووايي ميلّيه حرکاتيني دستکله‌ين يازيلار چاپ ائدير. آذربايجان خالق جومهوريتيني دستکله‌ين و دايم اونا يارديمچي اولان مصطفی چوقای بولشئويکلر قافقازي ايشغال ائتديکدن سونرا باتوم-ترابزون دنيز يولو ايله ايستانبولا گئدير. ايستانبولدا چيخان «يئني تورکوستان»، بئرلينده چيخان «ياش تورکوستان» آدلي ژورناللاردا و آوروپا ديللرينده چيخان مطبوعاتدا چوقای هميشه تورکوستان و تورکلوک دعواسيني داوام ائتديرير. چوقای 1921-جي ايلين اولينده ايستانبولدان گمي ايله فرانسه‌نین مارسئل ليما‌نینا گلير، اورادان قاتارلا Gare de Lyon-ا گئدير.تاتار ليدئرلريندن فواد توکتار چوقای و خانيمي مارياني Gare de Lyon-دا قارشيلايير و کاسيب بير اوتئله يئرلشديرير. بير نئچه گون سونرا چوقایلار Avenue Mozart-دا 64 نؤمره‌لي ايکي اوتاقلي کيچيک بير ائوه کؤچمه‌لي اولورلار. آنجاق ايکي هفته سونرا مادّي سيخينتيدان منزيل‌لريني يئمکخانايا چئويرير و بورادا روسیه‌دن گلميش قاچقينلارا اوجوز قييمته ناهار وئرمگه باشلاييرلار. بير زامانلار تورکوستان حؤکومتي‌نین رهبري اولان چوقای ايندي آلين تري ايله چؤرک‌پولو قازانماق اۆچون کارتوف، سوغان سويماقلا، دويو آريتلاماقلا گون کئچيرير. حتّي آذربايجان خالق جومهورييتي‌نین موهاجيرتده اولان ليدئري محمد امين رسول‌زاده اونون گؤروشونه گلرکن چوقای عوذر ديله‌يه‌رک اونونلا صؤحبتيني کارتوف سويا-سويا داوام ائتديرير. رسول‌زاده خاطيره‌لرينده چوقایين وضعيتيني بئله گؤردوگونه اوزولمور. عکسينه، اونون اَييلمزليگينه، غورورونا، عاغيل و متانتينه حئيران قالديغيني يازير.
1922-جي ايلين اورتالاريندا چوقایين خانيمي ماريا خستله‌نير. اونون پاريسده موعاليجه‌سينه پوللاري يئتمه‌ديگينه گؤره آلمانا آپاريرلار. چونکي آلماندا اينفلاياسيايا گؤره هر شئي اوجوز ايدي. بئله کي، 100 فرانسيز فرانکي ايله آيلارلا بير پانسيوندا قالماق مومکون ايدي. چوقایلار عاييله‌سي آلتي آي آلماندا قالديقدان سونرا فرانسه‌یه قاييدير و 1923-جو ايلدن Nogent Sur Marne-ده ياشاماغا باشلاييرلار.[۴] چوقای پاريسده يالنيز ايدئولوژي باخيشييلا دئييل، دوروستلوگو و دوستلارينا اولان وفاسي ايله ده تا‌نینميشدي. او، پاريسده ياشايان آذربايجان موهاجيرلري علي‌مردان بيگ توپچوباشی‌‌زاده و جیحون بيگ حاجي‌بيلي ايله گؤروشور، بيرگه موباريزه پلانلاري حاضيرلايير، توپلانتيلار کئچيرير، فيکير موباديله‌سي ائديرديلر. چوقای حياتي‌نین ان محصولدار سون 20 ايليني پاريسده کئچيرير. 1921-1941-جي ايللرده پاريسده ياشاييب ايجتيماعي-سياسي فعاليتله مشغول اولماقلا ياناشي تئز-تئز بئرلينه گئدير. بو دا سبب‌سيز دئييلدي. هم اوراداکي سياسي موهاجيرلرله گؤروشور، هم ده «ياش تورکوستان» ژورناليني اورادا چاپ ائتديرير.
1929-1939جو ايللر آراسيندا «ياش تورکوستان» ژورنالي‌نین 117 ساييني چاپ ائتديره‌رک اوخوجولارا چاتديرا بيلير. بو ژورنالدا يالنيز تورکوستا‌نین آزادليغي اوغروندا گئدن موباريزه‌دن سؤز آچيلميردي. کئچميش روسیه اراضيسينده اسارتده ياشايان خالقلارين ميلّي موباريزه‌سي بورادا اؤز عکسيني تاپير. بورادا آذربايجان سياسي موهاجيرلري‌نین مقاله‌لرينه ده تئز-تئز راست گلينير. ژورنالين اساس غايه‌سي اسارتده اولان خالقلاري سووئت اسارتيندن قورتارماقلا ياناشي، تورک خالقلاري‌نین بيرليگينه دا نايل اولماق ايدي. بونا گؤره ده آراشديريجيلار «ياش تورکوستان» ژورناليني مصطفی چوقایين ان بؤيوک اثري ساييرلار. چوقایين باخيشلاري ژورنالدا چاپ اولونان مقاله‌لرده اؤزونه گئنيش يئر تاپيب.
فاشيست آلمانی، فرانسه‌ني آز زاماندا ايشغال ائتديگينده سياسي موهاجيرلرين چوخو بو اؤلکه‌ني ترک ائتمه‌لي اولور. مصطفی چوقای ايسه بو اؤلکه‌ني اؤزونه ايکينجي وطن سايديغيندان پاريسي ترک ائتمير. بو دا اونون سياسي فعاليتي‌نین ضعيفله‌مه‌سينه سبب اولور. لاکين فاشيست رئژيمي اونون بو حرکتيندن راضي قالمير. 1941-جي ايل اييونون 22-ده آلمان ايله سووئتلر بيرليگي آراسيندا باشلايان موحاريبه‌دن آز سونرا مصطفی چوقای Nogent Sur Marne-ده‌کي ائوينده توتوقلانیب بئرلينه آپاريلير. آلمانفاشيستلري‌نین مقصدي مصطفی چوقایين نوفوذوندان ايستيفاده ائده‌رک اسير آلينميش تورکوستانليلاردان، تاتار و باشقيردلاردان اوردو ياراداراق سووئتلر بيرليگينه قارشي دؤيوشه گؤندرمک ايدي. مصطفی چوقای موحاريبه‌دن سونرا تورکوستا‌نین آزادليق الده ائده بيلمه‌يه‌جگيني گؤردوگوندن آلمان فاشيستلريله ايش‌بيرليگينه گئتمير. 1941-جي ايل دئکابرين 27-ده خستله‌نير، وفات ائدير. اونو بئرلينده دفن ائديرلر.
مصطفی چوقایدان سؤز آچارکن اونون خانيمي، ميلّيتجه روس اولان ماريا‌نین دا خيدمتلريني اونوتماماق لازيمدير. مصطفی چوقایلا بيرگه عؤمرونو روس موستملکه‌چيلرينه قارشي موباريزه‌يه حصر ائدن ماريا خانيم هميشه اري ايله بيرليکده اولوب. ماريا مصطفی چوقایين ايرثي‌نین قورونماسيندا دا موهوم رول اوينايير. مصطفی چوقایين اؤلوموندن سونرا اونون آرخيويني پاريسده‌کي شرق ديللري و مدنيتلري اينستيتونا وئرير. اورادا چوقایين شخصي سندلريندن عيبارت بير آرخيو ياراديلير. مارييا چوقایين زنگين کيتابخاناسيني دا چوقایين آدي وئريله‌جک بير بؤلوم ياراديلماق شرطيله اينستيتوتا باغيشلاميشدي. بونونلا ياناشي مصطفی چوقای حاقّيندا خاطيره‌لريني يازاراق چاپ ائتديرير. آلماتيداکي قازاخيستان دؤولت آرخيوي پاريسدن مصطفی چوقایين آرخيوي‌نین ميکروفيلملريني آپاراراق قازاخ آراشديريجيلاري‌نین ايستيفاده‌سينه وئرير. قازاخ خالقي ماريا چوقایئواني دا هميشه حؤرمتله خاطيرلاياجاق.[۵]
خاطيره‌سي دَییشدیر
2008-جي ايلده مصطفی چوقایين حياتيني عکس ائتديرن سندلي فيلم چکيليب. بو فيلمين بير چوخ کادرلاري اؤزبکيستا‌نین داشکند، قوقاند، قازاخيستا‌نین قيزيل اوردا، روسيه‌نین ست. پئتئربورق، آذربايجا‌نین باکي، گورجوستا‌نین تيفليس، تورکيه‌‌نین ايستانبول شهرلرينده، فرانسه و آلماندا چکيليب.
قایناقلار دَییشدیر
- ^ م.ا.رسول‌زاده ائنسکلوپئدياسي.
- ^ Среднеазиатское восстание в России 1916—1917 гг. // «Хронос» (hrono.ru).
- ^ Мустафа Чокой-Оглы "Туркестан под властью советов". Алма-Ата "Айкап" 1993. ISBN 5-7667-0357-0.
- ^ Бахыт Садыкова "Мустафа Чокой в эмиграции" ISBN 978-601-293-486-1.
- ^
{{cite magazine}}: Empty citation (کؤمک)