پروتئینلرین سینتزی
پروتئینلر جانلیلارین بدنین‌ده دینامیک وضعیت‌ده اوْلور. باشقا سؤزله، جانلیلارین توْخوماسینا داخیل اوْلان پروتئینلر دایم پارچالانیر و یئنی‌دن عمله گلیر. پروتئینلر مۆختلیف اوْرقانلاردا مۆختلیف سۆرعتله پارچالانیر. مثلاً، اینسانین قاراجییرین‌ده بیر گون عرضینده ۴۰-۵۰ قرام پروتئین سینتز اوْلونور. اوْنون دا بیر قیسمی قاراجییرین اؤز یاپیسال(ساختار)ونا، دیگر قیسمی ایسه قان زردابینا داخیل اوْلور. اریتروسیتلرده اوْلان هموقلوبین ده فاصیله‌سیز اوْلاراق اؤز خۆصوصیتسینی ایتیریر، چونکی اریتروسیتلرین یاشاما مدتی ۱۲۰ گون‌دور. قان دایما خۆصوصیتسینی ایتیرمیش اریتروسیتلردن تمیزله‌نمه‌لی‌دیر. بونون اۆچون قان یارادیجی هوجیره‌لر فاصیله‌سیز هموقلوبین سینتز ادیر. یو خاری‌دا دییله‌نلردن آیدین اوْلور کی، هوجیره‌لرده پروتئینین سینتزی ماده‌لر مۆبادیله‌سینین ان مؤهوم و آیریلماز حیصّه سی‌دیر. جانلیلارین توْخومالارین‌دا پروتئین سینتزی هوجیره‌نین مۆختلیف ساحه‌لرین‌ده بللی آردیجیل ایقلا گئدن کیمیوی سینتز پروسسلرین‌دن عبارت‌دیر. پروتئین سینتزینین ان اساس خوصوصیتی اوْنون دقیق‌لیگی اوْلوب، اوْنون موْلکول قورولوشونون ژنتیک پروقرامی اوْرقانیزم طرفیندن محافظه اوْلونور و نسیل‌دن-نسیله وریلیر. محض بونا گؤره ده اوْرقانیزم‌ده عئینی بیر پروتئینین موْلکوللاری دفعه‌لرله سینتز ادیلمه‌سینه باخمایاراق، اوْنلاردا آمین تورشولارینین قالیقلارینین یرلشمه آردیجیل‌لیغی بیر-بیرین‌دن فرق‌لنمیر جانلی اوْرقانیزمین خۆصوصیتسینین قورولوشونو و اساسینی پروتئینلر تشکیل ادیر. ف. انگلسه گؤره حیات پروتئینین یاشاییش فوْرماسی‌دیر. ف. کریکه گؤره پروتئینلر اوْنا گؤره چوْخ اهمیت- لیدیر کی، اوْنلار چوْخ‌لو سایدا خۆصوصیتن غیری-عادی یونگوللوکله و گؤزل‌لیکله یرینه یتیریر. حسابلامالارا گؤره طبیعت‌ده تخمیناً ۱۰۱۰-۱۰۱۲ سایدا مۆختلیف پروتئین واردیر. اوْنلار ویروس‌دان باشلامیش اینسانا قدر ۱۰۶ نؤع جانلی اوْرقانیزمین یاشاماسینی تامین ادیر بۇ قدر چوْخ‌لو میقداردا طبیعی پروتئینین یالنیز ۲۵۰۰-ا قدرینین دقیق قورولوشو معلوم‌دور. هر بیر اوْرقانیزم خصوصی ییغیلمیش پروتئین توپلانتی‌سین‌دان عبارت‌دیر. ا. جولی هوجیره‌سینین ترکیبی ۳۰۰۰ مۆختلیف پروتئین‌دان تشکیل اوْلونموش‌دور. اینسان اوْرقانیزمین‌ده ایسه ۵۰۰۰۰ مۆختلیف پروتئین واردیر. طبیعی پروتئینلر ۲۰ آمینتورشودان تشکیل اوْلونموش‌دور. بۇ آمینتورشولار مۆختلیف آردیجیل‌لیقلا دوزولوب چوْخ‌لو سایدا اوْلدوقجا مۆختلیف پروتئین عمله گتیره بیلر. مثلاً، ایکی آمینتورشو یالنیز ایکی ایزومر عمله گتیریر. دؤرد آمینتورشو ایسه نظری اوْلاراق ۲۴ ایزومری، ۲۰ آمینتورشو ایسه ۲،۴⋅۱۰۱۸ مۆختلیف پروتئین عمله گتیره بیلر. آسH3 – آرژنینینله زنگین‌دیر. H4 – آرژنینین و لیزینله زنگین‌دیر. H5 – بالیغین، قوشلارین اریتروسیتلرین‌ده اوْلور. پروتامینلر پروتامینلر هیستونلارین بیولوژی اوزدیجیلری اوْلوب، آمینتورشو ترکیبی و قورولوشلاری ایله هیستونلاردان فرق‌لنیر. اوْنلارین موْلکول کۆتله‌سی آزدیر (۴۰۰۰–۱۲۰۰۰). پروتامینلرین ترکیبین‌ده ۸۰ % آرژنینین اوْلدوغونا گؤره، اوْنلارین اساسی خاصه‌سی حیس ادیله‌جک درجه‌ده یۆکسک‌دیر. پروتامینلر آلیندیغی قایناق‌یه اۇیغون اوْلاراق آدلاندیریلیر. مثلاً: لاسوس (قیزیل بالیق) بالیغین‌دان آلینان پروتامین سالمین آدلانیر. فارل بالیغینین توْخوم وزین‌دن آلینان پروتامینه تروتتین دئییلیر. پرولامینلر پرولامینلر اساساً تاخیل بیتکیلرینین دنلرین‌ده اوْلور. اوْنلار سودا، دۇز محلولون‌دا، تورشولاردا حل اوْلور و یالنیز ۷۰ % -لی اتیل ایسپیرتی ایله اکستراک‌سییا ائدیلیر. بۇ پروتئینلر دا آلیندیغی قایناق‌دن وابسته اوْلاراق آدلاندیریلیر. مثلاً، بوغ‌دا دنین‌دن آلینانا قلیادین، آرپادان آلینانا قوردین، قارغی‌دالی‌دان آلینانا زین دئییلیر. قلوتلینلر بۇ تیپ پروتئینلر دا بیتکیلردن آلینان پروتئینلرا عایید اوْلوب، سودا، دۇز محلولون‌دا، اتیل ایسپیرتین‌ده حل اوْلمور. بونلار ضعیف قلوی‌ده حل اوْلور. اوْنلارین ترکیبین‌ده آرژنینین و آز میقداردا پرولین اوْلور. آلبومینلر و قلوبولینلر بۇ قروپ پروتئینلری آییرماق اۆچون اوْنلارین مه‌لولو حاضیرلانیر. نا۲سو۴ و یا (نه۴)۲سو۴ ایله دویدورولور. دو زون قاتی‌لیغی ۵۰ % اوْلدوق‌دا قلوبولین چؤکور. ۱۰۰ % -لی دۇز مه‌لولو اوْلدوق‌دا ایسه آلبومینلر آیریلیر. آلبومینلر و قلوبولینلر قانین پلازماسین‌دا، هوجیره‌لرده، اوْرقانیزمین بیولوژی مایع لرین‌ده اوْلور. اوْنلارین موْلکول کۆتله‌سی ۱۵۰۰۰–۷۰۰۰۰ آراسیندا دییشیر. آلبومینلر تورشو خاصه‌سی داشیییر. چونکی اوْنلارین ترکیبین‌ده قلوتامین تورشوسو اوْلور. اوْنلار یۆکسک آدسورب‌سییا قابیلیتینه مالیک‌دیر. قلوبولینلرین موْلکول کۆتله‌سی یۆکسک اوْلوب ۱۰۰۰۰۰-ا چاتیر. اوْنلار تمیز سودا حل اوْلمور. ضعیف تورشو محلولون‌دا حل اوْلور. قلوبولینلر ضعیف تورشو و نیترال خاصه داشیییر. اوْنلار الکتریک ساحه‌سین‌ده مۆختلیف تحرّک لییه مالیک اوْلدوقلارینا گؤره الکتروفورز پروسسین‌ده اوْنلاری آییرماق اوْلور. آلبومینلر چوْخ آنیون‌لو
پروتئینلر اوْلدوغون‌دان قلوبولینلره نیسبتاً آنودا داها تز حرکت ادیر. پروتنویدلر بئله پروتئینلر تۆکون، قیغیرداگین، سومویون، یونون و س. ترکیبینه داخیل‌دیر. بونلارین هامی‌سی فیبریلیار پروتئینلرا عاییددیر. اوْنلار خصوصی هللدیجیلرده حل اوْلور. فیبریلیار پروتئینلرین تیپیک نماینده‌سی کوللاگن‌دیر. بۇ پروتئین اینسان اوْرقانیزمین‌ده ان چوْخ یاییلمیش پروتئین اوْلوب، اوْرقانیزم‌ده‌کی پروتئینلرین ۱/۳ حیصّه سینی تشکیل ادیر. کوللاگن بۆتون توْخوما لاردا اوْلور و اوْنا مؤحکم‌لیک وریر و آز دارتیلماسینا ایمکان وریر. کوللاگن پروتئینلرین ۱/۳–نی قلی‌سین تشکیل ادیر، ۱/۴–i ایسه پرولین و هیدروکسیپرولین‌دن عبارت‌دیر: ان‌لیقلا گؤرمک اوْلور کی، آمینتورشولارین قالیقلارینین آردیجیللیغینین آرتماسی عمله گلن ایزومرله- رین سایینی نجومی کمیته چاتدیریر. طبیعت‌ده آمینتورشولارین آردیجیل‌لیغی هر بیر نؤع اۆچون خصوصیّت اوْلان خصوصی پروتئینلرین فورمالاشماسینی تامین ادیر. بۇ آردیجیل‌لیق ایسه جانلی اوْرقانیزم‌ده اوْلان DNA-نین کمکیله کودلاشدیریلیر. بئله کی، DNA-دکی نوکلوتیدلرین آردیجیل‌لیغی سینتز اوْلونان پروتئین‌داکی پولی پپتید زنجیرین‌ده‌کی آمین تورشولارین آردیجیللیغینین خطینی تعیین ادیر.
ساده پروتئینلر دَییشدیر
ساده پروتئینلر قورولوش علامتلرینه گؤره پروتئینلر ایکی یره بؤلونور: ساده و مورکّب. ساده پروتئینلرا هیستونلار، پروتامینلر، آلبومینلر، قلوبولینلر، پرولامینلر، قلوتلینلر، پروتنویدلر داخیل‌دیر. هیستونلار یونانجا ″هیستوس″- توْخوما دمک‌دیر. هیستونلار توْخوما پروتئینی کیمی چوخهوجیره‌لی اوْرقانیزمین DNA کروماتیدلرین‌ده اوْلور. اوْنلارین موْلکول کۆتله‌سی ۱۱۴۰۰–۲۴۰۰۰ آراسیندا دییشیر. الکتروکیمیوی نؤقتیی-نظردن اوْنلار اساسی خاصه‌لی‌دیر. هیستونلار H1، H2a، H2b، H3، H4، H5 تیپین‌ده اوْلور. هیستونابنزر پروتئینلر هوجیره‌نین ریبوزم لارین‌دا اوْلور. هیستونلارین ایکی اساس خۆصوصیتسی وار: قورولوش و نیزاملاییجی. قورولوش خۆصوصیتسی: اوْنلار DNA-نین فزا قورولوشونون ایستابیللشمه‌سین‌ده ایشتیراک ادیر. نیزاملاییجی خۆصوصیت ارثی معلوماتلارین DNA-دن RNA-یه وریلمه‌سینی تامین ائتمک قابیلیتیله علاقه دار. H1 – لیزینله اوْلدوقجا زنگین‌دیر. H2a – آرگینینله زنگین‌دیر.
مورکّب پروتئینلر و پروتئین اوْلمایان کومپلکسلر مورکّب دَییشدیر
پروتئینلرا آشاغی‌داکیلار عاییددیر: قلیکوپروتیدلر، کروموپروتئیدلر، فوسفوپروتیدلر، متالوپروتیدلر، نوکلوتیدلر و یا نوکلوپروتیدلر. قلیکوپروتیدلر و یا پولیساخارید-پروتئین کومپلکسینین ۸۰–۹۰ %-i پروتئینلرین پایینا دوشور. قلیکوپروتیدلرده آشاغی‌داکی علاقه وار: ۱. قلیکوزیل−آمید علاقه‌سی. بئله حال‌دا آسپاراگین آمید علاقه‌سی ایله قلوکوزیدله بیرلشیر. ایممونوقلوبولینلرده بئله علاقه اوْلور و بۇ علاقه‌یه قلیکوپروتید آنزیمین‌ده و هورمونون‌دا راست گلینیر. ۲. اوْ–قلیکوزید علاقه‌سی. بئله حال‌دا مونوساخارید سرینین و ترونینین هیدروکسیل قروپو ایله بیرلشیر. پروتئین موْلکولونا سولو کربونون داخیل ادیلمه‌سی اوْنا ینی خاصه وریر. یعنی قلیکوپروتیدلر پروتینلردن فرق‌لی اوْلاراق، ترمیکی جهت‌دن ایستابیل اوْلور. قانین ترکیبین‌ده چوْخ‌لو میقداردا قلیکوپروتیدلر وار. اوْنلار هوجیره داخیلین‌ده و هوجیره‌نین غشانین‌دا اوْلور. قلیکوپروتیدلره خولینسترازا، ریبونوکلازا کیمی آنزیملر و کورتیکوتروپین، قونادوتروپین کیمی هورمونلار داخیل‌دیر. کروموپروتئیدلر
پروتئینلرین رنگ‌لی بیرلشمه‌لرله عمله گتیردیی پروتیدلره همپروتیدلر دئییلیر. بونلارا همپروتیدلر، خلوروفیلپروتیدلر، کوبامیدپروتیدلر، رتینالپروتیدلر و فلاوینپروتیدلر داخیل‌دیر. «جهروما» سؤزو یونانجا «بویاق» دمک‌دیر. همپروتیدلر همپروتیدلره اؤز بیولوژی خۆصوصیتسینا گؤره آنزیم اوْلمایانلار هموقلوبین، میوقلوبین و آنزیم اوْلانلار (سیتوخروملار، کاتالازا، پروکسیدازا) داخیل‌دیر. همپروتیدلردن اوْلان هم دمیر دمیری ایله پروتوپورفیرینین عمله گتیردیی کومپلکس‌دیر:
هموقلوبین دَییشدیر
هموقلوبین دؤردونجولو قورولوشا مالیک‌دیر. اوْنون موْلکول کۆتله‌سی ۶۶۰۰۰ – ۶۸۰۰۰ آراسیندا دییشیر. آدین‌دان گؤروندویو کیمی، هموقلوبین هم آدلانان فه+۲ ایله قلوبین پروتئینینین بیرلشمه‌سینین محصولودور.
هموقلوبینین اساس خۆصوصیتسی آغجیردن اوکسیژنی بدنین توْخومالارینا داشیماق‌دیر. هموقلوبین‌ده اوکسیژن داشیییجی‌سی ف۲+ یونودور. اوکسیژنین هموقلوبینله بیرلشمه‌سی اوْکسیهموقلوبین آدلانیر. اوْ مۆختلیف لیقاندلارلا (جو، جن) قارشی‌لیق‌لی تأثیرده اوْلور. مثلاً، دم قازینین هموقلوبینه بیرلشمه‌سی اوکسیژن‌دن ۳۰۰ دفعه گۆج‌لودور و بۇ بیرلشمه داها داوام‌لی‌دیر:
خاریجی کئچیدلر دَییشدیر
- Interactive Java simulation of transcription initiation. Archived 2011-07-22 at the Wayback Machine. From Center for Models of Life Archived 2011-08-09 at the Wayback Machine. at the Niels Bohr Institute.
- A website focused primarily on Protein Synthesis.