چویر داش‌یازماسی
چویر داش‌یازماسی- چوْیر آبیده‌سی، چؤیر آبیده‌سی و یا چویره‌ن آبیده‌سی (اینگ. The Choir monument)) - موغولیستانداکی سانسار-اوُلا ( و یا باغا سانسار) داغی‌نین گونئی اتکلرینده کی کورقان‌لیقدا ایکینجی گؤی‌تورک خاقان‌لیغی دؤورونه عایید مزار داشی اولاراق دیکیلمیش تورکجه آبیده‌دیر.[۱]
682-691-جی ایللره عایید اولدوغو دوشونولور. بعضی فیکیرلره گؤره چؤیر آبیده‌سی تورکلره عایید ان قدیم تورکجه متنلر اولاراق قبول ائدیلن کول تیگین، بیلگه خاقان و تونیوکوک آبیده‌لریندن داها قدیم اولوب، تورکجه‌نین بیلینن ان قدیم آبیده‌سی‌دیر.[۲]
آبیده
دَییشدیرآبیدهنین هوندورلوگو 153 سم، ائنی ایسه 39 سم، قالین‌لیغی ایسه 46 سم اولان اینسان بدنی شکلینده بیر داشین اؤن طرفینه اویولموش آلتی سطیردن عیبارتدیر. اورخون آبیده‌لری‌نین ان گونئیینده یئرلشه‌نی‌دیر.[۳]
موتخصیص‌لره گؤره هئیکل داها قدیم زامانا عاییددیر و آبیده اوچون دیکیلی داش اولاراق ایستیفاده ائدیلمیشدیر. سطیرلر اینسان بدنی‌نین اؤن قیسمینده، بویونلا قارننی آلت قیسمی آراسیندا اویولموشدور. 6 سطیردن 4-او یوخاریدان آشاغی، ایکیسی ایسه آشاغیدان یوخاری‌یا دوغرو کئچمکده‌دیر.
1928-جی ایلده اوّل Jamtsarano Tseeveen و Sendsüren طرفیندن تاپیلان آبیده 1929-جو ایلدن اولان-باتور تاریخ موزه‌سینده نوماییش ائتدیریلیر.[۴] S.E.Malov 1936-جی ایلده آبیده‌نین متنینی ترجومه‌سی ایله بیرگه نشر ائتدیرمیشدیر. S.G.Klyaştornyi 1971-جی ایلده، O.F.Sertkaya 1998-جی ایلده آبیده‌نین متنینی یئنیدن نشر ائتدیرمیشدیر. آبیده‌نی همچنین 2001 و 2004-جو ایللرده قازاخیستانلی عالیم‌لر قروپو دا تدقیق ائتمیشدیر.
یازی‌لار
دَییشدیرآبیده " توُن " تیتولو داشییان ایکی نفر اوچون یارادیلمیشدیر. بو شخص‌لر توُن بیلگه و تون یَگَن ارکین‌دیر. آبیده ده بو شخص‌لرین اؤلوم تاریخی " ؟ ایلی نین اوچونجو آیی نین یئددینجی گونو " شکلینده کئچمکده دیر. ایل قیسمی سیلینمیش اولسا دا، آبیده نین ایلتریش خاقانین خاقان ائدیلمه‌سی‌نین باشلانغیج دؤورلرینه، یعنی داغینیق و یا چین اسارتینده کی تورک بویلاری نین ایلتریش خاقانا قاتیلماسی‌نین تشویق ائدیلدیگی دؤورده دیکیلدیگی گومان ائدیلیر.[۲]
آبیده‌نین مضمونو ایسه آتلارینی و داوارلارینی (یعنی مال-مولک‌لرینی) بوراخیب آیریلان (یعنی اؤلن) تون بیلگه و تون یَگَن أرکین‌ین گئریده قالان‌لارا ایلتریش خاقانین خاقان‌لیغینی تانیمالاری ایله خوشبخت‌لیک ایچینده یاشایاجاقلارینی بیلدیرمه‌سیندن عیبارتدیر.
آبیده‌نین یازان و حاضیرلادان تولوق آدلی شخصدیر. آبیده ده کی یازی‌نین سونوندا اؤزونه اوغورلار آرزولانماسینی ایسته‌ییر.[۲]
یئرلشمه‌سی
دَییشدیرآبیده موغولیستاندا، چویرداکی دمیریولو خطی‌نین دورنوقووی ایستگاهیندان 15 کم اوزاق‌لیقدا اولان سانسار تپه لیک‌لرینده آشکار ائدیلمیشدیر.
اتک‌یازی‌لار
دَییشدیر- ^ qor Kormuşin. "Çoyr Runik Kitabesinin Yeni Okuma Yorumlaması Hakkında"(Türkcə).
- ^ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ F.Sema Barutçu Özönder. "Çoyr yazıtı" (Türkcə). 2016 13 oktyabr tarixindəarxivləşdirilib (PDF) .
- ^ bitig.org. "The Choir Monument" (İngiliscə).
- ^ Mehmet Ölmez. "Türkcenin və Türk dillerinin yaşı konusu" (Türkcə). 2011 12 noyabr. 2016 9 aprel tarixində arxivləşdirilib (PDF) .