بیلگی‌سایار
بیلگی‌سایار، یا کامپیوتر اؤزوموز وئردیگیمیز بیلگی‌لری یا وئریلری ساخلایا بیلن و دییشه‌بیلن و ایستدیگیمیزده اونلاری قایتارا بیلن وسیله‌یه دئییلیر. ایلک الکتریک بیلگی‌سایارین آدی اِنیاک اینگیلیسجه: ENIAC دیر. بیلگی‌سایاری تشکیل وئرن دونانیم و یازیلیم‌دیر.
تاریخچه
دَییشدیرهر ماشین کی بیلگی اۆسته ایشلماینگیلیسجه: Process الیه، بیلگی‌سایار سانیلیر. گچمیشده حتی چرتکه‌ده بیر بیلگی‌سایار سانیلیردی و ایندیکی زاماندا حساب ماشینی ده بیلگی‌سایار سانیلیر.
بلز پاسکال ایلک کِز اۆچون بیر ماشین دۆزلتدی کی توپلاما اینگیلیسجه: sum عملین یئریده بیلیردی.
ساموئل مورلند انگلستانلی بیر ریاضیات بیلگینی دیر کی بیر بیلگی‌سایار الده ائتدی کی ۳ اصلی عملیاتی (توپلاما، چیخما، چارپما) اویقولایا بیلیردی.
۱۸-جی میلادی یوز لۆگۆن ده، بۇ ساحه‌ده چوْخ چالیشمالار واریدی کی چوْخو سونا چاتمادی. ۱۸۷۵ میلادی ایلده استیفن بالدوین ایلک ماشینی کی ۴ اصلی عملیاتی الده الیه اوز آدینا یازدیردی.
دونانیم
دَییشدیردونانیم ( اینگیلیسجه: Hardware ) بیلگی‌سایارین توخونا بیلن و گؤزله گؤرۆکن هر پارچاسیدیر. ۱۹۴۱-ینجی ایلده ایلک بیلگی سایار دۆزلن‌دن سونرا ایندیه قَدَر چوْخ دییشیلیب و یوکسلیب.
وون نیومن اینگیلیسجه: von Neumann بیر بیلگی سایاری ۴ یره بؤلوٌر:
- حساب و منطق بؤلوُموُ (ALU یا Arithmetic and Logic Unit)
- کنترل بؤلوُموُ
- ساخلاما ( اینگیلیسجه: Memory )
- گیریش-چیخیش اینگیلیسجه: Input-Output جیهازلاری
بؤلوُم لر ایچ تل‌لر ایله (bus) بیربیرینه باغلی دیلار. ایندیکی زاماندا گلیشن بیلگی‌سایارلاردا حساب منطق و کنترل بؤلۆمۆ ایشلم‌جی‌نین ایچینده یئرلشیر.
یازیلیم
دَییشدیریازیلیم ( اینگیلیسجه: Software ) بیلگی‌سایارین توخونا بیلمه‌ین و گؤزله گؤرۆکمه‌ینیدیر. یازیلیم‌لا بیلگی‌سایارین نئجه ایشلدیگی و چالیشماسی یازیلیر. یازیلیمسیز بیلگی‌سایار ایسته‌دیگیمیز کیمی ایشله‌یه بیلمز. هر بیلگی‌سایار چالیشماق اۆچون بیر ایشلتیم سیستمینه احتیاجی واردیر. ایشلتیم سیستمی بیلگی‌سایارین تۆم دونانیم‌لارین بیربیرینه ایلگی‌لندیرن و ایشلتن ایناسانا بیلگی‌سایارلا ایشله‌مه‌این ایمکانین وئرن یازیلیم‌دیر.
بیلگی‌سایارلار نئجه ایشلیر
دَییشدیرهر بیلگی‌سایار دا ایشلم‌جی یا مرکزی ایشلم‌جی(CPU)، ساخلاما (Memory) و گیریش-چیخیش (Input-Output) جیحازلاری اولمالیدیر.
ایشلم‌جی:بیلگی‌سایارین بینی و اَن اؤنم‌لی پارچاسی دیر. ایشلم‌جی یازیلیم‌دا کی دستورلاری (اینگلیسجه:instructions) ایشه گچیریر. ایشلم‌جی، بللک‌ده کی یازیلیمی اوخویوب و لازیم اولان ایشلری یئریدیر. هر ایشلم ۵ اِورم‌ده (فاز) یئریدیلیر. ۱. یئنی: یئنی بیر ایشلم چالیشماقدا ۲. چالیشماقدا: دستورلار یئریتمکده ۳. گۆزلمکده (بَکلَمَک): بیر باشقا اولایین بیتمه‌سین گؤزلمکده ۴. حاضیردا: بیر ایشلمین ایشلم‌جیه وئریلمک گؤزلمکده ۵. سونلاندیریلمیش: ایشلم سونلاندریلمیش.
ساخلاما (Memory):ساخلاما بیلگی‌سایارین وئریلری ساخلادیغی یئردیر. ساخلامادا ساییلاری ساخلاماق اۆچون نئچه بؤلؤک واریدیر کی هر بیرینین اؤزل آدرسی وار بۇ بؤلؤک‌لرین آدی بایت‌دیر. بیلگی‌سایار ساییلاری ساخلاماق اۆچون ایکی‌لی سایی سیستمین قوللانیر. بللک یا اصلی بللک هارد دیسک‌دن فرقلی‌دیر، بللک وئریلری قیسا زامان اۆچون ساخلاییر و الکتریک کسیلمه‌سی‌ایله اۆچونده‌کی‌لر سیلینیر اما هارد دیسک دائیم ساخلایان بیر پارچادیر، یا اصلی هارد دیسک‌دن داها سۆرعتلی چالیشیر.
گیریش-چیخیش (Input-Output): اینسانا بیلگی‌سایارلا ایشلمک ایمکانی وئرن جیهازلارا دئییلیر، بیلگی‌سایارین ائشیکدن وئری وئرن جیهازلارا دا گیریش-چیخش دمک اولار اؤرنک اۆچون چئشیتلی سنسورلار.