گنجه خانلیغی
گنجه خانلیغی (اینگیلیسجه: Ganja Khanate، فارسجا: خانات گنجه، فرانسیزجا: Khanat de Gandja، آلمانجا: Khanat Gandscha، روسجا: Гянджинское ханство) – اون سککیزینجی عصرین اورتالاریندا، پایتاختی گنجه شهری اولماقلا یارانان آذربایجان خانلیقلاریندان بیریدیر. گنجه خانلیغی موُرووْداغ سیلسیله‌سیندن کور چایینادک اولان تورپاقلار، قاراباغ، ایروان خانلیقلاری، قازاخ و شَمشَددیل سولطانلیقلاری و گورجوستانلا همسرحد ایدی. خانلیغین مرکزی گنجه شهری ایدی. گنجه خانلیغی ۱۷۴۷ میلادی ایلینده قۇرولدو و ۱۸۰۵ میلادی ایلینده داغیلدی.
گنجه خانلیغی | |
|---|---|
| ۱۷۴۷–۱۸۰۵ | |
 بایراق | |
 گنجه خانلیغی‌نین اراضیسی (۱۸۰۱-۱۸۱۳) | |
| وضعیت | خانلیق |
| پایتخت | گنجه |
| عۆموُمی دیللر | آذربایجان تورکجه‌سی |
| دین | ایسلام (شیعه‌لیک) |
| دؤولت | خانات |
| تاریخی دؤنم | |
• یارادیلدی | ۱۷۴۷ |
• ییخیلدی | ۱۸۰۵ |
اهالی‌نین مشغولیتی
دَییشدیرگنجه خانلیغی‌نین تصروفاتیندا مالدارلیق، ایپکچیلیک، باغچیلیق، اوزومچولوک، بوستانچیلیق اساس یئر توتوردو. توخوجولوق، خالچاچیلیق، زرگرلیک، بویاقچیلیق، دولوسچولوق کیمی صنعت ساحه‌لری اینکیشاف ائتمیشدی. اهالیدن مال‌جهت، بهره، دارغالیق و س. وئرگیلر توپلانیردی.
گنجه خانلیغی‌نین یارانماسی
دَییشدیر۱۷۳۶.جی ایل موغان قورولتاییندا نادرین شاه ائلان ائدیلمه‌سینه قارشی چیخدیقلاری اۆچون نادر شاه اونلاری سورگونه یوللامیشدی. سورگون ائدیلن زیاداوغلولار نادرین اؤلدورولمه‌سیندن سونرا وطنه قاییدیب دؤولت یاراتماغا ایمکان تاپدیلار. گنجه خانلیغی‌نین بانیسی قاجار طایفاسی‌نین یئرلی نسلی‌نین نوماینده‌سی ۲. شاهوئردی خان زیاداوغلو اولموشدور. او، نادر شاهین گنجه‌ده‌کی قارنیزونونو دارماداغین ائتمکده یاردیمچی اولان کارتلی-کاخئتییا حاکیمی ۲. ایراکلی ۵ کؤپوک پول وئرمگی عؤهده‌سینه گؤتورموشدور. شاهوئردی خانین اوغلو محمدحسن خان (۱۷۶۰-۱۷۸۰) بو پولو وئرمکدن ایمتیناع ائده‌رک کارتلی-کاخئتییادان آسیلیلغا سون قویموشدو. قارداشینی اؤلدوره‌رک حاکیمیته گلن محمد خان دا بو سیاستی داوام ائتدیرمیشدیر.
ایکی حاکیمیتلی‌لیک دؤورو
دَییشدیر۱۷۸۰.جی ایلده کارتلی-کاخئتییا حاکیمی ۲. ایراکلی‌نین و قاراباغ خانی ابراهیم خلیل خانین بیرلشمیش قوشونلاری گنجه‌نی توتدو. حاکیمیته یئنی گلن محمد خان کور ائدیله‌رک شوشا قالاسینا سالیندی. بوندان سونرا گنجه خانلیغینی غالیبلرین عئینی واختدا تعیین ائتدیکلری ایکی نوماینده ایداره ائدیردی.ایکی حاکیمیتلی‌لیگین بوتون آغیرلیغی خالقین اوزرینه دوشوردو.
موستقیللیک اوغروندا موباریزه
دَییشدیرگنجه خانلیغیندا ایکی‌حاکیمیتلی‌لیگه سون قویماق اۆچون ۱۷۸۳-جو ایلده حاجی بیگین باشچیلیغی ایله عوصیان باشلادی و حاکیملر گنجه‌دن قووولدو. ۱۷۸۴-جو ایلین پاییزیندا ۲. ایراکلی پولکوونیک س.بورناشووون باشچیلیق ائتدیگی روس قوشونو ایله بیرلیکده گنجه‌یه هوجوم ائتدی. لاکین داغیستان حاکیملری‌نین کؤمگی ایله گنجه خانلیغی یئنه تجاووزدن خیلاص اولدو.
یئرلی عیانلاری‌نین بیر حیصه‌سی‌نین شوشا قالاسیندا حبسده اولان محمد خانی یئنیدن گنجه تاختیندا گؤرمک ایستگی‌نین حیاتا کئچیرمه‌سینه مانع اولماق اۆچون ابراهیم خلیل خان اونو اعدام ائتدیردی. لاکین اونون قارداشی رحیم بیگ (۱۷۸۵-۱۷۸۶) شوشا قالاسیندان گنجه‌یه قاچاراق حاکیمیتی اله آلماغا نایل اولدو. بوندان ناراضی قالان ابراهیم خلیل خان ۲. ایراکلی ایله بیرلیکده گنجه‌یه هوجوم تشکیل ائتدیلر و موعین مبلغده خراج اؤدمگه راضی اولان جاواد خان (۱۷۸۶-۱۸۰۴) حاکیمیته گلدی.
لاکین او، ۱۷۹۵-جی ایلده بو خراجی وئرمکدن ایمتیناع ائتدی. جاواد خان بو آسیلیلغا سون قویماق مقصدیله جاواد خان ۱۷۹۵-جی ایلده آغا محمد خان قاجار تیفلیسسه هوجوم ائدنده اونا قوشون و عرضاقلا یاردیم ائتمیشدی. ۱۷۹۶-جی ایلده بئش.زوبووون جنوبی قافقازا هوجومو زامانی بوندان ایستیفاده ائدن جاواد خان نوماینده‌سی محمدقولو بیگی اونونلا دانیشیغا گؤندردی. ۲. یئکاتئرینانین اؤلوموندن سونرا روس قوشونو گئری چاغریلدی. جاواد خان روس قوشونلاری آذربایجانی ترک ائتدیکدن سونرا، نادر شاهین واختیندا کارتلی چارلیغینا وئریلمیش شَمشَددیل، قازاخ و بورچالی ماحاللارینی گئری آلدی. بو مقصدله او، گورجو شاهزاده‌سی آلئکساندری حیمایه ائتدی. گنجه خانلیغی ایله گورجوستان و روسیه‌نین موناسیبتلری کسکینلشدی، روسلارین گنجه‌نی توتماق پلانی رئاللاشدی.
گنجه خانلیغی‌نین روسلار طرفیندن ایشغالی
دَییشدیرگنجهنین خوصوصیله الوئریشلی مؤوقئعده یئرلشدیگینی نظره آلان روسیه همین اراضینی اوردونون دایاغی کیمی ایستیفاده ائده‌رک آذربایجانین دیگر خانلیقلارینی دا ایشغال ائتمک اۆچون بو اراضینی سئچمیشدیر. روس اوردوسونون کوماندانلیغی گنجه‌نی «ایرانین شیمال ایالتلری‌نین آچاری» آدلاندیریردی. گئنئرال سیسیانوو یازیردی کی، گنجه قالاسی اؤزونون الوئریشلی جوغرافی مؤوقئعیی ایله آذربایجان اراضیسینده خوصوصی رول اویناییر، اونا گؤره ده روسیه اۆچون اونو توتماق ان اؤنملی مسله‌دیر.
جاواد خانا تسلیم اولماغی بیر نئچه دفعه تکلیف ائدن سیسیانوو هر دفعه ردّ جاوابی آلدی. ۱۸۰۳-جو ایل نویابرین ۲۰-ده گئنئرال سیسیانوو تیفلیسس ایستیقامتیندن گنجه‌یه ساری حرکته باشلادی، قوشون دئکابر آییندا گنجه قالاسینا گلیب چاتدی. قالانین آلماغی چتین اولدوغونو باشا دوشن سیسیانوو، موعین حاضیرلیقدان سونرا، ۳ یانوار ۱۸۰۴-جو ایلده سحر ساعات ۵-ده هوجوم امری وئردی آغیر دؤیوشدن سونرا روسلار قالانی آلدیلار. بو دؤیوشده جاواد خان و ایکی اوغلو قهرمانجاسینا هلاک اولدو. گنجه موحاریبه سینده یارالیلاردان ساوایی، ایکی میندن چوخ آدام هلاک اولموشدو، اون سککیز مینه‌دک آدام ایسه اسیر توتولموشدو. بو ایشغالدان سونرا گنجه خانلیغی لغو اولوندو و آدی آلئکساندرین آروادی یئلیزاوئتانین شهرینه دییشه‌رک یئلیزاوئتپول قویولدو. خانلیغین یئرینده یئلیزاوئتپول دایره‌سی یارادیلدی.
گنجه خانلیغی‌نین اینضیباطی بؤلگوسو
دَییشدیرآراشدیرمالار نتیجه‌سینده «گنجه-قاراباغ ایالتی‌نین موفصل دفتری»نده گنجه خانلیغی‌نین سرحدلری چرچیوه‌سینه دوشن تخمینی اراضیلرده ۱۷۲۷-جی ایلده ۱۲ ماحال: گنجه‌باسان، سوُنقورآباد، بؤیوک کورکباسان، کیچیک کورَک‌باسان، کورَک باسان، دانقی، قاراقایا، تورکَنلر، یوخاری زَیَم، آشاغی زَیَم، شمکورباسان، خیلخینا ماحاللاری قئیده آلینمیشدیر (گنجه-قاراباغ ایالتی‌نین موفصل دفتری، س.۲۹-۲۷۲). قئید ائتمک لازیمدیر کی، گؤستریلن ماحاللاردان گنجه‌باسان، سونقوراباد، بؤیوک کورَک‌باسان، کیچیک کورَک‌باسان، کورَک‌باسان و دانقی ماحاللاری بوتؤولوکده قاراقایا، تورکَنلر، یوخاری زَیَم، آشاغی زَیَم، شمکورباسان و خیلخینا ماحاللاری اراضیسی‌نین ایسه یالنیز بیر حیصه‌سی گنجه خانلیغی‌نین ترکیبینه دوشوردو (گنجه-قاراباغ ایالتی‌نین موفصل دفتری، س.۲۹-۲۷۲).
گنجه خانلیغی‌نین روسیه طرفیندن ایشغال ائدیلمه‌سیندن سونرا آپاریلمیش کامئرال تصویر سندلری اون دوققوزنجو عصرین اوّللرینده خانلیغین اینضیباطی بؤلگوسو حاقیندا داها دقیق تصوور یارادیر. ۱۸۰۷-جی ایلین فئورالیندا چار مأمورلاری‌نین یئلیزاوئتپولدا کئچیردیگی کامئرال تصویر دایره‌ده گنجه، کورن‌باسان، شامخوُر، ساموْخ و آیریم ماحاللارینی قئیده آلمیشدیر((ЦГИААР. Фонд ۲۴. оп ۱. д.۱۰, в. ۹-۱۵
۱۸۱۷.جی ایلده یئلیزاوئتپول دایره‌سینده کئچیریلمیش موفصل کامئرال تصویر سندلرینده ده بو دایره‌ده ۵ ماحالین: گنج، کورکباسان، شامخور، ساموخ و آیریم ماحاللاری‌نین اولماسی گؤستریلمیشدیر (ЦГИААР. Gəncə. ۱۸۱۷ в. ۱-۲۶۷)
۱۸۳۱.جی ایلده دایره‌ده کئچیریلمیش کامئرال تصویر سندلری یئلیزاوئتپولون ۶ ماحالدان عیبارت اولماسینی قئید ائدیر:
- ۱. داغلیق ماحالی-دایره‌نین جنوب-غربینده، گنجه داغلاریندا یئرلشیر؛
- ۲. شمشددیل دیستانسییاسی ایله سرحدده اولوب شامخور چایین هر ایکی ساحیلینده یئرلشن شامخور ماحالی؛
- ۳. قاراباغ ایالتی ایله همسرحد اولوب کورکچایین اساساً سول و بیر آز دا ساغ ساحیلینی احاطه ائدن کورَک‌باسان ماحالی؛
- ۴.شامخور و کورَک‌باسان آراسیندا یئرلشن گنجه‌باسان ماحالی؛
- ۵.کور چایی‌نین ساغ ساحیلی بویو ساموخ داغ سیلسیله‌سینی احاطه ائدن ساموخ ماحالی؛
- ۶.بوتون دایره‌یه سپلنمیش، کؤچریلیکله مشغول اولان آیروملار ماحالی ((Обозрение…ч. ЫЫ, с.۳۵۵-۳۵۶.) گؤرونور، گنجه خانلیغی لغو ائدیلدیکدن سونرا، چوخ احتیمال کی، اون دوققوزنجو عصرین ۲۰-جی ایللری‌نین ایکی یاریسیندا، چار مأمورلاری یئلیزاوئتپول دایره‌سی‌نین اینضیباطی قورولوشوندا بعضی دییشیکلیکلر ائتمیش و نتیجه‌ده یئنی بیر ماحال-داغلیق ماحالی یارادیلمیشدیر.
گنجه خانلیغی‌نین ماحاللاری
دَییشدیر- ساموْخ ماحالی
- کورَک‌باسان ماحالی
- داغلیق ماحالی
- شامخوُر ماحالی
- آیریم ماحالی
گنجه خانلاری
دَییشدیر- قارا پیری بیگ قاجار
- رستم بیگ قاجار
- سردار بیگ بیگدیلی-شاملی
- شاهوئردی سلطان زیاداوغلو-قاجار ۱۵۵۱-۱۵۶۸
- ابراهیم سلطان زیاداوغلو-قاجار ۱۵۶۸-۱۵۷۰
- یوسف خلیفه زیاداوغلو-قاجار ۱۵۷۰
- پِیکر سلطان زیاداوغلو-قاجار ۱۵۷۰-۱۵۷۷
- امامقولو خان ییوا-قاجار ۱۵۷۷-۱۵۸۷
- حسین خان زیاداوغلو-قاجار ۱۵۸۷
گنجه-قاراباغ ایالتی
دَییشدیر- محمد خان زیاداوغلو-قاجار۱۶۰۶-۱۶۱۶
- مرشدقولو خان زیاداوغلو-قاجار ۱۶۱۶- ؟
- محمدقولو خان زیاداوغلو-قاجار؟-۱۶۲۶
- داوود خان اوُندیلادزئ ۱۶۲۶-۱۶۳۳
- محمدقولو خان زیاداوغلو-قاجار۱۶۳۳-۱۶۴۲ ایکینجی دفعه
- مرتضی قولو خان زیاداوغلو-قاجار ۱۶۴۲-۱۶۶۴
- اوغورلو خان زیاداوغلو-قاجار ۱۶۶۴-۱۶۶۶
- عباسقولو خان زیاداوغلو-قاجار۱۶۶۶- ؟
- کلبعلی خان زیاداوغلو-قاجار؟- ؟
- ۲. اوغورلو خان زیاداوغلو-قاجار۱۷۳۰-۱۷۳۸
- حاجی خان جامیشگُزَکی ۱۷۳۸-۱۷۴۷
۱۷۴۷.جی ایله قدر بیگلربیگی
دَییشدیر- شاهوئردی خان زیاداوغلو-قاجار - ۱۷۴۷-۱۷۶۰
- محمدحسن خان زیاداوغلو-قاجار، (۱۷۶۰-۱۷۸۰)
- محمد خان زیاداوغلو-قاجار، (۱۷۴۲-۱۷۸۵)
- محمدرحیم خان زیاداوغلو-قاجار
- جاواد خان زیاداوغلو-قاجار، (۱۷۴۹-۱۸۰۴)
قایناقلار
دَییشدیرم.ای. امراهوو، ا. چینگیز اوغلو، ه.ای.حسنوو. قاراباغ خانلیغی. باکی: موترجیم، ۲۰۰۸، ۲۲۰.ص.
انور چینگیز اوغلو، قاراباغ و گنجه خانلیغی‌نین سیاسی علاقه‌لری، «سوی» درگیسی، نومره ۴ (۱۲)، باکی، ۲۰۰۸، ص.۸۰-۸۳.
گؤرونتولر
دَییشدیر
بیرده باخ
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- اینگلیسیجه ویکی پدیا