ایکینجی تورک دیلی اورتوقرافی سمیناری
ایکینجی تۆرک دیلی اوْرتوقرافی سمیناری آذربایجان تۆرکجه‌سینین عرب الیفباسیندا یازیلیشی اۆچون ایستانداردلار قۇرماق اۆچون کئچیریلن بیر سمینار ایدی. بو سمینار ۱۳۸۰-جی گۆنش ایلی شهریور آیینین ۱۴، ۱۵ و ۱۶-سیندا ایرانین تهران شهرینده کئچیریلمیشدیر. سمینارین باشقانی دوْکتور جواد هیئت اوْلموشدور. بۇ سمینار کئچیریلدیکدن سوْنرا بیرینجی و ایکینجی اوْرتوقرافی سمیناریندا آلینمیش نتیجه‌لر اوْرتوقرافی سمیناری‌نین آلدیغی قرارلار عۆنوانیندا جۆزوه شکلینده و گئنیش صۇرتده یاییلمیش و وارلیق درگیسینده ده نشر ائدیلمیشدیر.
تۆرکجه ویکیپدیاسیندا ایشلنن یازی قوراللاری بو سمینارین آلدیغی قرارلار اساسیندادیر. بۇ مقاله‌ده بۇ قرارلارین هامیسی یازیلمیشدیر.
۱- الیفبامیزین آدی
الیفبامیزین آدی «تۆرک الیفباسی»-دیر، آنجاق فرقلندیرمه زامانی «عرب کؤکلو تۆرک الیفباسی» دا دئییله بیلر.
۲- سسلیلرین یازیلیشی
| A | آ ا | آغیز، آتا، آدا |
| I | ایٛـ یٛـ یٛ | ایٛلدیرم، قیٛز، دیٛرناق، آییٛ، داریٛ |
| O | اوْ وْ | اوْغوز، سوْن، دوْن |
| U | اۇ ۇ | اۇجوز، بۇروق، دۇز |
| Ə | ا ه ـه | ال، اپریمک، سپه‌له‌مک، دده، ننه |
| E | ائـ ئـ ئ | ائو، گئتمک، یئمک، یئ، دئ |
| Ö | اؤ ؤ | اؤرنک، گؤن، اؤن |
| Ü | اۆ ۆ | اۆچ، گۆن، دۆنن |
| İ | ایـ یـ ی | ایکی، بیز، دیز، دلی، دری |
صاییتلرین یازیلیشی اۆزرینه قئیدلر:
۲/۱ - Ə سسی‌نین یازیلیشی بو سسین یازیلیشی عئینی نتیجه‌نی تؤره‌دن ایکی قایدا اساسیندا تنظیملنیر: موْرفم قایداسی، هیجا قایداسی.
الف – موْرفم قایداسینا گؤره، بو سسین یازیلیشی کلمه‌لرین باشلانغیجینا و موْرفملرین سوْنونا محدودلاشیر و موْرفملرین اوْرتاسیندا یازیلمیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی:
- بۇ سس کلمه‌لرین باشلانغیجیندا «ا» بیچیمینده، موْرفملرین سوْنوندا ایسه «ـه، ه» حرفی‌نین مۆوافیق فوْرمو ایله یازیلاجاق: گؤزله‌مه‌دی، اسیرگه‌مک، دسته‌له‌مک، وظیفه‌لی.
- بیر هیجادان آز اوْلان موْرفم اؤزوندن قاباقکی موْرفمله بیرلشیب، واحید بیر موْرفم کیمی چیخیش ائده‌جک:
ایزله‌مک ← ایزلنمک، ایشله‌مک ← ایشلتمک.
بیر هیجادان آز اوْلان موْرفم منسوبیت شکیلچیسی اوْلسا، یئنه ده مۆستقیل موْرفم کیمی چیخیش ائده‌جک: دده‌م، اؤنرگه‌ن، وظیفه‌م.
ب- هیجا قایداسینا گؤره، بو سسین یازیلیشی کلمه‌لرین باشلانغیجینا و هیجالارین سوْنونا محدودلاشیر و هیجالارین اوْرتاسیندا یازیلمیر، کلمه‌لرین باشلانغیجیندا «ا» بیچیمینده، هیجالارین سوْنوندا ایسه «ـه،ه» حرفی‌نین مۆوافیق فوْرمو ایله یازیلیر.
قئید ائتمک لازیمدیر کی:
-همین سس بیرینجی هیجانین سوْنوندا گلسه، یازیلمیر: گتیرمک، درین، دلی.
-کلمه ساده‌جه بیر هیجادان تشکیل اوْلسا، یئنه ده هیجانین سوْنوندا یازیلیر: نه، ده.
-کؤکلرین و شکیلچیلرین ایملاسی ثابیت قالماسی اساس گؤتورولور: گل، گلن، گلنیم (گله‌نیم یازیلمامالیدیر). کؤکلرین و شکیلچیلرین ثابیت قالما اصلی هیجا و موْرفم آنلاییشینی بیر-بیرینه یاخینلاشدیریر و اوْنلاری واحید بیر آنلاییشا چئویریر.
هر حالدا بۇ سسین یازیلمادیغی یئرلرده چاشقینلیق احتمالی اوْلسا، فتحه حرکه‌سی (ــَـ) علامتیندن فایدالانماق اوْلار. اَیری، دَیَر، دَوه.
آشاغیداکی جدولده گؤروندوگو کیمی بۆتون کلمه‌لرین یازیلیشی هر ایکی قایدا اساسیندا عئینی بیچیمده اوْلور:
| اساس کلمه | موْرفم اساسیندا | هیجا اساسیندا | میثاللار |
|---|---|---|---|
| چؤرک | چؤرگیم | چؤرگیم | حالال چؤرگیم بو سۆفره‌نین ایشیغیدیر. |
| گلن | گلنی | گلنی | هر گلنی قارداش تانیمازلار. |
| گؤزل | گؤزلیم | گؤزلیم | گؤزلیم، گؤزلری‌نین صؤحبتی هر یاندا اوْلور. - واحید |
| گۆلش | گۆلشه‌جک | گۆلشه‌جک | بۇگۆنکو یاریشدا ایکی ایدمانچی بیر داها گۆلشه‌جک. |
| تبریز | تبریزدنم | تبریزدنم | یوْلداشیم دا تبریزدندیر، من ده تبریزدنم. |
| گلسه | گلسه‌یدی | گلسه‌یدی | قارداشیم تبریزدن گلسه‌یدی، بیرلیکده مشهده گئدردیک. |
| گلمک | گله‌جک | گله‌جک | آتام بو آخشام تبریزدن گله‌جک. |
| گلمک | گلجک | گلجک | آتام تبریزدن گلجک مشهده یوْلا دۆشدو. |
| گلمک | گله‌لی | گله‌لی | آتام تبریزه گله‌لی ۲ آی اوْلور. |
بیر کلمه‌نی کسینلیکله موْرفملره آییرماق مۆمکون اوْلماسا، ایملا هیجا اساسیندا قۇرولمالیدیر: گؤبه‌لک، چییه‌لک، کپه‌نک، یئلپه‌نک، کؤنده‌لن، کلبه‌جر، چته‌نه، گؤره‌لیم، گؤزله‌یه‌لیم، بیله‌رک، گله‌نک.
۲/۲ - E سسی
-بۇ سس تۆرک سؤزلری‌نین هر یئرینده آشاغیداکی علامتلرین مۆوافیق فوْرمو ایله ایفاده اوْلاجاق:
| ائـ | ئـ | ئ |
میثال اۆچون:
| ائشیدیرم | دئمه‌میشم | گئدیرم | یئ | دئ |
-بۇ سس آلینما کلمه‌لرین باشلانغیجیندا و اوْرتاسیندا یازیلماز، آنجاق چاشقینلیق احتمالی اوْلان یئرده، (ــِـ) حرکه‌سیندن فایدالانماق اوْلار:
| انرژی | اِلِمِنت | تلویزیون | تکنولوژی | تِست | احسان | علم | حکایه | فاتح | قانع | نهضت | عشق |
-بۇ سس Y سسی‌نین جواریندا گلیرسه، ایستر آلینما، ایترسه اؤز سؤزلریمیزده مۆطلق یازیلمالیدیر. قئید، مئیل، سئیر، شئیدا، گونئی، سئیرک، حئیرت، غئیرت، جئیران، تقییئف، یئکۇن، ویئتنام، هئیأت.
-همین سسی اصلینده İ سسی، بیزده ایسه E سسی ایله ایفاده اوْلان فارس و عرب کؤکلو کلمه‌لرده ده یازماق لازیمدیر:
| تسبئح | قبئح | سفئه | بئچارا | بئساواد | پئشواز | پئشکش |
۲/۳ - I سسی‌نین دیاکریتیک علامتینی یازماغا گرک یوْخدور: آغیز، قاییق. آنجاق فرقلندیرمه ضرورتلرینه گؤره اوْنون ساده‌جه اۇشاق درسلیکلری، یاد سؤزلر و فوْلکولورا عایید اوْلان متنلرده یازیلماسی تؤوصیه ائدیلیر.
۳- سس‌سیزلرین یازیلیشی
سس‌سیز فوْنملری تمثیل ائدن حرفلر آشاغیداکیلاردان عیبارتدیر کی، کلمهنین هر یئرینده اؤزونه مخصوص فوْرمدا یازیلیر:
| ب B | پ P | ت(ط) T | ج C | چ Ç | خ X |
| د D | ر R | ز(ذ،ظ،ض) Z | ژ J | س(ث،ص) S | ش Ş |
| غ Ğ | ق Q | ف F | ک K | گ G | ل L |
| م M | ن N | ه(ح) H | و V | ی Y |
میثاللار: بۇلود، توْپ، جام، چرچی، خاچ، دره، سوْن، زور، ژاله، شانس، آغا، قاییق، گۆنش، لاله، من، نئجه، هارا، ائو، یاشار.
ایضاح: پارانتز ایچینده گؤستریلن حرفلر آنجاق عرب کؤکلو سؤزلرده، بعضاً ده فارسجا سؤزلرده یازیلیر، میثال اۆچون:
ظالیم، اذیّت، ضربه، ثۆریّا، صاباح، صۆلح، حۆرّیّت، مدّاح، صرّاف، طلیعه، گۆذشت، ایصفاهان.
صامیتلرین یازیلیشی اۆزرینه قئیدلر
۳/۱ - عربجه سؤزلرین یازیلیشیندا عرب دیلینه مخصوص اوْلان صامیتلر قوْروناجاق:
| طلیعه | ثۆریّا | صاباح | ظارافات | مدّاح | ضربه | ظۆلم | صرّاف |
۳/۲ - V صامیتی ساده‌جه (و) بیچیمینده یازیلیر و هئچ بیر دیاکریتیک علامتی یوْخدور، میثال: وارلیق، سئوگی.
۳/۳ - H صامیتی (هـ ـهـ ه ـه) بیچیمینده یازیلیر و هئچ بیر دیاکریتیک علامتی یوْخدور، میثال: همیشه، ساهمان، مئه، شئه، آللاه، هله.
۳/۴ - Y صامیتی ساده‌جه (یـ ی) بیچیمینده یازیلیر و هئچ بیر دیاکریتیک علامتی یوْخدور، میثال: یایلیق، بایرام، آی.
۳/۵ - ایکی İ آراسیندا گلن Y سسی «گ» (یۇمشاق گ) ایشاره‌سی ایله یازیلمالیدیر، میثال: ایگید، ایگیرمی، چیگین، گتیردیگیم.
۳/۶ - کلمهنین گؤرونوشونو ساخلاییب، کؤکونو ایتیرمه‌مک اوچون «ک» حرفی ایکی سسلی آراسیندا قالیب «ی» سسینه چئوریلدیگی زامان «گ» ایله یازیلمالیدیر، میثال: چؤرگیم، گله‌جگیم، گؤروندوگو، شاعیرلر درنگی.
۳/۷ - K (قالین ک) صامیتی: یاد دیللردن دیلمیزه کئچن قالین K-لی کلمه‌لر «ک» ایله یازیلمالیدیر، میثال: دوْکتور، دموْکراسی، کاراکتر.
۳/۸ - عرب کؤکلو کلمه‌لرین سوْنوندا اصلینده «ع» حرفی ایله ایفاده اوْلان و بیزده H سسینه دؤنموش اوْلان فوْنم «ح» حرفی‌نین مۆوافیق فوْرمو ایله یازیلاجاق: ماتاح، طاماح. همین سس کلمه‌لرین اوْرتاسیندا «هـ» حرفی‌نین مۆوافیق فوْرمونا چئوریله‌جک: فهله.
۳/۹ - تلفّۆظوندن آسیلی اوْلمایاراق، یابانچی کلمه‌لرین باشلانیشیندا و بعضاً اوْرتاسیندا «ق» کیمی سسلنن «غ» حرفی اوْلدوغو کیمی یازیلاجاق:
| غریب | غزل | غم | افغان |
۳/۱۰ - فارس کلمه‌لرینده‌کی «گ» حرفی بعضاً «ق» کیمی تلفّۆظ اوْلدوغونا باخمایاراق اوْلدوغو کیمی یازیلاجاق:
| کارگاه | آگاهی | دانیشگاه | آبگوشت | گۇماشتا |
۴- قوْشا سسلر
۴/۱ - خاریجی کلمه‌لرده İA و İO و İU سس قۇرولوشونون ایچینده عمله گلن بیتیشدیریجی صامیت «ی» حذف ائدیلیب، کلمه ساده‌جه بیر «ی» ایله یازیلاجاق:
| رادیوْ | بیوْلوژی | کیوْسک | دیالکتیک | نیویوْرک | آشیان | ریا | شیار |
| باریوْم | نیۇزویک | خیاوان | میانپور | ریاضی | سیاست | ضیالی | خیار |
۴/۲ - SP و ST و ŞP و ŞT و SK قوْشا صامیتلر ایله باشلانان کلمه‌لرین اوّلینه «ای» حیصّه‌سی آرتیریلمالیدیر: ایسپورت، ایستالین، ایستانسیا، ایستراسبورق، ایستئیک، ایسکنر، ایشتوتقارت، ایشنیتسل.
۵- تشدید علامتی
عرب کؤکلو کلمه‌لرده تشدید علامتی قوْرونمالیدیر، آنجاق تۆرکجه سؤزلرده و اۇروپا سؤزلرینده تشدید ایشلنمز:
| مۆکمّل | ادبیّات | مۆوفّقیّت | مدنیّت | دوْققوز | اوْتللوْ |
۶- تنوین علامتی
عربجه سؤزلرین یازیلیشیندا لازیم اوْلان یئرده تنوین علامتیندن ایستیفاده اوْلمالیدیر و تنوینین یازیلیشی آشاغیدا گؤروندوگو کیمی اوْلاجاق:
| مثلاً | اعتیباراً | قصداً | سهواً | قطعیاً | عملاً |
۷- همزه‌لی کلمه‌لر حاقّیندا
۷/۱ - کلمهنین سوْنوندا گلن ساکین همزه Ə سسیندن سونرا گلسه، «أ» بیچیمینده یازیلاجاق:
| منشأ | مبدأ | ملجأ |
۷/۲ - همین نؤوع همزه U سسیندن سونرا گلسه، «ء» بیچیمینده یازیلاجاق: سۇء.
۷/۳ - همین نؤوع همزه A سسیندن سونرا گلسه، تلفّۆظده غیر-فعال اوْلدوغونا گؤره یازیلمایاجاق:
| اینشا | ایملا | ایجرا | ایبتیلا | انبیا | اؤولیا |
۷/۴ - A سسی ایله سسلنن همزه «آ» بیچیمینده یازیلاجاق، آنجاق مدّ علامتی‌نین یازیلماغی چاشقینلیق احتیمالی اوْلان یئرده گرکلیدیر:
| سۇال | مۇاخیذه | مبدآت | اینشاآت | مآل | مآب |
۷/۵ - Ə سسی ایله سسلنن همزه «أ» بیچیمینده یازیلاجاق:
| جۆرأت | تأسّوف | هئیأت | مسأله | نشأت |
۷/۶ - آنجاق بو Ə سسی کلمهنین سوْن سسی اولسا، همزه «ئ» بیچیمینده یازیلاجاق:
| نشئه | تؤوطیئه |
۷/۷ - İ سسی ایله سسلنن همزه «ی» حرفی ایله ایفاده اوْلاجاق:
| رییس | فدایی | جرایید | ایسراییل | کایینات | داییر |
قئید: منشأ، اینسانین منشأیی، مبدأ، سفریمیزین مبدأیی کیمی کلمه‌لر گؤروندوگو کیمی یازیلمالیدیر.
۷/۸ - همزه O و U و E سسلری‌نین بیری ایله سسلنیرسه، «ئ» بیچیمینده یازیلاجاق:
| ناپلئون | ژئوْپوْلیتیک | زئۇس | دۇئل | سۇئد | نوْئل | شۆئۇن |
| کلئوْپاترا | مائوْ | رۆئۇس | ایدئوْلوژی | نئوْن | آئوْرت | مسئۇل |
| آرکئولوژی | رئۇف | داخائۇ | ایشترائۇس | سئول | چائوشسکو | تئولوژی |
۷/۹ - E سسیندن سوْنرا گلن همزه، «ئ» بیچیمینده یازیلاجاق: تئاتر، رئال، نئاندرتال، پروتئین (پروتیین).
۷/۱۰ - Ö و Ü سسیندن سوْنرا گلن همزه یازیلمایاجاق:
| مؤمین | لؤلؤ | مۆدّب | مۆنّث | مۆلّیف | مۆسّیس | مۆثّیر |
۷/۱۱ - اۇروپادان آلینما کلمه‌لرده‌کی ae سسلری بیزده «آی» بیچیمینده ایفاده اوْلمالیدیر: aeroport آیروپورت، aeroplan آیروپلان.
۷/۱۲ - تنوین قبول ائدن همزه بۇرادا گؤروندوگو کیمی یازیلمالیدیر: جوزئاً، ایستیثناً.
۸- شکیلچیلرین یازیلیشی
۸/۱ - شکیلچیلر عۆمیتله کؤکلره بیتیشیک یازیلیر: گلمیشم، گلدیلر، ائللر، گؤزلدیر.
۸/۲ - «می» و «مو» سۇال شکیلچیلری اوْرتادا بیتیشیک، سوْندا ایسه یان-یانا یازیلمالیدیر: گلدی‌می؟ گئتدی‌می؟
ای بیقرار سینه‌ده، نشترمیسن، نه‌سن؟ پئیکانمیسان، کؤنولموسن، اخگرمیسن، نه‌سن؟ (قؤوسی تبریزی).
۸/۳ - «دا» و «ده» نیطق حیصّه‌لر شکیلچی کیمی ایشلندیگی زامان بیتیشیک، یوْخسا آیری یازیلیر: بۇ سۇالین جاوابی منده‌دیر. حسن ده گلدی، من ده.
۸/۴ - کلمه‌لری بیتیشدیرجی صامیتله باشلانان شکیلچیلردن قاباق پارچالاماق تؤوصیه اوْلور: موسیقی‌سی، قالمالی‌یام، قالمالی‌ییق، دئمه‌لی‌یم، دئمهلیییک، فیضولی‌یه.
باشقا میثاللار:
| نین، نیٛن | یه، یا | ییک، ییٛق | ییر، ییٛر | یئف | یئوا |
| ننه‌نین، تملی‌نین | علی‌یه، ماهنی‌یا | دئمهلیییک، قالمالی‌ییق | لنگی‌ییر، داشی‌ییر | تقییئف | تقی یئوا |
۸/۵ - اۇزون کلمه‌لرین یازیلیشینی آسانلاتماق اوچون دؤرد و داها چوخ هیجالی کلمه‌لر سسلی ایله بیتن موْرفمندن سونرا پارچالانا بیلر، آنجاق آرالاریندا فاصیله اوْلمامالیدیر: مۇسیقی‌چیلر، بیزیمکی‌لر.
۸/۶ - بیر کلمه‌ده عئینی صامیت یا بنزر صامیتلر آردیجیل شکیلده اۆچ دؤنه تیکرار اوْلورسا، کلمه ایکی موْرفم آراسیندا پارچالانا بیلر، آنجاق بیر کلمهنین مۆختلیف حیصّه‌لری یان-یانا یازیلمالیدیر، میثال اۆچون: سس‌سیز.
۸/۷ - موْرفملرین قوْووشماغیندا عئینی حرف یا اوْخشار حرفلر تیکرار اوْلورسا و اوْ ایکی حرفین بیرینجیسی ساغدان مۆتّصیل یازیلمیشسا، کلمه‌نی همین یئرده پارچالاماق تؤوصیه اولور:
| نسیل‌لر | منیم‌میش | دیل‌لنمک |
آشاغیداکی میثاللاردا صامیتین ساغ طرفدن آیری یازیلدیغینا گؤره سوْل طرفدن مۆتّصیل یازیلماسی تؤوصیه اوْلونور:
| اللر | داممیش | آشسیز | گؤللنمک |
۸/۸ - باشقا دیللردن آلدیغیمیز بو حیصّه‌لر قوْشولدوغو سؤزه بیتیشیک یازیلاجاق:
| کار(صنعتکار) | خانا(کیتابخانا) | دار(محصولدار) | گاه(دانیشگاه) |
| کده(دانشکده) | بئـ(بئکار) | پاز(آشپاز) | باز(قۇشباز) |
| بر(دیلبر،سیمینبر) | جو(دانیشجو،صۆلحجو) | ایزم(متابوْلیزم) | پئش(پئشواز) |
| کش(قایغیکش) | گر(میسگر) | زده(غربزده) | خواه(ترقّیخواه) |
| نامه(شیکایتنامه) | زن(لافزن) | خوْر(رۆشوتخور) | دان(نمکدان) |
| یستان(دشتیستان) | زادا(ملیکزادا) | سن(سنتز) | هم(همصؤحبت) |
| اوْف(حسنوف) | اوْوا(حسنوْوا) |
۸/۹ - باشقا دیللردن آلدیغیمیز آشاغیدا قئید ائدیلن حیصّه‌لر مۆستقیل و قوْشولدوغو سؤزه یاخین یازیلاجاق:
| شۆناس(آذربایجانشۆناس) | پرست(وطن‌پرست) | طلب(شؤهرت‌طلب) |
| فۆرۇش(فضل‌فۆروش) | آنتی(آنتی‌کوْمونیست) | پرور(قوْناق‌پرور) |
| پان(پان‌عربیزم) |
۹- کلمه‌لرین یازیلیشی
۹/۱ - «مدنیّت»، «ادبیّات»، «سویّه»، «قیمت»، «صحیّه»، «ویئتنام» و «کیئف» کیمی آلینما سؤزلرده ایشلنن İYY سس ترکیبی و İY سس ترکیبی بۇرادا گؤروندوگو کیمی ییغجام شکیلده و ساده‌جه بیر «ی» ایله (و لازیم گلسه، بیر تشدید علامتی آرتیرماقلا) ایفاده اوْلاجاق.
۹/۲ - اۇروپا دیللریندن آلینمیش کلمه‌لر عۆمومیتله فرانسیز تلفّوظو ایله یازیلاجاق: رداکسیوْن، ناسیونال، انرژی.
۹/۳ - اوْریژینال ایملاسی G ایله یازیلان و آذربایجان لاتین الیفباسیندا Q ایله ایفاده ائدیلن سس، بیزده «ق» ایله یازیلاجاق: اوْرتوقرافی، قرامر، قاز.
۹/۴ - تۆرک سؤزلری‌نین باشلانیشینداکی I فوْنمی قوْروناجاق ( İ سسینه چئوریلمه‌یه‌جک):
| ایٛشیق | ایٛلدیریم | ایٛلیق | ایٛلغیم | ایٛلخی |
دیقّت: ایراق، ایلان، اینام کیمی کلمه‌لر بۇ قایدادان قیراقدا قالیر.
۹/۵ - بۇ قرارنامه‌ده‌کی قئیدلری نظرده تۇتماق شرطی ایله بۆتون یابانجی کلمه‌لر فوْنتیک شکیلده یازیلاجاق:
| مۆشکول | مۆزد | مۆنتظم | مۆسابیقه | مۆرتّب | مۆبتدا |
| ایستیقلال | ایمام | اینسان | اینقیلاب | ایقرار | ایشتیاق |
| مۆباریزه | مۆناظیره | مۆناسیب | مۆختلیف | مۆنحصیر | مۆعاصیر |
| علم | عشق | احسان | قئید | مئیل | شئیطان |
| مۆعلّیم | مۆهندیس | مۆلّیف | مۆدّب | مۆثّیر | مۆنّث |
| ظالیم | لازیم | ناییل | قادیر | خاریج | باریز |
| منافع | محافیل | مکاریم | منازیل | کواکیب | مؤعتدیل |
| تؤهمت | مؤهنت | حؤرمت | صؤحبت | شؤهرت | حؤکم |
| تلویزیون | تلفون | کافه | باله | فوْتوکوپی | سمینار |
| ترمومتر | اتیموْلوژی | اوْکسیژن | آنتی‌تز | ترانشه | لاووازیه |
| پروْژکتور | تلکس | الِمِنت | اپیدمی | تئوری | الاستیک |
| انگلس | رنه دکارت | هرمان هسه | نیچه | قؤته | هاینریش‌هاینه |
| هلیوْم | سزیوْم | نئوْن | موْلکۇل | سئوْل | رئالیزم |
| ورزیش | گردیش | یادیگار | مۇرداد | اوْردیبهیشت | ایسفند |
۹/۶ - صاییتلری تمثیل ائدن دیاکریتیک علامتلرین یازیلیشی ساده‌جه کلمهنین بیرینجی هیجاسیندا گرکلیدیر: گؤرونوش، اوْغوز، دۆیون.
آنجاق مۆبتدیلر اۆچون بو علامتلرین هر یئرده یازیلیشی تؤوصیه ائدیلیر: گؤرۆنۆش، اوْغۇز، دۆیۆن.
۹/۷ - فارسجا و عربجه شخص آدلاری‌نین یازیلیشیندا اوْریژینال ایملا قوْرونمالیدیر: محمّد، حسین، ابوالقاسم، منوچهر، کاظم، عبدالناصر، سعودالفیصل، کبری، ساعد، هیئت.
۹/۸ - دوْغمالاشمیش عرب و فارس منشألی شخص آدلاری اؤز ایملامیزلا یازیلا بیلر: علسگر، فاطما، حۆسئن، ایرضا، ممّد.
۹/۹ - جۇغرافی آدلاری ایراندا ایشلندیگی کیمی، آنجاق ایمکان داخیلینده اؤز تلفّۆظوموزه اۇیغون شکیلده یازیلاجاق: لهیستان، اؤزبکیستان، هیندوستان، لۆبنان، اوْتریش، تۆرکیه، کۆردوستان.
۹/۱۰ - سوْن عصرده غرض اۆزوندن یا بیلگی چاتیشمازلیغی سببیندن دَییشدیریلمیش یئر آدلاری ایمکان داخیلینده اوْریژینال شکیلده یازیلاجاق: تۇفارقان، سئییدآوا، سایین‌قالا، سۇلدوز، آخماقایا.
۹/۱۱ - فارسجادا ایشلنمکده اوْلان تۆرک سؤزلری اؤز ایملامیزلا یازیلاجاق: بوْشقاب، اۆتو، شۇلوق، اۇمود، قۇلدور.
۹/۱۲ - سیرا سایلار و ایسمین مۆختلیف حاللاریندا و منسوبیت فۇرموندا چیخیش ائدن سایلار آشاغیدا گؤروندوگو کیمی یازیلمالیدیر:
| بؤلمه | یازیلیش طرزی | یازیلیش طرزی | یازیلیش طرزی | یازیلیش طرزی | میثاللار |
|---|---|---|---|---|---|
| سیرا سایلار | ۲-جی | ۳-جو | ۶-جی | ۹-جو | ۱۳۷۹-جو ایل |
| تأثیرلیک حال | ۱۱-ی | ۱۲-نی | ۱۳-ۆ | ۶-نی | ۱۲-نی چاغیرین |
| یئرلیک حال | ۱۱-ده | ۱۲-ده | ۶-دا | ۹-دا | ساعات ۱۱-ده |
| یؤنلوک حال | ۱۱-ه | ۱۲-یه | ۶-یا | ۹-ا | ۱۲-یه خبر وئرین. |
| چیخیشلیق حال | ۱۱-دن | ۱۲-دن | ۹-دان | ۶-دان | ساعات ۱۱-دن قاباق |
| یییه‌لیک حال | ۱۱-ین | ۱۲-نین | ۴-ۆن | ۵-ین | ساعات ۱۱-ین یاریسی |
| منسوبیت فوْرمو | ۱۱-ی | ۱۲-سی | ۹-و | ۷-سی | خۇردادین ۷-سی |
۹/۱۲ - دۇغمالاشمیش خاریجی کلمه‌لر اوْرتوقرافیده تۆرک سؤزلری کیمی چیخیش ائده‌جک: مۇغایات، هامبال، باریت، میٛزی، آبیر.
بۇ کیمی کلمه‌لرین یازیلیشی اوْرتوقرافی سؤزلوگونده وئریله‌جکدیر.
۱۰- مۆرکّب سؤزلر و سؤز بیرلشمه‌لری‌نین یازیلیشی
۱۰/۱ - مۆرکّب کلمه‌لرین ترکیب حیصّه‌لری مۆستقیل، آنجاق یان-یانا یازیلمالیدیر: آغساققال، آغ‌بیرچک، ککلیک‌اوْتو، قانۇنااۇیغونلوق، گؤزوگؤتورمزلیک، دیک‌باشلیق.
۱۰/۲ - یابانچی مۆرکّب کلمه‌لر بیر لکسیک واحید کیمی دئییل، مۆرکّب کلمه کیمی نظرده تۇتولاجاق. باشقا سؤزله اوْنلارین حیصّه‌لری مۆستقیل، آنجاق یاخین یازیلاجاق:
| مؤحنت‌افزا | دیل‌آرام | وطن‌پرست | شؤهرت‌طلب |
قئید ائتدیگیمیز کیمی، آشاغیداکی ترکیبلر مۆرکّب سؤز حساب ائدیلیر:
| شۆناس(آذربایجانشۆناس) | پرست(وطن‌پرست) | طلب(شؤهرت‌طلب) |
| فۆروش(فضل‌فۆروش) | آنتی(آنتی‌کوْمونیست) | پرور(قوْناق‌پرور) |
| پان(پان‌عربیزم) |
۱۰/۳ - فارسجا سؤز بیرلشمه‌لری‌نین آزی بیر حیصّه‌سی دیلیمیزده تکلیکده معنایا مالیک اوْلسا، اوْنلارین علاقه‌سی «-» ایشاره‌سی ایله ایفاده اوْلاجاق، یوْخسا بۆتون ترکیب بیر لکسیک واحید کیمی قبول اوْلاجاق:
| سیمای-شمس | زۆلف-پریشان | سۇء-قصد | باده‌ی-ناب |
| پنبه‌ی-داغ-جۆنون | غیر-مۆمکون | ضیدّ-اینقیلاب | چشم-گیریان |
۱۰/۴ - فارس و عرب دیللریندن آلدیغیمیز بیرلشمه‌لرده‌کی «و» باغلاییجیسی اوْلدوغو کیمی و یا مۆوافیق دیاکریتیک علامت قبول ائده‌رک ایملادا چیخیش ائده‌جک:
| گشت و گۆذار | درد و غم | ناله و افغان |
| گشت ۆ گۆذار | درد ۆ غم | ناله ۆ افغان |
۱۰/۵ - عربجه عیباره‌لر، سؤز بیرلشمه‌لری، آتالار سؤزو و آیه‌لر اوْریژینال ایملایلا یازیلاجاق:
| علی‌الخصوص | سهم‌الهضم | میزان‌الحراره | نعوذبالله |
| استغفرالله | انشاالله | ماشاالله | الی‌آخر |
تۆرک دیلی یازی قۇراللاری؛ اوْرتوقرافی سمیناری‌نین آلدیغی قرارلارین آنا خطلری
| دۆزگون یازی | یانلیش یازی | |
|---|---|---|
| ۱ | گؤزله‌ییرم، گؤره‌جک، ایسته‌میشم | گؤزله‌ییره‌م، گؤره‌جه‌ک، ایسته‌میشه‌م |
| ۲ | دلی، گلمک، وئرمرم | ده‌لی، گه‌لمه‌ک، وئرمه‌ره‌م |
| ۳ | گؤزل، چؤرک، دیرک، الجک | گوزه‌ل، چؤره‌ک، دیره‌ک، الجه‌ک |
| ۴ | گؤرنیم، گلنیم | گؤره‌نیم، گله‌نیم |
| ۵ | تبریزدنم، بۇ شهردنم | تبریزده‌نم، بۇ شهرده‌نم |
| ۶ | گؤرمه‌میشم، گؤتورمه‌میشم، گلسه‌یدی | گؤورممیشم، گؤتورممیشم، گلسیدی |
| ۷ | یار بیزه قوْناق گله‌جک. | یار بیزه قوناق گلجک. |
| ۸ | بیله‌رک، گله‌رک | بیلرک، گلرک |
| ۹ | دده‌م، اؤنرگه‌م، وظیفه‌ن | ددم، اؤنرگم، وظیفن |
| ۱۰ | اؤلکه | ؤلکه، ئؤلکه |
| ۱۱ | ائل، ائو، ائتمک | ئل، ئو، ئتمک |
| ۱۲ | ایضاح، ایلان، ایکی | یضاح، یلان، یکی |
| ۱۳ | گل چؤرک یئ | گل چؤرک یة، گل چؤرک یئه |
| ۱۴ | گئجه، گئدر، دئدیم | گجه، گدر، ددیم |
| ۱۵ | انرژی، الکتریک، المنت | ائنئرژی، ائلئکتریک، ائلئمئنت |
| ۱۶ | اتنیک، سپتامبر، اپیدمی | ائتنیک، سئپتامبر، ائپیدئمی |
| ۱۷ | احسان، اعتیماد، اعتیبار | ائحسان، ائعتیماد، ائعتیبار |
| ۱۸ | سِحر، علم، عشق | سئحر، عئلم، عئشق |
| ۱۹ | تسبئح، پئشواز | تسبح، پشواز |
| ۲۰ | مهربان، مهتر | مئهربان، مئهتر |
| ۲۱ | مئیل، قئید، شئی، نئی، یئکۇن | میل، قید، شی، نی، یکۇن |
| ۲۲ | سالماق، سوْن، ساققال | صالماق، صوْن، صاققال |
| ۲۳ | ترلان، توْیوق، اوْتاق، توْی | طرلان، طوْیوق، اوْطاق، طوْی |
| ۲۴ | ماهنی، هئیوا، شئه | ماحنی، حئیوا، شئح |
| ۲۵ | اییده، گؤیرچین، گؤی | ایگده، گؤگرچین، گؤک |
| ۲۶ | دییرمان، دئییل، دییشمک | دگیرمان، دگیل، دگیشمک |
| ۲۷ | اَیری، اَیلنجه | اگری، اگلنجه |
| ۲۸ | گله‌جگم، چؤرگیم، کؤینگین، الجگیم | گله‌جَیَم، چؤره‌ییم، کؤینه‌یین، الجه‌ییم |
| ۲۹ | گؤروندوگو | گورندویو |
| ۳۰ | دموْکراسی، دوْکتور | دموْقراسی، دوْقتور |
| ۳۱ | غم، غۇصّه، غریب | قم، قۇصّه، قریب |
| ۳۲ | دؤولت، شؤوکت، دؤوران | دؤلت، شؤکت، دؤران |
| ۳۳ | چاققال، ائششک، دوققوز | چاقّال، ائشّک، دوقّوز |
| ۳۴ | عمّه، عطّار، حیصّه، حاقّیندا | عممه، عططار، حیصصه، حاققیندا |
| ۳۵ | مثلاً، قصداً، سهواً | مثلن، قصدن، سهون |
| ۳۶ | دانیشگاه، آگاهی | دانیشقاه، آقاهی |
| ۳۷ | خیاوان، ریاضی، سیاست | خییاوان، رییاضی، سییاست |
| ۳۸ | ایسپورت، ایستالین، ایستانسیا | اسپورت، استالین، استانسیا |
| ۳۹ | منشأ، مبدأ، ملجأ | منشه، مبده، ملجه |
| ۴۰ | مؤمین، رؤیا | مؤءمین، رؤءیا |
| ۴۱ | اینشا، ایملا، ایجرا | اینشاء، ایملاء، ایجراء |
| ۴۲ | جۆرأت، هئیأت | جۆرئت، هیئت، هیأت |
| ۴۳ | مائوْ، شۆئون، رئۇف | ماوْ، شۆۇن، رَۇف |
| ۴۴ | رییس، جرایید، کایینات | رئیس، جرائید، کائینات |
| ۴۵ | مۆلّیف، مۆثّیر، مۆسّیس | مؤلف، مؤثر، مؤسس |
| ۴۶ | جوزئاً، ایستیثنائاً | جوزءً، ایستیثناءً |
| ۴۷ | صحیّه، سویّه، ادبیّات | صحییّه، سوییّه، ادبییّات |
| ۴۸ | اینسانلار، گۆنشلر | اینسانلار، گۆنشلر |
| ۴۹ | گؤزلدیر، گلمیشدیر | گؤزلدیر، گلمیشدیر |
| ۵۰ | تانرینین آدییلا | تانرینین آدییلا |
| ۵۱ | تانرییا یالوارماق | تانرییا یالوارماق |
| ۵۲ | دئمهلیییک | دئمهلیییک |
| ۵۳ | یئریییر | یئریییر |
| ۵۴ | تقییئف، تقییئوا | تقییئف، تقییئوا |
| ۵۵ | عاراقچینین منده دیر. | عاراقچینین من ده دیر. |
| ۵۶ | حسن ده گلدی، من ده | حسنده گلدی، منده |
| ۵۷ | صنعتکار، کیتابخانا، محصولدار | صنعتکار، کیتابخانا، محصولدار |
| ۵۸ | شیکایتنامه، همصؤحبت | شیکایتنامه، همصؤحبت |
| ۵۹ | آذربایجانشۆناس | آذربایجانشۆناس |
| ۶۰ | مۆشکول، مۆزد | مشکل، مزد |
| ۶۱ | ایستیقلال، اینسان | استقلال، انسان |
| ۶۲ | مۆباریزه، مۆعاصیر | مبارزه، معاصر |
| ۶۳ | ظالیم، لازیم، ناظیر، شاهید | ظالم، لازم، ناظر، شاهد |
| ۶۴ | صؤحبت، شؤهرت، حؤرمت | صحبت، شهرت، حرمت |
| ۶۵ | ورزیش، گردیش | ورزش، گردش |
| ۶۶ | زۆلف-پریشان | زۆلفی-پریشان، زۆلف پریشان |
| ۶۷ | ناله‌ی-بۆلبول | ناله‌یی-بۆلبول، نالة بۆلبول |
| ۶۸ | آغساققال کیشی | آغساققال کیشی، آغ ساققال کیشی |
| ۶۹ | ککلیک‌اوْتو، ایت‌بۇرنو | ککلیک اوْتو، ایت بۇرنو |
| ۷۰ | آمبار، قایدا | انبار، قاعده |
| ۷۱ | طاماح | طاماه، تاماه |
| ۷۲ | ظارافات، صاباح | زارافات، ساباه |
| ۷۳ | طایفا، هامبال، فایدا | طائفه، حمّال، فائده |
| ۷۴ | تۆرک، بؤیوک، بوْشقاب | ترک، بیوک، بشقاب |
تعریفلر
اوْرتوقرافی. دیلین دۆزگون یازی قایدالارینی آراشدیران بیلیم ساحه‌سی اوْرتوقرافی آدلانیر.
بیتیشدیریجی صامیت. تۆرک دیلینده ایکی صاییت آردیجیل ایشلنمز و بۇ کیمی دۇروم اوْرتایا چیخینجا، ایکی صاییتین آراسیندا «بیتیشدیریجی صامیت» دئییلن بیر فوْنم چیخیش ائدر. بیتیشدیریجی صامیت داها چوْخ اۆچ شکیلده تظاهۆر ائدیر: س (آتا، آتاسی)، ن (مۇسیقی، مۇسیقی‌نی)، ی (ماهنی، ماهنی‌یا).
دیاکریتیک علامت. فوْنملرین سس اؤزللیگینی تمثیل ائدن و اوْنلاری بیر-بیریندن فرقلندیرن علامتلردن عیبارتدیر کی، حرفین اۆستونه یا آلتینا آرتیریلار. میثال: اۇن، اوْن، اؤن و اۆن کلمه‌لری‌نین تلفّۆظ فرقینی تمثیل ائتمک اۆچون «و» حرفی‌نین اۆستونده قوْیولان آیری-آیری دیاکریتیک علامتلردن ایستیفاده اوْلونموشدور.
سسلیلر و سس‌سیزلر (صاییتلر و صامیتلر). فوْنملر سسلی (A, I, O, U, Ə, E, Ö, Ü, İ) و سس‌سیز (میثال اۆچون P, T, Ş, K, L و باشقالاری) اوْلماق اۆزره ایکی قوْلا آیریلیر: سسلیلرین تلفّۆظونده بۇ خۆصوصیت وار کی، هاوا جریانی آزاد شکیلده و هر هانسی مانعه ایله قارشیلاشمادان آغیزدان چیخار. سس‌سیزلرین تلفّۆظو ایسه هاوا جریانی‌نین مۆعیّن مانعه‌لره راست گلدیگی اساسیندا فوْرمالاشیر.
فوْنم. ایکی کلمه‌نی فرقلندیرن ان کیچیک سس حیصّه‌سیندن عیبارتدیر. میثال اۆچون گؤز و کؤز کلمه‌سینی نظرده تۇتاق، بۇ ایکی کلمه‌نی فرقلندیرن جهت اوْنلارین بیرینجی سس حیصّه‌سی‌نین تلفّۆظ طرزیندن عیبارتدیر. باشقا میثال: اۆز و اؤز کلمه‌سی.
لکسیک واحید (سؤزجوک). سؤزلوکده قئید ائدیلمگی ضروری اوْلان و ساده بیر معنانی ایفاده ائدن کلمه بیر لکسیک واحید یا سؤزجوک آدلانیر. میثال اوچون گلمک فعلی گؤرندوگو شکیلده سؤزلوگه داخیلدیر، آنجاق گلمیشدیر سؤزونو سؤزلوگه داخیل ائتمگه گرک یوْخدور.
موْرفم. هر ساده کؤک یا شکیلچی بیر موْرفم آدلانیر و موْرفم عۆمومیتله ان کیچیک معنا واحیدلری یا قراماتیک وظیفه‌نی تمثیل ائدن حیصّه‌دن عیبارتدیر. میثال اۆچون گتیرمه‌میشم سؤزونو بو موْرفملره بؤلمک اوْلار: گتیر+مه+میش+ام. موْرفم آنلاییشینی هیجا آنلاییشی ایله دَییشیک سالماماق لازیمدیر. میثال اۆچون همین سؤزو هیجالارا بۇ شکیلده بؤلمک اوْلار: گه+تیر+مه+می+شم. گؤروندوگو کیمی موْرفملر همیشه معنالی حیصّه‌لردیر، آنجاق هیجالار معناسیز دا اوْلا بیلر.
هیجا. صامیتلر تکلیکده تلفّۆظ ائدیله بیلمز. اوْنلاری تلفّۆظ ائتمک اۆچون یاناشی گئدن صاییتلردن فایدالانماق گرکلیدیر. بئله‌لیکله هر هیجانین اؤزگینده بیر صاییت دایانیر. بیر کلمه‌نی صاییتلرین اساسیندا تلفّۆظ ائدیله بیلن مینیمۇم حیصّه‌لره آییرماقدان هیجالار اوْرتایا چیخیر. میثال اۆچون اوْد بیر هیجا، قوْچاق (قوْ+چاق) ایکی هیجا و گلمیشم (گل+می+شم) اۆچ هیجادان تشکیل اوْلموشدور.
کؤک و شکیلچی. ان کیچیک لکسیک معنا حیصّه‌لرینه کؤک و ان کیچیک قراماتیک معنا حیصّه‌لرینه شکیلچی دئییلیر، میثال اۆچون اؤنلوک سؤزو اؤن و لۆک حیصّه‌لرینه بؤلونمک اۆزره بیر کؤک و بیر شکیلچیدن تشکیل اوْلور.
سمینارین قۇرولوشو
سمینارین قۇروجولاری:
درگیلر و قزئتلر: وارلیق، مهد آزادی، نوید آذربایجان، آوای اردبیل، شمس تبریز، ارک، چیچک
نشریاتچیلار و مدنیت اوْجاقلاری: چیچکلر قۇرولوشو، میشوْو کۆلتور درنگی، گۆنئی مدنیت اوْجاغی، اندیشهٔ نو نشریاتی، صابر درنگی، آذربایجانلی بیلی‌یۇردلولار توْپلومو
سمینارین باشقانی: دوْکتور جواد هیئت
سمینارین دبیری: مۆهندیس ابراهیم رفرف
سمینارین آراشدیرما مؤوضوعلاری:
موْرفم و هیجا آنلاییشی و یازی قایدالاری، شکیلچیلر، دخیل کلمه‌لر، مۆرکب سؤزلر و سؤزبیرلشمه‌لری، قیسالتمالار، عۆمومی اوْرتوقرافی مسأله‌لری
علمی هئیأتین عۆضولری:
اکبر آزاد، دوْکتور جمال آیریملو، فریبا ابراهیمی (آفاق)، عادل ارشادی‌فر، حسن ارک، توحید اسدزاده، رسول اسماعیل‌زاده، محمد اشراقی، فریده اصغرنیا، نادر الهی، بهروز ایمانی، بهزاد بهزادی، یوسف بهنمون (دالغین)، دوْکتور غلامرضا بۇداغی، دوْکتور حسین پناهی، حسن م. جعفرزاده، میر هدایت حصاری، بهرام حق‌پرست (ائلچین)، علیرضا حمیده‌خو، علی حسین‌زاده (داشقین)، حسن خدائی (تایماز)، بابک دانشور، عبدالرحمن دیه‌جی، حسن راشدی، مصطفی رزّاقی، مهرشید رهنما، ابراهیم رفرف، محمد تقی ستاری، داود سعید خانلو، حسن مسلمی، دوْکتور حسینقلی سلیمی، حسین طهماسب‌پور، یحیی شیدا، علیرضا صرّافی، کیان صفری، دوْکتور هوشنگ عطاپور، دوْکتور محمدعلی فرزانه، مسعود فیوضات، دوْکتور حسین فیض اللهی وحید، دوْکتور م.قاسمی (آغشین آغکمرلی)، حبیب قنبرپور، رسول کامران کشتیبان، محمدرضا کریمی، علی محمدزاده فارسی، توحید ملک‌زاده، عزیز محسنی، حسن مجیدزاده (ساوالان)، حسین محمدخانی (گونئیلی)، دوْکتور حسین محمدزاده صدیق (دۆزگون)، دوْکتور یوسف معماری، عباد ممی‌زاده (آغداشلی)، ناصر منظوری، علیرضا مقدم، اسدالله مردانی، کریم مشروطه‌چی (سؤنمز)، صدیار وظیفه (ائل اوْغلو)، اسماعیل هادی، دوْکتور جواد هیئت، محمدرضا هیئت