زین‌العابدین مراغه‌ای
حاجی زین االعابدین مشهدی صفرعلی اوغلو مراغه‌ای (1910-1838)- آذربایجان یازیچیسی، "سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ" کیتابی‌نین مؤلیفی
| زین العابدین مراغه‌ای | |
|---|---|
 | |
| اصل آدی | حاجی زین العابدین مشهدی صفرعلی اوغلو مراغه ای |
| دوْغوم تاریخی | 1838 ماراغا- آذربایجان |
| اؤلوم تاریخی | 1910 ماراغا - آذربایجان |
| حکومت دورانی | قاجاریه |
| کیتابلار | ابراهیم بیگین سیاحت نامه سی |
| تاثیر قویموش | {{{تاثیر قویموش}}} |
یاشاییشی دَییشدیر
حاجی زین العابدین مراغه‌ای، مشهدی علی آدلی آذربایجانلی بیر تاجیرین اوغلو لاپ جاوان‌لیغیندان، آزادلیق اوردوسونا قوشولور. زین العابدین 1838-جی ایلده آنادان اولوب، 20 یاشینادک ماراغا و اردبیل شهرلرینده یاشاییب، آتاسیندان قالان مال-دؤولتی الدن وئریب، قارداشی ایله برابر اؤز وطنینی ترک ائدیب، چوخ آز سرمایه ایله قافقازا گئدیب، تیفلیس شهرینده ساکین اولوب. بو شهرده 3-4 ایلین عرضینده آرتیق مال قازانیب، نئچه مین مانات اله گتیریر. یاواش-یاواش ایرانلی‌لارین سایی تیفلیس شهرینده آرتدیقجا، اونون دا حؤرمتی، اعتیباری آرتیر، اسدالله خان ناظم الدوله (ایرانین باش کونسولو) طرفیندن کوتایسی شهرینده نایب-کونسول ایشینه مشغول اولور. حاجی زین العابدین مراغه‌ای اؤزو بو باره ده بئله دئییر:
" او زامان‌لاردا من هم کونسول و هم ایرانلی‌لارین باشچیسی و هم ده تاجیر ایدیم. هموطن‌لرین مالی تضییقات‌لارین رفع ائتمگی اؤزومه واجیب بیلیب، اونلارین یئییب-ایچمک‌لرین، گئیمک‌لرین و س. چتین‌لیک‌لرین حل ائتمگه باشلادیم. او زاماندا بوتون قازاندیغیم مال-دؤولت الیمدن گئتدی و تکجه هموطن‌لرین بورج‌لاری یازیلمیش بیر دفتر الیمده قالدی. کریما گئتمگه مجبور اولدوم و قارداشیملا بیرلیکده ایستامبولدان کریما مال التجاره آپاریب، اورادا تیجارته مشغول اولدوم. یئنه ده آز زاماندا، کافی سرمایه اله گتیریب او شهرده قالمالی اولدوق " . [۱]
1852-جی ایلده روس دؤولتی ایله عوثمانلی نین موحاریبه‌سی باشلادی، بو ایکی قارداش یالتایا گئدیب، اورادا ایشلرینه رؤونق وئردیلر. یالتا شهری روس ایمپراتورونون یایلاغی ایدی. بو شهره ده زین العابدین‌ین ایشی بوتون شاهزاده و دربار اهالیسی ایله اولوردو. اؤزونه بؤیوک حؤرمت و اعتیبار قازاناراق " ایرانین دوروستکار تاجیری " لقب تاپدی. روس تبعه‌سی اولماغی اوندان ایسته‌دیلر. بو مجبوریتی باشیندان آتا بیلمه‌ییب، روسون تابع‌لیگینی قبول ائتمگه آند ایچیر. آما وطن عشقی، حوریت دویغوسو و س. شرق ایستک‌لری بیر لحظه اونو بوراخماییب، روس تابعیتی قبولوندان سونرا اؤزو-اؤزونه بیر خاین اینسان کیمی باخیردی، وطنه خیانت، دینه خیانت و وطنداش‌لارا خیانت...
هر آن اؤزو اؤزونو لعنتله‌ییردی، نئجه اولار کی، منیم وطنداش‌لاریم، قارداش‌لاریم، موستبید حاکیم‌لرین سیتمی‌نین آلتیندا جان وئریرلر و من اؤزومو کنارا چکیب راحات یاشاییرام. بو دویغولار بیر آن اونو راحات قویموردو، و نهایت دوکانی، ائوی و وار-یوخونو کریمه شهرینده ساتیب، ایستامبولا قاییدیر، عاییله‌سینی اورادا قویارکن آللاهین ائوی‌نین زیارتینه یولا دوشور، نئچه ایل‌لر روس تبعه‌سی اولا-اولا ایستانبولدا یاشاییر، نهایت میرزه محمودخان علاء الملک واسیطه‌سی ایله روس تابع‌لیگینی دالا قایتاریر، یئنیدن ایران تابعییتی آلیر. ایستانبولدا اولان زامان " شمس " قزئته‌سی ایله همکارلیغا باشلایر و کلکته ده نشر اولان " حبل المتین " درگیسینده مقاله‌لر یازیر.
زین العابدین مراغه‌ای نین اساس ایشی، 3 جیلدده چاپ اولونموش " سیاحت نامه ابراهیم بیگ " (ابراهیم بیگین سیاحت نامه‌سی) کیتابی‌دیر. بو کیتاب بیر گوزگو کیمی ایرانین ایجتیماعی-سیاسی وضعیتینی صاف، ساده، آچیق و آیدین صورتده بیان ائدیر. قاجار مأمورلاری نین عمل‌لری، حاکیم‌لرین رفتاری ایران جاماعاتی‌نین ساوادسیزلیغی، ایران اؤلکه‌لری نین دالا قالماسی، جاماعاتی آلدادان موللالارین عمل‌لری، جاماعاتین بئینینده کی خورافه و خولیایی فیکیرلر هامیسی و هامیسی بو کیتابدا عئینی و رئال شکیلده گؤستریلیر و بونا گؤره ده کیتابین ایلک چاپلاریندا مؤلیفین آدیندان خبر یوخدور.
ابراهیم بیگ بیر فرضی شخصیت‌دیر، بلکه ده حاجی زین العابدین اؤز آدینی ابراهیم بیگ قویور و اؤز سفرین و ایراندا گؤردوگو تجروبه‌لرین، ابراهیم بیگ آدی ایله بیان ائدیر. کیتابین 1. جیلدی ایراندا یاییلاندا هئچ بیر کس، بیر ساوادسیز و ساده تاجیرین او یوکسک و زنگین کیتابی یازماغینا اینانا بیلمیردی و چوخلاری میرزه مهدی‌خان " اختر " روزنامه سی نین یازیچی‌لاری نین بیرینی، کیتابا مؤلیف دئییردیرلر. آنجاق کیتابین 2. و 3. جیلدی میرزه مهدی خانین اؤلوموندن سونرا چاپ اولماسی بو ایدیعانی سونا یئتیردی.
ابراهیم بیگ ایرانلی بیر تاجیرین اوغلو، 50 ایل قاباقجا تیجارت عزمی ایله میثیر مملکتینه کؤچوب، اورادا تیجارتی یاخشی سهمان تاپیب و میثیرده قالمالی اولور. بو 50 ایل عرضینده، هئچ بیر ایران عادت و عنعنه‌لرینی دییشمه‌ییب و اؤز میلّیتینه ائله باغلی اولور کی، حتّی بیر کلمه عرب سؤزو اؤیره نیب دیله گتیرمه ییب. بو ایمانلی تاجیر عاییله‌سینی و اوشاق‌لارینی دا ایران عشقی ایله بؤیودوب. تاجیرین بؤیوک اوغلو 20 یاشینا یئتیررکن، آتاسی دونیاسینی دییشیر. ابراهیم بیگ 20 یاشیندا، ایمانلی، هوشلو، ذکاوتلی، وطن‌سئور، غئیرتلی و نجیب بیر جاوان ایدی. تعصوب اونون گؤزونو یوموبسا دا، آنجاق خاریجه دیل‌لرینی و عمل‌لرینی یاخشی اؤیره نیب، آتاسی دونیایا گؤز یومان زامانلار اوغلونا وصیت ائدیر: " 30 یاشینا یئتنه دک دونیانین هر یئرینه سفر ائدیرسن ائت، آنجاق گئتدیگین یئرلرده هر نه گؤرسن یاز و ساخلا، او یازدیق‌لارین بیر گون کارا گلر " .
آتانین اؤلوموندن سونرا ابراهیم بیگ موقدس مشهد زیارتی آرزوسو ایله، دمیریول وسیله‌سی ایله " بندری بئرر میصیره " حرکت ائدیر (بندری بئرر، همان میصیرین ایسکندریه بندری‌دیر. آنجاق ابراهیم بیگ ایسکندری مقدونینی ایرانا بیر بؤیوک دوشمن بیلیب، اونون آدینی دیله گتیرمگی اونودولماز بیر گوناه بیلیردی). اورادان ایستانبولا، باتوما، تیفلیسه، باکی‌یا، انزلی‌یه، ساری‌یه، اوزون آدایا، عشق‌ابادا و نهایتده موقدس مشهد شهرینه یئتیشیر.
ایستانبول شهرینده " کیتابی احمدی " حاجی زین العابدین مراغه‌ای‌دن آلیب یول اوزونو اوخویور، اوخودوقجا تصووراتی ایرانا گؤره دییشیلیر و اونون چوخ سؤزلرینی قبول ائتمه‌ییب، اونو یازانی، عبدالرحیم طالبوفو بیلمه‌مزلیگه و سهو ائتمگه محکوم ائدیر. نامه سینده یازیر: " کیتابی احمدی " ن یازانی چوخ دا عالیم و ساوادلی بیر شخص ایدی، آنجاق بئله نظره گلیر کی، یا ایرانی یاخشی تانیمیر، یا سهو ائدیر و یا او، بیز ایرانلی‌لاردان دئییل " .
ابراهیم بیگ بو تصوورات ایله باتوم شهرینه یئتیشیر و اورادا ایلک دفعه گؤرور: " ایرانلی‌لار دسته-دسته ییرتیق-یاماق پالتارلا نهایت میسکین‌لیکده اوزلری آجلیقدان سارالمیش و ضعیف حالتده بیر تیکه چؤره گه گؤره هر ایشی قبول ائدیرلر " . هموطن‌لری نین بیریندن ائشیدیر: " بوتون قافقازین شهرلری، قصبه لری و حتّی کندلری ده بئله آج و یئرسیز ایرانلی‌لارلا دولودور. اونلار حاکیم‌لرین، دارغالارین، بیگلرین و کاتتالارین ظولموندن قاچیب، روم، روس و هیندیستان مملکت‌لرینه یاییلیبلار و صوبحدن آخشامادک گونون قاباغیندا بیر تیکه چؤره گه گؤره آغیر ایشلری قبول ائدیردیلر " .
ابراهیم بیگ تهرانا یئتیشیب، هر بیر کسین قاپیسینی دؤیور، هر وزیر یا وکیل تانیییرسا، قاپیسینا گئدیر، بلکه هموطن‌لرینه بیر چاره تاپا، آنجاق هئچ بیر کسدن جاواب آلا بیلمیر، گؤرور ایرانین وزیر-وکیل‌لری سرخوشلوقلا یاتیبلار و اصلا دونیادان خبرلری یوخدور. کدرلی و مأیوس میثیره طرف قاییدیر. قاییداندا قزوین، اردبیل، ماراغا، بیناب، اورمیه و تبریز شهرلریندن کئچیر، اورادان مرنده و باتوم شهرینه گئدیر و میصیره قاییدیر.
ابراهیم بیگ اؤز سفرینده ایرانین چوخ ویلایت‌لری و شهرلریندن کئچیب و اونلارین عومومی وضعیت‌لرینی ساده شکیلده یازیب و شرح ائدیر. البته، بو یازماق و شرحده مقصد، تنقید ائتمک و ایرانلی‌لاری اویاتماقدیر. او، هر شهردن چیخاندا بیر جومله‌نی تکرار ائدیر: " هامیسی دیری ایکن اؤلودورلر، اؤلموش ایکن جانلی " .
بو سیاحت‌نامه بیر کامیل قاموس کیمی ایرانین عومومی وضعیت و دورومونو اون دوققوزنجو عصرین سونلاریندا گؤستریر. احمد کسروی " تاریخی مشروطه ایران " کیتابیندا یازیر: " او کسلر کی، بو کیتابی اؤز زامانیندا اوخویوبلار و اؤزلرینده بیر آغیر سیلکینتی حیس ائدیبلر، تکجه اونلار بو کیتابین ارزیشینی بیان ائده بیلرلر، چوخ شخص‌لری تاپماق اولار کی، بو کیتابین واسیطه‌سیله آغیر جهالت یوخوسوندان اویانیب و آگاه اینسان‌لارا قوشولوبلار " .
" سیاحت نامه ابراهیم بیگ" یازیلانا قدر ایران خالق‌لاری آراسیندا بو اوسلوبدا کیتاب یازمانین سابیقه‌سی یوخدور. خوصوصیله، کیتابین ساده و آیدین‌لیغی اونون گوجلو تاثیر باغیشلاماسینا اصلی سبب‌دیر. او زامان ایرانلی‌لارین ساوادسیزلیغینا گؤره بو کیتابی بیر ساوادلی شخص ائوده یا قهوخانه‌لرده اوخویوردو، اونلارلا اینسان بیر یئره ییغیشیب اونا قولاق آسیردیلار و بئله‌لیکله، کیتابین تاثیری لاپ چوخ اولوردو.
آرتیق بو نؤقطه‌یه دیقت لازیم‌دیر کی، حاجی زین العابدین " سیاحت نامه ابراهیم بیگ" کیتابینی یازان زامان، ایصفاهان شاعیرلری نین انجومنی-نیشاط اوجاغیندا " بازگشت-ادبی (ادبی قاییدیش) " موذاکیره‌لری آرتیق شیدّتله ایدامه تاپیردی و مقصد بو ایدی کی، ایران شاعیرلری عنصری-فرخی (ایراندا 11. میلادی عصری نین شاعیرلری) سبکینده شعر یازسینلار و یا انوری-سنایی (ایراندا 12-13. میلادی عصری نین شاعیرلری) اوسلوبوندا یازسالار یاخشی اولار. یعنی آذربایجانلی‌لار بو میقدار دوشونجه و شوعور صاحیبی اولان زامانلار هله ایرانین سایر اؤلکه‌لرینده 7-8. عصره دالا قاییتماق ایسته‌ییردیلر. و البته، قاجار شاهلاری دا همن قاییدیشدان یاردیم ائله‌ییب، نیشاط اوجاغی نین شاعیرلرینی تشویق ائدرکن، " سیاحت نامه " کیمی کیتاب‌لارین یاییلماسینی اؤلکه ده یاساق ائدیردیلر.
ایندی ایسه نه قاجار شاهی قالیر، نه نیشاط اوجاغی نین شاعیرلری، آنجاق حاجی زینالعابدینین " سیاحت نامه " سی بیر قاباقجیل کیتاب کیمی زامان کئچدیکجه یئنیلشیر و اونون یازانینا رحمت گؤندرن چوخالیر.
اثرلری دَییشدیر
- ابراهیم بیگین سیاحت‌نامه سی و یا تعصوب‌کش‌لیگین بلاسی: رومان /ت.ائ. و موقدد. ه.محمدزاده‌نین. سون سؤز م.ابراهیمووون. – باکی: علم، 1982. – 500 ص.
اتک یازی‌لار دَییشدیر
- ^ سياحت نامه ابراهیم بيگ. حاجي زین العابدین مراغه‌ای، م.ع.سپانلو، 1364 ه.ش. (1986)، تهران، نشر اسوار.