سید عظیم شیروانی
سید عظیم شیروانی ـ آذربایجانلی شاعیر.
دوغومو
دَییشدیرسيّد عظيم، هيجري 1251 هـ . (شمسي 1214- ميلادي 1835) ايلينده، فريدون كؤچرلي‌نين قئيدينه گؤره: ربيع الاول آيي‌نين 14- نجو گونو، شاماخي شهرينده دونيايا گؤز آچميشدير![۱]
تخلوصو و آدی
دَییشدیرعموميتله شعر آدي و تخلّصي سيّد دير و بوتون قايناقلار و شاعيرلرين ديلينده بۇ آد ايله تانينير. ولاكين غزللرينده گاه حاجي تخلّصوده گؤزه ده‌يير: حاجي! علي محبتينه گئتمه كعبه‌يه، مئيخانه‌ني طواف ائله‌كيم بوندادير ثواب!
آتا و آناسي
دَییشدیرسيّد عظيمين آتاسي سيّد محمد آدلي، شاماخي شهري‌نين محترم روحانيسي ايدي و اؤز زامانيندا شؤهرت و اعتبار صاحيبي ايدي. اونون آناسي دا روحاني قيزي ايدي. ملا حسين آدلي بۇ روحاني، داغیستان‌دا، آذربايجانليلارين ياشاديقلاري دربند شهرينه باغلي ياق ساي كندينده مكتبدارليق ائده‌ردي.[۲]
اوشاقليق ايامي
دَییشدیرسيّد عظيم يئددي ياشيندا ايكن، آتاسي سيّد محمد وفات ائتميشدير. آنا باباسي ملا حسين، اونو آناسي ايله بيرليكده اؤز يانينا آپارميش و حيمايه‌سي آلتينا آلميشدير. اون بير ايل داغيستاندا اقامت ائدن كيچك سيّد عظيم، تورك، عرب و فارس ديللريني اوخوموش و صرف، نحو، ادبيات متنلري و ديني علملر ايله تانيش اوْلموشدور. اون بير ايل سوْنرا دوغولدوغو شاماخي‌يا قاييتميش و 20 ياشلاريندا درسلريني تكميل ائتمه مقصديله نجف شهرينه گئتميش، اورادا تحصيل آلميش و سوْنرا بغداددا تحصيليني دوام ائتديرميش و شامدا يئرلشميشدير.[۳]
سفرلري
دَییشدیرسيّد عظيم، تحصيليني قورتارديقدان سوْنرا، وطنه قاييتميش و سوْنرا مكه‌يه زيارته گئتميشدير. همين سفر اثناسيندا، مدينه‌ده، حضرت پيغمبر(ص)ين مزاري باشيندا، معروف يا رسول الله قصيده‌سي يازميشدير: فدا بۇ آستانين خاكينا جان، يا رسول الله! كي اهل دردده‌دير بۇ درده درمان، يا رسول الله! نجف، كربلا، شامات، قاهيره و بيت المقدس سفرلريندن علاوه، سيّد عظيم 40 ياشيندا اردبيل شهرينه‌ده علمي سفر ائتميش و بير مدت اورادا قالميشدير كي، باشقا بؤلومده بۇ حاقدا دانيشاجاغيق.[۴]
پئشه‌سي
دَییشدیرسيّد عظيم سفرلريندن سوْنرا، شاماخی شهرينده يئرلشديكدن سوْنرا، مكتبدارليق ائتميش و درس دئميشدير. او، اؤزو اصول جديد شيوه‌سي ايله مكتب آچميش و درسليك يازميشدير. ولاكين مكتب آچمادان قاباق آرا- سيرا تاجيرلر و خانلار يانيندا ميرزاليق ائتميش و معاش آلميشدير. مادي دورومو دا هئچ زامان ياخشي اولماميشدير. اؤزو دئميشكن:
چوخ ائتديم دهرده هر كارا خيدمت،
گهي خانا، گهي تجّارا خيدمت.
بيريندن اولمادي رفع ملاليم،
كئچيندي مؤحنت و عُسرتده حاليم.
عؤمرونون سون ايگيرمي ايليني ايسه مكتبدارليق ايله كئچيرميشدير.[۴]
اؤلومو
دَییشدیرسيّد عظيم شيرواني 1305 هـ . (1267 ش. - 1888 م.) ايلي رمضان آيي‌نين 21- نجي گونو، 53 ياشيندا شاماخي شهرينده وفات ائتميش و اورادا شاه خندان مزارليغيندا دفن ائديلميشدير.
اردبيل علمي سفري
دَییشدیرسيّد عظيم، اردبيلين علمي- ادبي محيطي ايله تانيش اولماق ايچون 1282 هـ . ايلينده اورايا سفر ائتميشدير. بۇ سفرده بير چوخ شاعير و اديبلر ايله گؤروشموش و بۇ گؤروشلرين حاصيليني، اؤز تذكره‌سينده قئيد ائتميشدير. او، اؤزونون اردبيل سياحتي حاققيندا دئيير:
«حقير، تاريخ هيجرت 1282- ده سياحت عزمي ايله اردبيله وارد اولوب، جوياي شعرا اولدوقدا، جومله‌سيندن نيشان وئرديلر . . . » [۵]
همين تذكره‌نين اردبيل بؤلومونده: شاه اسماعيل ختايي، نصرت اردبيلي، ملا باباشاهي، محمد بزاز اردبيلي، زين‌العابدين فكري، حسن ذكري، اسد شمس، محمد باقر گنجي، عبدالرحمان غائب، عيسي صراف، محمد شفيع ناظيم و سائره‌دن آد آپارير و اونلارين حاققيندا يازي يازيب، شعرلريندن نمونه‌لر گتيرير.
مطبوعات فعالیتی
دَییشدیرسيّد عظيم شيرواني اؤز زامانيندا نشر اوْلان مطبوعات اورقانلاري ايله سيخ علاقه‌ده اوْلموشدور. او جمله‌دن اكينچي، ضيا و كشكول آدلي مجله‌لرده بعضي شعرلريني نشر ائتديرميشدير.
بو نشريه‌لر آراسيندا اكينچي نشريه‌سيني داها دا چوخ سئويردي و اونون بانيسي و باش يازاري حسن بيگ زردابي (1837- 1907م.) ايله دوستلوق ائتميشدير. اكينچي‌دن علاوه، او ضيا و كشكول نشريه‌لرينده ده فعال اشتراك ائتميشدير.[۶]
اثرلری
دَییشدیرسيّد عظيم شيرواني چوخ جهتلي شاعير، عاليم و اديب ايدي. بير طرفدن ديني فيقه، رجال، اصول و كلام علملريني ياخشي اوخويوب منيمسه‌ميش و باشقا طرفدن ايكي ادبي فنلر، عروض، قافيه، شعر، منشآت، قصص و تاريخ فنلري ايله دريندن تانيش ايدي. بونلاردان علاوه تورکجه، عربجه و فارسجا ايله ياناشي، روس دیلیني ده بيليردي و او طريق ايله روس و آوروپا ادبياتي ايله ماراقلانيردي. آمّا اصلينده، او شعر تاريخيميزين ان آدليم سيمالاريندان بيري و شعريميزين اؤز زمانه‌سينده دؤنوش نؤقطه‌سي ساييليردي. دوْکتور حسین محمدزاده صدیقین تحقیقینه گؤره اوندان 15 اثر یادیگار قالمیشدیر:[۷]
- دیوان قصاید تورکی
- دیوان غزلیات تورکی
- مکتوبات منظوم
- حکایات منظوم
- حکایات منثوره
- سیچان و پیشک
- هجویه‌لر
- فارس دیلیندن ترجومه‌لر
- پریشان نامه
- کلیات فارسی
- قصص الانبیا (فارسجادان ترجومه)
- غزوات حضرت علی (ع)
- مقتل
- شیروان نامه
- روس دیلیندن ترجومه‌لر.
ائشیک باغلانتی‌لار
دَییشدیر- سید عظیم شیروانی‌نین اثرلری Archived 2020-09-29 at the Wayback Machine.
قایناقلار
دَییشدیر- ^ سید عظیم شیروانی، دیوان اشعار ترکی، مقدمه و تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر ندای شمس، 1386، ص 44.
- ^ فريدون كؤچرلي، آذربايجان ادبياتي تاريخي ماترياللاري، ص 30.
- ^ سید عظیم شیروانی، دیوان اشعار ترکی، مقدمه و تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر ندای شمس، 1386، ص 45.
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ همان.
- ^ تذکره‌ی سید عظیم شیروانی، چاپ باکو، 1966، ص 217.
- ^ سید عظیم شیروانی، دیوان اشعار ترکی، مقدمه و تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر ندای شمس، 1386، ص 66.
- ^ سید عظیم شیروانی، دیوان اشعار ترکی، مقدمه و تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر ندای شمس، 1386، ص 95.