شرقی گؤی تورک خاقانلیغی

شرقی گؤی تۆرک خاقانلیغی - بیرینجی گؤی تۆرک خاقانلیغی‌نین ایکییه پارچالانماسیندان سوْنرا مئیدانا گلن شرقی گؤی تورک خاقانلیغی تۆرک تاریخینده اؤنملی بیر یئره صاحبدیر. مدنی و سوْسیال جهتدن هۇنلارین دؤورونه گؤره داها سۆرعتله اینکیشاف ائدن تۆرک توْپلولوقلاری تۇتدوقلاری گئنیش اراضیلره یاییلاراق سوْنرادان قۇرولاجاق تۆرک دؤولتلری اۆچون زمین یاراتمیشلار. شرقی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین سقوطوندان سوْنرا مئیدانا گلن تۆرک دؤولتلری تۆرکلرین وارلیغی و مدنیتینی اۇروپایا قدر یایمیشدیر. بیرینجی گؤیتورک خاقانلیغی ایکییه پارچالانماسینا و چینین تضییقلرینه باخمایاراق شرقی گؤیتورک خاقانلیغی وارلیغینی داوام ائتدیرمه‌یه چالیشمیشدیر.

شرقی گؤی تورک خاقانلیغی

۵۸۳ — ۶۳۰



 
فایل:Uyğur Dövlətinin bayrağı.gif
بایراق

غربی گؤی تورک خاقانلیغی (چهرایی) و شرقی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین (ماوی) سرحدلری
باشکند اوْردا بالیق
دیل(لر) قدیم تۆرک دیلی
دین تنگری‌چیلیک
ساحه‌سی 4.000.000 km²
ایداره ائتمه فورماسی خاقانلیق
سولاله آشینا
خاقان
 - یابقو شاد

ایشبارا خاقانین حاکمیتی (582 - ۵۸۷) دَییشدیر

585-جی ایلده آرتان عصیانلار و خاریجی تضییقلر نتیجه‌سینده ایشبارا خاقان چین حاکمیتینی قبول ائتمیش و چیندن کؤمک ایسته‌میشدیر. شرقی گؤیتورک خاقانلیغینی حاکمیتی آلتینا آلان چینین اصل مقصدی چین اۆچون تهلوکه‌‌ اوْلان تۆرکلرده داخیل اوْلماقلا بۆتون مرکزی آسیا خالقلارینی چینلیلشدیرمک ایدی. بۇ سببدن چین شرقی گؤیتورکلری چینجه دانیشماغا، چینلیلر کیمی گئیینمه‌یه و چین عادتلرینی قبول ائتمه‌یه مجبور ائتمیشدیر. بۇ سببدن ایشبارا خاقان بۇ مؤوضوع حاقیندا 585-جی ایلده چین ایمپیراتوْرونا مکتوب یازمیشدیر. ایشبارا خاقان چین ایمپیراتوْرونا یازدیغی مکتوبدا بئله دئمیشدیر:

  سیزه تابع اوْلاجاق، خراج وئره‌جک، قیمتلی آتلار هدیه‌‌ ائده‌جه‌یم. لاکین دیلیمیزی دیَیشدیره بیلمه‌رم. اۇزون ساچلاریمیزی کسدیره بیلمه‌رم. خالقیما چین گئییملری گئیدیره بیلمه‌رم. عادتلرینیزی، قانونلارینیزی قبول ائده بیلمه‌رم. چۆنکی بۇ مؤوضوعدا بۆتون میللتیم، حساسلیقلا دؤیونن تک بیر اۆرکدیر.  

ایشبارا خاقانلا تالوْپیئن‌ین ساواشی ۵۸۲-دن ۵۸۷-دک سۆردو. بۇ ساواشین ان اؤنملی نتیجه‌سی٬ دوْغو گؤی‌تۆرکلرین گئتدیکجه گۆجسوزله‌مه‌سی اوْلماقدایدی. ۵۸۷-جی ایلده خاقانین قارداشی باغا خاقان٬ تالوْپیئنی اسیر ائتدی؛ عئینی زاماندا خاقان اؤلدو. ایشبارادان سوْنرا قارداشی باغا خاقان دوْغو گؤی‌تۆرکلرین خاقانی اوْلدو٬ آنجاق همن ایلده اؤلدو. باغا خاقان اؤلونجه ایشبارا اوْغلو تۇلان ایله چۇلوْهۇ اوْغلو تۇلی٬ تخته چیخماق اۆچون قارشی-قارشی‌یا گلدیلر؛ اؤلکه‌نین باش‌بیلنلری٬ خاقانلیغی تۇلانین حاقّی بیلدی.[۱]

باغا خاقانین حاکمیتی (587 - 589) دَییشدیر

باغا خاقان جمعی ایکی ایل حاکمیتده قالا بیلدی. ایشبارا خاقانین دؤورونده اوْلان چتینلیکلرین داوامی اوْلاراق وضعیت داها دا پیسلشدی. بۇ سببدن تۆرک بوْیلاری عصیانا باشلادی. باغا خاقانین یئگانه گۆج منبعی اوْلان تۆرک توْپلولوقلاری آردیجیل باش وئرن کؤچلرله داها دا ضعیفله‌دی. باغا خاقاندان سوْنرا تۇلان خاقان حاکمیته کئچدی.

تۇلان خاقان دؤنمی (589 - 600) دَییشدیر

تۇلانین خاقانلیغی دؤنمینده٬ دوْغو ایله باتی آراسینداکی ساواش داوام ائده‌رک اوْردولاری نئچه مرتبه قارشی-قارشی‌یا گلدیلر. ۵۹۹-جی ایلده تۇلی تختی اله کئچیرمک اۆچون چینلیلردن کؤمک آلدی. بۇنون اۆزرینه تۇلان خاقان دا باتی خاقانی تاردۇ ایله آنلاشاراق تۇلی‌نی مغلوب ائتدی. تۇلی چین سارایینا قاچیب «کیمین» خاقان عۆنوانینی آلاراق تخت اۆزرینده‌کی ایدّیعاسینا داوام ائتدی. چینلی‌لر ایسه بۇ ایدّیعانی دستکله‌ییردیلر. تۇلان ۵۹۹-جو ایلینین آخیرلاریندا اؤز آداملاری طرفیندن اؤلدورولدو. تۇلان اؤلدورولونجه٬ تاردۇ «بیلگه خاقان» عۆنوانینی آلاراق٬ اؤزونو دوْغو گؤی‌تۆرکلرین خاقانی دا اعلان ائتدی. آنجاق چین ایمپیراتورلوغو «کیمین خاقانی» دوْغو خاقانی اوْلاراق تانیماقدایدی. ۶۰۳-جو ایلده تاردۇ قاچماغا مجبور قالینجا٬ یامی خاقان دوْغو خاقان‌لیغی اله کئچیره بیلدی.[۱]

یامی خاقانین حاکمیتی (600-609) دَییشدیر

یامی خاقان گؤیتورک خاقانلیغی رسما پارچالاناندان سوْنرا حاکمیته کئچن ایلک خاقاندیر. اوْنون حاکمیتی ایللرینده چینین شرقی و غربی گؤیتورک خاقانلیقلارینا اوْلان تضییقی گئتدیکجه آرتدی. چین گؤیتورکلرین شاهزاده‌لری آراسیندا اوْلان ناراضیلیقلاری گۆجلندیره‌رک نۆفوذونو آرتیرماغا چالیشیردی. یامی خاقانین حیات یوْلداشی سۇی سۆلاله‌سیندن اوْلان شاهزاده آن ایدی.

غربی گؤیتورک خاقانی تاردو اوّلجه چینله یاخشی مۆناسیبتده ایدی. تاردو خاقان شرقی گؤیتورک خاقانلیغینی دا اؤزونه تابع ائتمه‌یه چالیشدیقدان سوْنرا چینله بۇ مۆناسیبتلر پوْزولدو. چین یامی خاقاندان تاردو خاقانا قارشی ایستیفاده ائتمه‌یه چالیشدی. یامی خاقان چیندن آسیلیلیغی قبول ائتمیش، حتی ایشبارا خاقانین قبول ائتمه‌دیگی مدنی جهتدن چینلیلشمه‌یه گؤز یۇمموشدو. یامی خاقانین حاکمیتی ایللرینده شرقی گؤیتورک خاقانلیغی ضعیفله‌دی. 609-جۇ ایلده یامی خاقان اؤلدوکدن سوْنرا یئرینه اوْغلو شیبی حاکمیته کئچدی.

شیبی خاقانین حاکمیتی (609-619) دَییشدیر

شیبی خاقان شرقی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین سقوطونو دایاندیرماغی باجاردی. آتاسی کیمی اوْ دا چینلی شاهزاده ایله ائولی ایدی، آمّا اوْ، چینین بئشینجی کوْلوْننا فعالیتینه ایجازه وئرمه‌دی. حاکمیتی‌نین ایلک ایللرینده آرا مۇحاریبه‌‌لرینه دقتینی آرتیراراق اوْنلارین قارشیسینی آلدی. قێسا مدتده غربده تبّت دن شرقده آمورا قدر اوْلان بؤلگه‌نی اؤزونه تابع ائتدی.

شیبی خاقان چینله یاخشی مۆناسیبتلر قۇرماغا چالیشمادی. بؤلگه‌ده‌کی وارلیغینی داوام ائتدیره بیلمک اۆچون چینه قارشی چێخاراق مۆباریزه آپارماق سیاستینی یئریتدی. غربی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین خاقانی اوْلان تامان چینله یاخینلاشاراق اوْرایا کؤچموشدو. شیبی خاقان تامانین چینله یاخین مۆناسیبتلر قۇرماسیندان راضیلیق ائتمه‌دی. شیبی خاقان مسئله‌‌یه قاریشاراق تامانی چینین الیندن آلدی و اؤلدوردو.

چین شرقی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین گۆجلنمه‌سیندن راضی دئییلدی. چین داها اوللر گؤیتورک شاهزاده‌لری آراسیندا مۆناقیشه یاراداراق خاقانلیغی ضعیفلتمه‌یه نایل اوْلموشدو. بۇ دفعه‌‌ ده شیبی خاقانین قارداشی اوْلان چیکی شادا خاقانلیق تکلیف اوْلوندو. بۇنا باخمایاراق چیکی شاد بۇ تکلیفی قبول ائتمه‌دی و اوْنونلا ائولنمه‌سی اۆچون گؤندریلن چینلی شاهزاده‌نی گئری قایتاردی. بۇ اۇغورسوزلوقدان سوْنرا چین شیبی خاقانین سرکرده‌لرینده بیرینی اؤلدوردو. چین سرکرده‌نین جسدینی گؤیتورکلره گؤندردی و اوْنون چینله علاقه‌‌ قۇرماغا چالیشدیغینی، آمّا گؤیتورکلرله اوْلان دوْستلوق علاقه‌‌لری سببیندن اؤلدورولدویونو بیلدیردی. بۇ یوْللا شیبی خاقانین سرکرده‌لرینه قارشی اوْلان اعتیمادینی سارسیتماغا چالیشان چین یئنه ده اۇغور قازانمادی. شیبی خاقان چینه گؤندریلن خراجی دایاندیردی و مۇحاریبه‌‌ حاضیرلیقلارینا باشلادی.

شیبی خاقان چین ایمپئراتوْرونون اؤلکه‌سی‌نین شیمال بؤلگه‌سینه گئدجک خبرینی آلدیقدان سوْنرا اوْنو اله کئچیرمک اۆچون حرکته کئچدی. بۇ دؤورده چینده وطنداش مۇحاریبه‌‌سی شدّتلنمیشدی. 616-جێ ایله قدر داوام ائدن مۇحاریبه‌‌ بیر نتیجه وئرمه‌دی. 617-جی ایلده چین ایمپیریاسی داغیلدی. شیبی خاقان چینه یۆروش ائدرکن خسته‌لنه‌رک اؤلدو. بۇ وضعیتدن لی یۇان ایستیفاده ائتدی و تان سۆلاله‌سی‌نین اساسینی قوْیدو.

شیبی خاقانین 619-جۇ ایلده اؤلمه‌سیندن سوْنرا یئرینه قارداشی چۇلا کئچدی.

چۇلا خاقانین حاکمیتی (619-621) دَییشدیر

چۇلا خاقان حاکمیتی ایللرینده قارداشی شیبی خاقانین سیاستینی داوام ائتدیردی. چۇلا خاقانین حاکمیتی ایللرینده چینده وطنداش مۇحاریبه‌‌سی داوام ائدیردی. اوْ، سۇی سۆلاله‌سیندن اوْلان ادعاچیلاری لی یۇانا قارشی مۆدافعه‌‌ ائدیردی. بۇ سیاستی یئریتمکله چینده اوْلان قاریشیقلیغی داها دا آرتیرماغا چالیشیردی. چۇلا خاقان دا چینلی شاهزاده ایله ائولی ایدی. اوْنون حاکمیتی اۇزون مدت داوام ائتمه‌دی. چۇلا خاقان 621-جی ایلده خسته‌لنه‌رک اؤلدو. اوْندان سوْنرا قارداشی ایللیگ حاکمیته کئچدی.

ایللیگ خاقانین حاکمیتی (621-630) دَییشدیر

ایللیگ خاقان دوْغو گؤی‌تۆرکلرین سوْن خاقانی‌دیر. ایللیگ خاقان دا شیبی خاقان و چۇلا خاقانین چینه قارشی اوْلان چَتین سیاستینی داوام ائتدیردی. داواملی هۆجۇملارلا چینی سیخیشدیریردی. چین قایناقلاری ایللیگ خاقانین ۶۲۴ و ۶۲۶-جی ایللرده چین باشکندی‌نین قاپیلاریناجا دایاندیغینی یازیر. ۶۲۶-جی ایلده‌کی ساواشین سوْنوندا چین-گؤی‌تۆرک آراسیندا آنلاشما ایمضالاندی. آنجاق بۇ ایللیگ خاقانین چینه سوْن هۆجۇمو اوْلوردو. هر نه قدر هۆجوم سیاستی آپارسا دا اوْنون دؤورونده شرقی گؤیتورکلر ان ضعیف دؤورونه قدم قوْیدو. چینه قارشی تشکیل ائتدیگی نیظامسیز مۇحاریبه‌‌لرده اۇغور قازانا بیلمه‌دی و حاکمیتی گئتدیکجه ضعیفله‌دی. گؤیتورکلره تابع اوْلان خالقلار بۇ ضعیفله‌مه‌دن ایستیفاده ائتمه‌یه چالیشاراق عصیان قالدیردیلار. سئیانتوْ خانی اینجو خانین باشچیلیق ائتدیگی عصیان اوْنو تان سۆلاله‌سی قارشیسیندا کؤمکسیز قوْیدو. چینه ائتدیگی اۇغورسوز یۆروشده مغلوب اوْلدوقدان سوْنرا اسیر دۆشدو و 4 ایلدن سوْنرا اؤلدو. 630-جۇ ایلده ایللیگ خاقانین اؤلومو، هم ده شرقی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین سقوطونا سبب اوْلدو. بۇندان سوْنرا دوْغو گؤی‌تۆرکلر چین طرفیندن بیر نوع تابع دؤولت حالینا گتیریلدی و باشلارینا ایکی عۆمۇمی والی وئریلدی.[۱]

کۆرشاد اینقیلابی (639) دَییشدیر

ایللیگ خاقانین اؤلوموندن سوْنرا شرقی گؤیتورک خاقانلیغی سقوط ائتمیشدی و شرقی گؤیتورکلر چیندن آسیلی حالا دۆشه‌رک بؤلگه‌یه سپه‌لنمیشدی. گؤیتورک شاهزاده‌لرینه چینده وظیفه‌‌لر وئریله‌رک اوْنلاری آسسیمیلیاسیا ائتمه‌یه چالیشیردیلار. کۆرشاد شرقی گؤیتورک خاقانی اوْلموش شیبی خاقانین اوْغلو ایدی و چینده یۆکسک حربی وظیفه‌‌یه گتیریلمیشدی. کۆرشاد 639-جۇ ایلده چین ایمپیراتوْرونو اسیر گؤتورمک پلانی حاضیرلادی. قارداشی تؤلیس خاقانین اوْغلو آشینا هوْلوْکو و 40 نفرلیک قروپلا بۇ پلانی یئرینه یئتیرمگه چالیشدی. پلانین حیاتا کئچیریله‌جگی گۆن فێرتینا اوْلدوغوندان ایمپیراتوْر سارایدان چێخمادی. کۆرشاد و اطرافینداکیلار چین ایمپیراتوْرونون سارایینا هۆجوم ائتدیلر. اۇزون مدت دؤیوشسه‌لر ده اۇغور قازانا بیلمیرلر و سارایین آتلارینی اوْغورلایاراق وئی چایینی کئچدیلر. اوْنلارین چوْخو چین اوْردوسو طرفیندن اؤلدورولدو.

عصیاندا نظرده تۇتولان نتیجه الده اوْلونماسا دا، عصیان چین ایمپیراتوْرونو قوْرخوتدوغو اۆچون خاقانلیغی برپا ائتمک قرارینا گلدی. بۇ دؤورده حاکمیته کئچیریلن خاقانلار چین دؤولتینه تابع ایدی و ژیمی سیستمی خاقانلاری کیمی تانینیر. ژیمی سیستمی خاقانلارینا آردیجیل اوْلاراق کیلیبی خاقان، چئبی خاقان، آشینا نیشوفو و آشینا فۇنیان داخیلدی. ایلتئریش خاقان ایکینجی گؤیتورک خاقانلیغینی قۇرانا قدر اوْنلار، شرقی گؤیتورکلر چیندن آسیلی قالدیلار.

قایناقلار دَییشدیر

  1. ^ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ «ایسلامیتدن اؤنجه تۆرکلرین تاریخی»٬ یازان: گورون کامران٬ مۆترجیملر: جعفرزاده اسماعیل٬ حسینعلی‌زاده سیامک٬ سومر نشر٬ تبریز ۱۳۹۰، ص ۲۱۱-۲۱۵