علی کمالی

علی کمالی (1323/1944-1375-1996) ـ حقوق‌دان، فولکلورچو، تورکولوق، مصحح، ادبیاتچی و یازیچی. ساوه تورک‌لریندن اوْلموش و حکیم تیلیم خان دیوانی‌نی توپلامیش‌دیر. او مرکزی اوستانی تورکلری‌نین دیلی و فولکلورو حاقدا چوخلو چالیشمیشدیر.

علی کمالی
فایل:Ali Kamali.jpg
آد	علی کمالی
قیسا بیلگی	حقوقدان، تورکولوق، مۆحقیق.
دوْغوم تاریخ	1944/1323 بند امیر، قاراقان، ساوا
اؤلوم تاریخ	11/5/1375، 1996-جی ایلین «آگوست» آیی‌نین ایلک گئجه‌سی تهران
میللیت	ایران، تورک
تحصیل	دارالفنون

بیوگرافی

دوکتور علی کمالی ۱۳۲۳ گونش ایلی 1944 میلادی مارس آییندا اوْرتا ايرانين ساوه شهری‌نین قاراقان / خرقان ماحالی‌نین بند امیر کندینده دونیایه گلمیشدی. آتاسي رحمتليک «اکبر» کيشي همن کندلي، آناسي رحمتليک «عذرا سعيدي» ايسه قاراقان ماحالينين ميسيرقان آدلي کنديندن ايدي. اونو آدینی امیر قویورلار آنجاق سوْنرالار دولت سندلرينده اميرين آدي «علي» گئتميشدير. اوردا یاشاییب مکتب وابتدایی نی بیتیرندن سوْنرا تهرانا گئدیب اوردا دانشگاهین حقوق دانشکده سینده دیپلوم وفوق لیسانس آلوب عدلییه نین بیرینجی درجه لی وکیلی کیمی تهراندا چالیشاردی. علی کمالی چوخ شعرلر تورکی دیلینده یازیب و مودت کئچن دن سوْنرا ساوانین مرغئیه کندینده یاشایان رحمتلی حکیم تیلیم خان حاقیندا علمی اثر حاضیرلاماغا باشلامیشدی . و بۇ موضوع آذربایجان علملر آکادئمییاسی نظامی اینیستوتونون علمی شوراسی طرفیندن ۳/۶/۱۹۹۶ م تاریخده تصدیق ائدیلمیشدی.

تحصیلاتی

علي کمالي، ايلک تحصيليني، اسکي اوصول ايله ايداره اولونان کند مکتب خاناسيندا، شريعت علملري عاليمي اوْلان رحمتليک «شيخ حسن محترمي»نين يانيندا اوخوموشدور. او، بو دوورهده مکتب خانالاردا درس وئريلن کيتابلاري او جومله‌دن قرآن، گولوستان، کليله و دمنه، جامع المقدمات و ... اوخويوب چيخميشدير. علي کمالي عيني حالدا تحصيله ياناشي اکينچيليک ايشينده ده آتا آناسينا يارديم گسترميشدي.

او دوورده بوتون کندلر کيمي «بند امير» کندينده ده يازيب اوخوماق باجاران شخص چوخ آز تاپيلاردي. بونا گوره بالاجا علي کمالينين يازيب اوخوماق بيلمهسي هاميني تعجبلنديريردي. او کندليلره گلن مکتوبلاري اوخوياراق، هم‌يئرلي‌لري‌نين ايسته‌ديگي مکتوبلاري‌دا يازاردي. ائله بۇ سببه گوره چوخ آدام حتا امنيه‌لر اونا «بالا يازيچي» آديني وئرميشديلر.

«حسين کمالي»، علي کمالينين بويوک قارداشي اونون تحصيل آلماغا، يازيب اوخوماغا وورغون اولدوغو بارهده بئله دئيير:

«او (علي کمالي) کند مکتب‌خاناسيندا اوخودوغو چاغ، بير گون کنديميزه بير درويش گلميشدي. درويش قاپي قاپي شعر اوخويوب ديله‌نيردي. همن شعرلرين بيري علي اۆچون ماراقلي گلميشدي. ائله بونا گوره‌ده آناميزدان ايسته‌ميشدير، درويشه دئسين، اوخودوغو شعرلري يازيب وئرسين؛ يادا بير داها اوخوسون من اوزوم يازيم! اونون ايسته‌ديگين ائشيدن درويش، آياقلاري يئر توتوب، قارشيليق‌سيز وئره‌بيلمزليگيني بيلديرميشدير. بو يانداندا 9 ياشيندا علي کمالي آياقيني بير باشماقا سوخاراق هر قيمته اولورسا، شعري آليب منه وئرمه‌لي‌سيز دئييردي. چوخ چکيش برکيشدن سوْنرا ياريم باتمان يارما وئريب، شعري درويشدن آلديق.»

علي کمالي اون ياشيندا کند مکتبيني بيتيريب، تهرانا گلميشدير. او تهراندا ياشايان دايي‌سي گيلده قالاراق، يئني اوصول ايله ايداره اولونان بير اوخولدا 5جي صنيفي اوخودو. او سوْنرا کي ايل 6جي سينيفي ساوا شهريند اوخوماغا مجبور اوْلموشدور.

ساوا شهري بند امير کنديندن 70 کيلومتر آرالي اولوغونا گوره، گل گئت اۆچون ماشين اولسايديدا، ماشينا مين‌مه‌گه پول تاپماق چتين ايدي. بونا گوره‌ده 12-11 ياشلي علي کمالي گئجه گوندوز ساوادا قالمالي اوْلموشدور. او 9 آيليق ساوادا تحصيل آلديغي مدتده بير قاري آروادين ائوينده ياشاميشدير. علي کمالي بۇ مدتده گره‌گي اوْلان يئمک و سايير ملزوماتي آلماغا پول‌سوز اولدوغو اۆچون هر نئچه واختدان بير، آتاسي کنددن اونا چوره‌ک و سايير ملزومات گتيرردي. بعضن‌ده آتاسي گله بيلمه‌ين‌ده، اوزو داغليق يوللار ايله ساوادان بند اميره گليب، آپاراجيغي ملزوماتي آرخاسينا آليب گتيرردي.

يول اوستونده‌کي کندلرين اهالي‌سي تانيماديقلاري بۇ اوشاقي هميشه چانتالي گوردوک‌لري اۆچون اونا، «چمدانلي اوغلان» (چانتالي اوغلان) دئيرديلر.

بئله بير چتينليک‌لره باخماياراق او، ايلک مکتبين آلتينجي صينيفي‌ده ساوا و ساوا شهرينين اطرافيندا يئرله‌شن نئچه يوز کندين اؤيرنجي‌لري‌نين ايچينده ان يوکسک رتبه ايله بيتيريب، بير جوت گيوه باشماق جاييزه آلميشدير. علي کمالي اوْرتا مکتبي‌ده ساوادا اوخومالي اوْلموشدور. او، اونجه «مرضيه باجي» آدلي بير قارينين، سوْنرالار ايسه رحمتليک «حاجي سيد جاواد حسيني» و اوغلو «حاجي سيد حسن حسيني»نين ائوينده و اونلارين حيمايه‌سي آلتيندا اوز تحصيلينه داوام ائتديرمشدير. ائله او ائولرده اولان اؤيرنجي اوشاقلارا درس اورگه‌ده‌رک، آرا سيرا بير شعرده يازميشدير. کمالي‌نين اورتا مکتبين اۆچونجو ايلينده اوزو يازيب اوخولدا ديواردان آساراق اويرنجي‌لره ماراقلي اولان قزئت‌لري، اوخولون بير سيرا اويرتمن‌لري طرفيندن سانسورا معروض قاليب، سوْنرادا دايانديريلميشدير.

او، گونش ايلي 1337 و يادا اوخولون اوچ آي باغلي اولدوغو فورصتدن يارارلاناراق، شهرده بير بوش ائو تاپميش، بو ائوي اوچ آيليق بير اوزل اوخولا چئويرمه‌يه چاليشديق‌دا، اونون بو ايشيني به‌گه‌نن «آموزش و پرورش» (تعليم-تربيت) ايداره‌سي آدام‌لاري اوچ آيليق بير اوخولو 14 ياشلی يئني‌يئتمه علي کمالي‌يه تاپشيرميش‌لار. او بۇ اوچ آي‌دا اوچ‌يوز اؤيرنجي‌يه درس وئره‌رک معين قدر پول قازانميشدير.

داها کمالي اوشاقکنده بويوکلر کيمي دوشونموش؛ هر حاديثه ايله علاقهدار اوز موناسيبهتيني بيلديرميشدير. او، ههله اونبئش ياشا دولماميش، ساوا شهرينده محرم آيينين بير گئجهسي «سعيد ابوريضا» آدلي ايمامزادهنين مقبره‌سينده شاهليق اوصول ايداره‌سي‌نين ضيددينه اودلو چيخيش ائتميشدير. بونا گورهده پوليس طرفيندن ياخالاناراق دوستاقا سالينميشدير. اونو بۇ محکهمه‌دن قورتاران «حاجي ميرزا علي بدر» آدلي حورمتلي بير شخص اوْلموشدور.

کمالي اوْرتا مکتبين ياريسي‌ني ساوادا اوخويور؛ آنجاق آرتيق تحصيل آلماقينين خرجين يوخسول آتاسي اودهيه بيلمزدي. ائله بۇ سببه گوره بير داها تهرانا گليب تحصيله ياناشي تيکينتي و اينشاآت ايشلرينده فهله‌ليک ائتميشدير. عيني حالدا اوزوندن آشاقي صينيفلرده تحصيل آلان اوشاقلارا درس وئرهرک، چوخلو ساحهلرده ايشلهمهيه مجبور قالميشدير.

او تهراندا «دار الفنون» مدرسه‌سينده اوْرتا مکتبين سون ايللرينده تحصيل آلارکن آتا بابا کندينه بند امير کندينده يئني اوصولدا مدرسه تيکمک فيکرينه دوشور. اوزو اون سيرادا دوراراق کند اهاليسيني ايشه چکير و نهايت بير چوخ خرجلري اوزو اوده‌يه‌رک 1339-جو ايلده بند اميرين يئني مکتبي ايستيفادهيه وئريلير. ائله همن ايللرده آتاسي اکبر کيشيده ايشلهمک اۆچون تهرانا گلير. آتا اوغول ال اله وئريب، بير مدت ايشلهديکدن سوْنرا تهراندا 60 مترليک بير ائو يييه‌سي اولورلار.

کمالي اوْرتا مکتب ديپلمونو تهرانين بوتون‌لويونده ان اوستون نمرهلرله اعليجي بير اؤيرنجي کيمي آلميشدير. بونا گوره ده آدي ايله شکيلي و او زامانين گونده‌ليک‌لرينده چاپ اوْلموشدور.

ايجتيماعي سيماسي

علي کمالي 1341-جي ايلده اونيوئرسيتهيه داخيل اولماق ايله علاقهدار سيناقلاردان موفقيتله گئچيب، تهران اونيوئرسيته‌نين حقوق علملري فاکولته‌سينده قبول اوْلموشدور. او 1345-ده حقوق علملرينده ليسانس آلاراق، افسرليک رتبه‌سيله ايکي ايلليک ايجباري عسکرليک وظيفهسيني داشيماق اۆچون اوردويا داخيل اولدو. اوردودا دا حربي (افسري) فاکولتهده اؤيرنجيلره «حقوق، حکومت و اولوس آراسي ايلگي‌لري» عنوانلي علملري ايکي ايل درس وئرميشدير. ايکي ايل عسکرليکدن سوْنرا، علي تحصيلاتينا داوام وئرهمک اۆچون بير داها اونيوئرسيتهيه داخيل و 1349-دا «جزايي عيلم‌لر» اوزره يوکسک ليسانس درجهسي ايله بيرينجي درجهلي عدليه وکيلي کيمي ايشه باشلادي. او، آدي بويودوکجه، وار دوولتي آرتديقجا، بارلي آغاج کيمي خالقينين اونونده باش اگيردي. علينين، يوردونون اوغروندا فعاليت ائدهرک مالدان، جاندان کئچيردي.

او 15-12 ياشلاريندا 70 کيلومترليک يولو ياياق گئدهرک اوزونون شهردن کنده، کنددن شهره چادديرماقين يورغونلوغون جانيندان چيخارماغي تاريخ بويو محرم ساخلانيلميش کندلرده قايغي گوسترمکده گوروردو. حدسيز درجهده خالقي‌ني سئوديگي اۆچون اوزو چکديگي آغري آجيلاري، يورغونلوقلاري اونلارا قييماييردي.

اونلارين دينج‌لييي اوغروندا داغلارين گديک‌لري کوکسونو سوکوب، اونلارا يول چکمهيي اوزونه برج بيليردي. کمالي يول چکمه ايشلريني دوغولدوغو بند امير و «بولو بند» کندلرينين آراسينداکي يولو دوزلتمکله باشلادي. بۇ يولو ايشلهمکده هر ايکي کندين اهاليسي اونونلا امکداشليق ائتميشدير. ها بئله بند امير کندينين امکداشليقيلا «زراب» چايينين اوستونه بويوک بير کورپو سالديرديغي اونودولماز بير خاطيرهدي. همن چاغلاردا بند امير کنديندن اورانين هندهوريندهکي بولو بند، وسمق، بره‌موم، کوشک‌بر، تورشک و آزاد کينه اورادان ايسه گولک، ايصفاهانک، پيغمبر کندي، ده سيد و هبران کندلرينه اوز خرجيله يول چکديرميشدير. اونون قصدي بۇ يوللاري ساوانين ياخينليقيندا يئرلهشن ساوانين صنايع شهرينه (شهر صنعتي) چادديرماقيدي. ائله او ايشلرين داواميندا سون واختلار بند اميرين يولونو 45 مترليک يولا چئويرمهيي باشلاميشدي؛ آنجاق واختسيز اؤلومو بوتون ايشلريني ياريمچيليق قويدو.

اولومدن سوْنرا بير نئچه آي قاباق بند امير کندينين ياخينليقندا بير بويوک کورپو تيکمک اۆچون داش توکدورموشدور. اورانين آدينيدا «آنا کورپوسو» قويماق قصدينده ايدي؛ قاباق حياتا گوز يومانا آناسي‌نين مزاري‌نين يولو او کورپودن گئچمه‌لييدير. تاسفله بۇ ايشيده سونا چادديرا بيلمهدي.

کمالي اوْرتا مکتبده اوخودوغو ايللرده چاليشقان، عيني حالدا يوخسول اوشاق اولدوغو اۆچون «شيخ رياحي» آدلي بير کيشي اونا بير دست « پنجک- شالوار» وئرميشدي. اودا بۇ اينسان سئورليگين قارشيسيندا سوْنرالار بئش ايله کيمي، ايلده 50 دست «پنجک - شالوار»، بند امير کندينين اوشاقلارينا پايلاييردي.

بند امير کندينين مچيدينه 30 جوز قرآن وقف ائتمک، اونجه اوزو 100 جيلد کيتاب باغيشلاماقلا، «دوزج» کندينه کيتاب ائوي قورماق، «ميسيرقان» کندينين امکداشليق ايلا اورادا بويوک بير کيتاب ائوي ياراتماق، او کنددن خستهلري شهره آپارماق اۆچون بير امبولانس آلماقا ايشتيراک ائتمک، بولو بند کندينين حاماميني تيکمکده مالي يارديم و امکداشليق ائتمک، بند امبره ديزل موتور ايله ايشلهين دييرمان قورماق، يئنه اوز پولو ايله او کنده ائکلتيريک موتورو گتيرمک، بوتون ائولره قارشيليقسيز و هئچ نه ايستهمهدن ايشيق وئرمک، اکينچيليگين يئني و دوزگون يوللاريني بند اميره اؤيرتمک، و چوخلو بئله بئله ايشلري اونون ايجتيماعي فعاليتلريندن سايماق اولار.

بونلارلا ياناشي وکيلليک ايشلرينده يوخسول آداملاردان پول آلمازدي و يا چوخ آز آلاردي. سؤزؤن قيساسي کمالي اولدوقجا اينسان سئور بير شخصايدي.

اونون کوورک قلبي تکجه اوز يوردداشلارينا دويونموردو. او دونيانين ان اوجقار يئرلرينده حاققي تاپدالانان اينسانلارا، خصوصيله موسلمانلارا قايغي گوسترمک و يارديم ائتمگي اوزونه برج بيليردي.

بونا گورهده ايسلام و موسلمان دوشمني اوْلان دوولتلرين حيمايهسيله ايسلام سينيرلاريني کئچيب، «دنيزدن دنيزه»، يعني قارا دنيز، آغ دنيز و خزر دنيزي آراسيندا موقدس ايسلام توْرپاقلاريندا «بويوک ائرمنيستان» دوولتي ياراتماق قصدينه اوْلان داشناک ائرمنيلرين بيرينجي آدديم کيمي آذربايجان اولکهسينه تجاوز ائدهرک، بير ميليوندان آرتيق موسلماني ديدرگين ائتمهسينده تهراندا ياشايان بير سيرا باجي قارداشلارين ايران ايسلام جومهورييهتي «قيزيل آي‌پارا جمعيتي»نين حيمايهسيله ياراديلان «قاراباغ موسلمانلارينا يارديم کوميته‌سي»نده چاليشمادا و مالي يارديم توپلاييب، قيزيل آيپارا جمعيتينين کومهگی ايله آذربايجان اولکهسينه گوندرمهده کمالي قاباقجيل و چوخ چاليشانلاردان بيري ايدي.

علمي ادبي سيماسي

علي کمالي بير عدليه وکيلي ايدي. محکمهيه وکيل اولاراق اونلارين حاققيني مودافيعه ائدردي. وکيلليک ايشي چوخلارين بويوک واونملي ساييليرديسا، اولو و داهي سوز اوستاسي نسيمينين «من بو جهانا سيغامازام»، دئدييي کيمي، کماليده وکيلليک چرچيوسينده يئرلشميردي. دوغروداندا وکيلليک دونو کمالي کيمي بويوک اينسانين اينينه چوخ دار گلردي. اونون شاعير روحيهسي اوشاقليق چاغينين چوخلو چتينليکلريني دويوب، آجيليقلاريني دادميشدير؛ آغير حياتين زيندانيندا تاپدالانديقجا داها آرتيق بويوک بير داغ کيمي يئنيلمز اوْلموشدو. ائله بونا گورهده اولا بيلمهين ايشلري اولدورا بيليردي. يورولماق، بئزيکمک، سارسيلماق و ... اونون قاموسوندا آنامسيز سوزلر ليدي. حتي اولومونوده اوزونده اولدورموشدو.

نئچه ايشي بير بيريله ياناشي آپارماق، نئچه ساحهده چاليشماق اونون حياتينين دادي دوزو ايدي. او باغدارليقلا ياناشي اکينچيليکده ائديردي. شاعير اولاراق عدليه وکيلي ايدي. بونلار ايله بئله، ادبي تدقيقات، فلکلور ماترياللاريني توپلاماق و ... اونون باشيني آرتيق قالاباليق ائلهميشدي. بونلارين هاميسيندان دا اونون تکجه بير مقصدي واريدي.

او مقصد اونون باشيندا اوْلان سئوداني حياتا کئچيرمه، يعني ديل و ادبياتيميزين هئچ اولماسا بير قولونو اوزه چيخارماق ايدي. او بۇ يولدا مالينيدا قويموشدور، جانينيدا.

بونا گورهده او ايراننين ان چوخ محاکيمه سووان دورد بئش وکيلينين بيريايديسه، اونا تورک دونياسيندا شوهرت قازانديران اوز مدنيتي اوغرونداکي چاليشمالاريدي.

اوز ديدييينه گوره او سکيز ياشيندا، کند محکمهسينده اوخودوغو واختدان شعر سويلهمهيه باشلاميشدير. تۆرکجه‌، فارسجا، عربجه و اينگيليزجهني بيلرکن، يازديغي اثرلر آرتيق تۆرکجه‌ و فارسجا اوْلموشدور. تۆرکجه‌ يازديغي شعر و مقالهلرين بير حيصهسي تهراندا چيخان وارليق درگي‌سي و سايير نشرياتدا چاپ اوْلموشدور. فارسجا اوْلان ساتيريک شعرلريندنده ايسلامي اينقيلابيميزين ايلک ايلينده 152 صحيفهليک «نيفله» آدلي بير مجموعه چاپ ائتديرميشدير. هابئله بير سيرا ساتيريک شعرلريده اوْرتا مکتبده اوخودوغو چاغلار «آق کمال» و «نيفله» ايمضاسيله گوندهليکلرده چيخميشدير.

اونون چاپ و نشر اوْلموش اثرلريندن بيريده «اينقيلاب» کيتابيدير. رحمتليک علي کمالي اينقيلابين غلبه چالماسي اوغروندا وار گوجو ايله ايشتيراک ائدهرک، خالق کوتلهلري طرفيندن وئريلن مختليف ديللردهکي شعارلار، اعلانلار، اينقيلابا عاييد اوْلان خبرلر، شعرلر شرقيلر، حماسي حاديثهلر و ساييرهدن توپلاديغيني اينقيلاب آدلي کيتابيندا 1358-جي ايله ايران خالقلارينا ائتحاف ائتدي.

اونون شعر و ادبياتا نهقدر وورغون اولدوغو بارهده بند امير کندينده شعر اوخويان درويشين حيکايهسي ان ياخشي بير اورنکدير.

او قولاغينا دين سوزلري ديقتله دينلهيير، آغير يونگول ائديردي. «تيليم خان» آدلي شاعيردن ديللر ازبري اوْلان شعرلر اوخوندوقجا علي کماليده آرتيق ماراق دوغوروردو. او درويشين شعرين سئويب، ياريم باتمان يارمايا آلديغي کيمي، تيليم خاندان اوخونان شعرلريده هر زحمت و چتينليکله اولورسا يازماغا، اؤيرنمهيه چاليشيردي. گونو گوندن تيليم خانين کيم اولدوغونو بيلمهيه، هابئله اثرلريني توپلاماغا يونهليردي. نهايت بير مدت آختاريشلاردان سوْنرا، اونو اونون ساوا ايله همدان آراسينداکي مزلقان بولگهسينين «مره‌غئي» کندينده ياشاديغي و تخمينن 1205 ه.ش ايلده او کندده وفات ائتديييني بيلدي.

کمالي او کنده گئدير، شاعيرين نوه نتيجه‌لريني تاپير؛ اونون اونون اثرلريني توپلاماغا، اونلاريندا يارديملاريندان فايدالانير؛ آنجاق اثرلرين داها آرتيق اولدوغونو دويان کمالي بونلارادا راضي اولمايير، بلکه «تيليم خانين شعرلرين توپلاييرام» دئيه؛ همدان، قوم، خلجيستان، اراک، ملايير و سايير يئرلري کند به کند، اوبا اوبا، اويماق اويماق دولانا دولانا گئدير «قشقايي» ائللرينه چاتير. شيراز اولکهسينده ياشايان تورک ائللريني بير بير دولانير. «کيرمان» ايالتينده ياشان تورک ديللي «افشار» طايفالاريني تاپير. ايصفاهان هندهورينده تورک ديللي خالقلارا باش وورور؛ هر ماحالدا الينه کئچن ماترياللاري توپلايير.

بو آختاريشلار بير ايل ايکي ايل يوخ، اوتوز ايلدن آرتيق داوام ائدير؛ نتيجهده تکجه تيليم خان يوخ، اونلارجا شاعيرين ايتيب باتماقدا اوْلان شاعيرلريني و فلکلوريک اثرلر توپلاماغا موفق اولور. اوْلان بير سيراسين آغيزلاردان توپلايير، بعضيسينيده ال يازمالاردا، توکوب داغيلماقدا اوْلان اسکي بياضلاردا تاپير. بياضلارين بعضيسي اوخوناقلي اولسادا، بير چوخو قارما قاريشيق، اوخونماسي چتين اوْلان يازيلاردير. اونلارين بير سيراسيني قارشيليقسيز الده ائده بيلميشسهده، چوخونا آغير پوللار وئرمهيه مجبور اوْلموشدور. هابئله آيري آداملارا پول، ماشين وئريب، ادبي ماترياللاري توپلاماغا گوندرمهسيده آز اولماميشدي. باشدا تيليم خان اولاراق ادبي اثرلر توپلاماق اۆچون باش ووردوغو کند و شهرلرين آدلاري او قدر چوخدور کي، اونلاري بير کيتاب کيمي چاپ و نشر ائتمک اولار. توپلانميش اثرلرين چوخو اوْرتا ايران تورکلري و نئچهسي ايسه «قاشقاي»لارا عاييددير. فلکلوريک اثرلرين ديلي تورکجهدير. شعر مجموعهلرين چوخو تورکجه، بعضيسي ايسه فارسجا، کيچيک بير اثرده عربجهدير.

اثرلرين اوخوماسي و کوچورمهسينين نه قدر چتين اولدوغونا باخماياراق، کمالي تيليم خاندان باشقا نئچه آيري شاعيرين اثرينيده کوچوردوکدن سوْنرا، عرب اليفباسيندا «نستعليق» خطيايله چوخ گوزهل يازديريب، حاضيرلاميشدير.

بو چاليشقان اديب و تدقيقاتچينين بۇ قدر ايشلريني آلقيشلايان بير اولسايدي، قينايان، آتماجالي آتماجاليسوزلرله اوشنديرن، قاباقينا داش آتان مين اوْلموشدور. اونو باشا دوشموين چوخلاريدا اليندن توتماديقي، او ياندا قالسين، آياقينداندا ياپيشميشديلار. بويوک اورهکلي، درين دوشونجهلي، کمالي بونلارا باخماياراق، اوز يولونو داوام ائديردي.

او، اوز زنگين ديل ادبيات، گئنيش مدنيتينه اوزاقلاشميش و ياديرغاميش ديلداشلاريني هر يئرده تاپيرديسا، اونلار ايله دانيشيب، آييقليق وئريردي. علي کمالي علمي ادبي ايشلريندن آزدا اولسا، اورنک وئرمکلر اۆچون، کئچن سون ايللرده شاعيرلريميز و اونيوئرسيتهلرده اوخويان اؤيرنجيلريميز طرفيندن مختليف يئرلرده کئچيريلن ادبي مجليسلرده ايشتيراک ائدهرک، چوخوندادا علمي، ادبي، تاريخي چيخيشلر ائديردي.

او 1371 و 1372-جي ه.ش ايللرده مدنيتيميز اوغروندا چاليشان «اوستاد شهريار درنگي»نين امکداشليق ايله نئچه يوز نفر عاليم، شاعير، يازيچي و تدقيقاتچيني آتا بابا يوردو ساوا ماحالينا و اوجا داغلارين آراسيندا يئرلهشن «مره‌غئي» کندينده تيليم خانين مزارينين زيارتينه آپارميشدي. بۇ سفرلرين هر بيرينده ايکي گونلوک علمي ادبي قورولتاي کئچيريلهرک، قوناقلار اونون ادبي فلکلوريک ماترياللار توپلاديغي يئرلرين بعضيسي ايله تانيش اوْلموشلار. هابئله قوناقلار بند امير کندينده «تيليم خان سککي‌سي» آدلانديرديغي يئري ياخيندان گوردولر. او نئچه ايل بوندان قاباق پول ايله آليب، ميليونلارجا خرج ائدهرک، «لوکتينگه‌سي» Luktingəsi آدلي بير داغين اتگينده بويوک بير يئري، هامارلاييب، دوزنليگه چئويرميشدير. او يئرده بير مدنيت مرکزي، اورايا اويغون اوْلان سارايلار تيکه‌جيدي.

کمالي قوناقلارا سوز وئرميشدي، لوکتنگه‌سي‌نين زيروه‌سينده تيليم خانين هئيکليني يوندوراجاق، و مره‌غئي کندينده اونا لاييق عابيده تيکديرهجکدير.

او تهراندا چيخان «وارليق» درگيسينين يازارلار هئيتينين عضوو اوْلموش و بۇ درگي ايک چيخديغي ايللرده هر ساييندان 200 نوسخه اوز پول ايله آليب، اونلاري قارشيليقسيز اولاراق، خالقا پايلاييردي. بئلهليکله درگيني خالقا تانيتديرير، درگييه ايسه آزدا اولسا، يارديم ائديردي.

توپلاديغي اثرلر

کمالی اولجه تیلیم خان اثرلرینی توپلاماق قصدینده اولسایدیدا، او اثرلرله یاناشی همن دفترلرده تورکمن ماحمود، خسته قاسیم، آشیق رضه‌لی و ساییرهنین اثرلرینیده اله کئچیرمیشدیر. بونا گؤرهده اؤز فعالیت ساحهسینی داهادا گئنیشلندیریب، چوخلو ایتیب باتماقدا اوْلان اثرلری توپلاماقا باشلادی و بۇ اثرلرین سایینی 110 عنوان حدودونا چاتدیردی. اونلارین نئچهسی ناقیص یادا توپلانمالی ماتریاللاری هله موکمل توپلانمامیشدیر. تخمیمنا یوز اثر تکمیل اوْلموش و یا بیر یئره چاتمیشدیر کی، اونو بیر کیتاب کیمی علم و ادبیات علمینه تقدیم ائتمک اولا.

توپلانمیش اثرلرین تخمینا قیرخی شیفاهی خالق ادبیاتینا عاییددیر. اونلارین ایچینده «آتالار سؤزو»، «تاپماجالار»، «ییرلار» (بایاتیلار) و «سؤلچکلر» (ناغیللار) مجموعهلری واردیر. آتالار سؤزو، ییرلار، تاپماجلار و سؤلچکلر بعضیسی آذربایجاندا اوْلان نمونهلرایله اوخشار و اورتاق اولورسادا، بیر چوخودا اونلار ایله فرقلیدیرلر.

هابئله اوتوزدان آرتیق آشیق داستانلاری‌نین بعضیسی محض اوْرتا ایران تورکلرینه عایید اولاراق، بعضیسینین عنوانی ایله آذربایجان، تورکمنلر و ... آشیق داستانلاری وارسادا، بۇ عنوان بیرلیگی اثرلرین عین اولدوغو آنلامیندا دئییلدیر. دئملی بونلاردا اوْرتا ایران تورکلری واریانتلاری و شیفاهی خالق ادبیاتیمیزین باشقا بیر قولو کیمی میدانا چیخیلار.

آشیق دستانلارینین ایکی کیچیک توپلوسونو رحمتلیک کمالی اؤزو تنظیم ائتمیشدی. 19 عنوانینی ایسه سون واختلار «حسین م. گونئیلی» کاستلر و موختلیف ال یازمالاریندان کؤچوروب تنظیم ائتمکدن سوْنرا کمالینین منشیسی خانیم «حبیبه مهدی‌پناه» تایپ ائتمیشدیر. قالان عنوانلاریندا بیر سیراسی تنظیم ائدیلمک قابلیتینه مالیک اولاراق، بیر سیراسی ایسه ناقیصدیرلر.

آشیق دستانلارینی توپلاماقدا «ملاییرلی آشیق عابباس»، «آشیق اکبر» و باشقا بیر آشیق، هابئله یاخین کئچمیشده وفات ائدن «افشار» آدلی بیر شاعر و بۇ گونه کیمی اؤیره‌نه بیلمه‌دیگیم باشقا شخصلر اونونلا سیخ امکداشلیق ائتمیشلر.

مرحوم کمالنین فیکری بۇ ایدی کی هر دستانا یازیلاجاق «اؤن سؤز»ده او دستانی سویلهین، یازان، ترتیب ائدن و باشقا چالیشانلارین امکلری قئید اولوناراق هاممیسیندان قدیردانلیق اولسون.

بیز بوردا اونون توپلادیقی اثرلرین حاضیرلانمیش دیزینی‌نی زنگین معنوی ثروتیمیزین قورونماسی اوغروندا چالیشان سایغیلی عالیملریمیز و علم عالمینه تانیدیریق:

1- شاه ایسماعیل

2- ماحمود ایله نیگار

3- آشیق غریب ـ شاه صنم

4- عابباس ـ گولگز

5- کلبی ـ حوری‌زاد

6- معصوم ـ افروز

7- خان عسگرـ محبوب

8- همراه – سروناز، ساناز

9- طاهر میرزا ـ زهره

10- محمد ـ پری

11- اصلی ـ کرم

12- بهرام ـ گول‌اندام

13- سیدی ـ پری

14- صیاد ـ سادات

15- فرهاد ـ گولشاد

16- فرشاد ـ گولشاد

17- قوربانی ـ پری

18- نجف ـ ماه جمال

19- ورقه ـ گولشن / ورقه ـ گلشا

20- وانلی گؤیچک

21- حسرت

22- اسعد نیظام

23- ولی اوغلو

24- سلیم ـ شمسی

25- سیامک ـ سوسن

26- شیرین ـ بیرچک

27- بهمن ـ کوچیک

28- لیلی ـ مجنون

29- حئییف سنه ممد حسن خان

30- خسرو ـ صنم

31- فغفور بی

32- اسد بی

33- کور اوغلو

34- قره چای

35- تاپماجالار

36- آتالار سؤزلری

37- ییرلار (بایاتیلار)

38- سؤلچکلر (ناغیللار)

39- توتو قوشو

40- گرگرلی ممد

علی کمالی‌نین توپلادیغی خالق داستانلاری

1- غريب و شاه صنم

2- اصلي –كرم

3- شاه اسماعيل

4- توفارقانلي عباس

5- ورقه و گلشن

6- طاهر ميرزه

7- محمد و پري

8- صياد و سعادت

9- امراه

10- قاراباغلي دده قورباني

11- نجفخان ماه جمال

12- معصوم افروز

13- كل چورزاد

14- سيد پري

15- محمد – نگار

16- فرهاد گورشاد

17- فرهاد شيرين

18- بهرام گل اندام

19- خان عسگر محبوب

20- حيف سندن محمد حسن‏خان

21- اسد نظامي سئل آپاروي

22- وانلي كوچك

23- سيامك و سوسن

24- حسرت

25- سليم و شمس

26- شيرين بيرجك

27- ليلي و مجنون

28- فغفور بيگ

28- خسرو و صنم

آشاقیداکی گؤستردیگیمیز سیاهی ایله کمالی‌نین توپلادیقی اثرلرین یازارلارینین آدینی و یا اثرلرین اؤز عنوانلارینی ایچینه آلماقدادیر. اثرلرین تخمینا ایگیرمی عنوانی عرب الیفباسیندا نستعلیق خطی ایله یازیلیب حاضیرلانمیش، قالانینیندا بیر سیراسی ترتیبه سالینمیش، بعضیلری هلهده ایشلنمهمیشلر.

ترتیب ائدیلمیش اثرلرین ان گؤزلی تیلیم خانین دیوانی، ان حجملیسی اکبر خان رزاقی‌نین ایکی دیلده بئش جیلدلیک دیوانی‌دیر. تیلیم خان دیوانینی توپلاماقدا، تیلیم خان هم یئرلیسی اوْلان «حاجی جعفر اوغلو غفاری»، رحکتلیک اکبر خان رزاقی، حاضیرلاماسیندا ایسه «پروفسور غلامحسین بَیدیلی»، «دوْکتور محمد تقی زهتابی»، «اسماعیل هادی»، «حسین م. گونئیلی» و بلکهده هله اؤیرهنه بیلمهدیگیمیز باشقا عالیملر و ادبیات سئورلر کمالییه یاردیم ائتمیشدیلر.

علی کمالی‌نین توپلادیغی شاعرلرین اثرلری

1- تیلیم خان

2- تورکمن ماحمود

3- اکبر خان رزاقی

4- میرزا محمدعلی مداح

5- داوری

6- درگزینلی موللا احمد

7- آغداشلی مهدی رفیعی

8- سنگکلی آشیق رضه‌علی

9- سید احمد تفریشی «کوثر»

10- فانی

11- بند امیرلی شیخ محمد حسن

12- عباسعلی یقینی

13-آغداشلی مذنب[3]

14- مهدی

15- شیخ حسن محترمی

16- قاراقانلی غیبعلی

17- مأذون قاشقایلی

18- بایدار اوغلی

19- قاشقایلی یوسف خسرو

20- آلماس

21- عندلیب

22- خاکی

23- ساوه‌لی ذاکر

24- ریضا

25- قدسی خلج

26- علیرضا

27- علی‌اکبر قدسی

28- به‌ییم

29- ساوه‌لی شهاب

30- پناهی

31- صانعی

32- غلامحسین هریانی

33- فرخنده

34- مخلص

35- عاصی

36- آسیم عاصم؟

37- سمندر

38- نوبرانلی ذلیل

39- محسن محمد حسینی

40- محمد محسن محمدی

41- شیدا

42- قزوینلی فقیر

43- حسن

44- مهدی خان کوردآبادی

45- نجفی (آغداشلی)

46- تورکمن فتاح

47- میرزا محمد خوشنویس

48- محمود باقری

49- کاظیم

50- آغداشلی نجار

51- ایسمعلی تورک

52- افشار

53- حسین تورکی

54- ایفتیخاریان

55- غرق آبادلی شوقی

56- شیخ مهدی منتظر

57- میرزا نصرالله ادیب

58- سالار ناصر

59- خسته قاسیم

60- سحاب السعادت

61- تعزیه خوانلیق

62- بیچاقچی ائلی

63- الویر

64- ساوه و توابع

65- گلچین

66- تورکها و سفرها

67- داغیناق تورکلرین آثار و نیشانهلری

68- مسکین حسین، قاشقایی سهراب، حسین بی بیات، علی شهلو، مسیح، قول اروج، رحیم بی عبدالرحمانی. یوخاریدا آدی چئکیلن شاعیرلردن بیر شعر توپلوسو.

تاسف کی، کمالی، بۇ اثرلری چاپ و نشر ائتمکله 35 ایلدن آرتیق چئکدیگی زحمتلری آغریسی‌نی و یورقونلوغو جانیندان چیخارا بیلمه‌دی.

او بۇ آغیر یوکو بوتون قلم اهلی‌نی چیگنینه قویوب گئددی. او نئچه ایللر ایدی کی اورک آغیریسی ایله یاخالاشیردی. نهایت 11/5/1375، 1996-جی ایلین «آگوست» آیینین ایلک گئجهسی 52 ایل ائلینین، دیلینین، ادبیات و مدنیتینین سئوگیسی ایله چیرپینان اورهگی دایانیب دوردو. اونون عومرو اوزون سورمهدییسه ادبیات تاریخیمیزده ایتیب– باتمایان ایزلر قویوب گئتدی. ندنسه جوما آخشامی گونو اونون اؤلوموندن اون ایکی ساعات سوْنرایا کیمی بۇ آجی خبر ادبیاتچیلاریمیزین هئچ بیرینه چاتمامیشدیرسا، او گون آخشام چاغی بۇ خبر سۆرعتله یاییلدیغی ایچین صاباح اونو تشییع ائتمهگه چوخ اوزاق شهرلردن گلن شاعیر و اینجه صنعت خادیملریمیزین سایی آز دئییلیب. او تهرانین «بهشت زهرا» قبریستانیندا 32 ایکینجی پارچادا (قطعهده) توْرپاقا تاپشیریلمیشسادا، آدی مدنیت تاریخیمیزدن، همده اورکلریمیزدن سیلینمییهجکدی.

بیز اولو تهراندا کمالینین روحونا شادلیق، قارداشلارینا، باجیلارینا، ایکی اوغلونا، قادینینا و بوتون قوهوملارینا ساغلیق آرزیلاییراق اونلاردان ایستییریک کی، کمالینین توپلادیقی اثرلری چاپ و نشرینده وار گوجلر ایله چالیشسینلار.

علی کمالی‌نین مزاری

علی کمالی‌نین مزاری، تهرانین «بهشت زهرا» قبریستانیندا 32 ایکینجی پارچادا (قطعهده) دیر. اونون مزار داشی‌نین یازیسی بئله‌دیر:

"اؤلمه­ین تانری‌دیر

شاعیر و مۆحقیق بیرینجی درجه­لی عدلیه وکیلی شادروان علی کمالی رحمتلیک اکبر کمالی­نین بؤیوک اوغلونون صون ائوی

من ائلین دردلرین بیر­به­بیر دویدوم

ائلینن آغلادیم ائلینن گولدوم

چالیشدیم کی یایام آنا دیلیمی

من ائلین دردیندن سارالدیم سولدوم

تاپدیم تیلیم خانین خزینه­سینی

بونونلا شاد اولدو بو حزین گؤنلوم

یتیره­ بیلمه­دیم اونو خالقیما

قویمایین سارالسین سولسون بو گولوم

چوخ نیسگیللر قالدی بو اورگیمده

هامی­سیندان آرتیق تیلیم­دیر، دیلیم

یازین باش داشیما بو مصراعی سیز

کمالین ابدی یاشادار تیلیم

دوغوم 11/1/1323

اؤلوم 11/5/1375"

قایناقلار

• قارا گونئی وبلاقی
• علي کمالي­نين حيات و ياراديجيليغي / حاضيرلايان: ح. م. گونئيلي / کؤچورن: حسین قاراقانلی / آغ داغ کیمی ویقارلی وئبلاقی