قاسم بیگ ذاکر

قاسم بیگ علی بیگ اوغلو ذاکر (۱۷۸۴، شوشا – ۱۸۵۷، شوشا) — آذربایجانلی شاعیر. 

قاسم بیگ ذاکر
دوْغوم تاریخی	1784 شوشا قاراباغ خانلیغی
اؤلوم تاریخی	1857 شوشا
مرازلیق	میرزا حسن قبیریستانلیغی
پئشه	شاعیر
تاثیر قویموش	{{{تاثیر قویموش}}}

یاشاییشی

  قاسم بیگ ذاکر ۱۷۸۴-جو ایلده شوشا شهرینده آنادان اولموشدور. اونون اصلی قاراباغدا مشهور اولان جاوانشیرلر نسلیندندیر. اولو باباسی کاظم آغا شوشا شهری‌نین اساسینی قویان پناهعلی خانین دوغما قارداشی‌دیر. ذاکر ایلک تحصیلینی شوشادا موللاخانادا آلمیش، عرب، فارس دیللرینی اؤیرنمیشدیر. بو دیللری بیلمه‌سی اونا یاخین شرقین فردوسی، نظامی، سعدی، حافظ کیمی مشهور سؤز اوستادلاری‌نین اثرلری ایله تانیش اولماق ایمکانی وئرمیشدیر. ذاکر موللاخانادا اوخودوغو ایللرده آدلاری چکیلن صنعتکارلارین بدیعی ایرثینی اوخویوب اؤیرنمیشدیر. شاعیرین یئنی‌یئتمه‌لیگی و گنجلیگی قاراباغدا باش وئرمیش سیاسی-حربی حادیثه‌لر دؤورونه تصادوف ائدیر. ۱۷۹۵-جی ایلده آغامحمدخان قاجارین قاراباغا هوجوم ائدیب شوشانی موحاصیره‌ده ساخلاماسی، اهالی‌نین شهری مردلیکله مودافیعه  ائتمه‌سی، بوندان ایکی ایل سونرا آغامحمدخان قاجارین شوشادا قتلی، شاعیر ملا پناه واقیفین اؤز اوغلو ایله بیرلیکده جیدیر دوزونده اؤلدورولمه‌سی، ۱۹. عصرین اوّل‌لرینده ابراهیم خانین قاراباغدا وحشیجه‌سینه گوللةلنمه‌سی و س. اونون یئنی‌یئتمه‌لیک و ایلک گنجلیک ایللرینده گؤردوگو حادیثه‌لر، ائشیتدیگی احوالات‌لار ایدی. بو حادیثه‌لر اونون دونیاگؤروشونون فورمالاشماسینا اؤز تاثیرینی گؤسترمیشدیر. قاراباغ خانلیغی روسیه‌نین ایداره‌چی‌لیگینه کئچدیکدن سونرا ذاکر تزار اوردوسونون قافقاز موسلمان کؤنوللو آتلی دسته‌سینه قوشولموش، ۱۸۰۶–۱۸۱۳، ۱۸۲۶–۱۸۲۸-جی ایللرین روسیه‌-ایران ساواش‌لاریندا ایشتیراک ائتمیشدیر. او، عباس میرزا‌نین باشچی‌لیق ائتدیگی ایران قوشونونا قارشی ووروشان دسته‌نین ترکیبینده اولموش، دؤیوش‌لرده فرقلندیگینه گؤره ۱۸۲۸-جی ایلده گوموش مداللا تلطیف ائدیلمیشدیر. 

  قاسم بیگی گؤرن‌لر، او جومله‌دن احمد بیگ کؤچرلی‌نین روایتینه گؤره، او ذات-شریف خوش‌صورت و خوش‌سیما، آغ بدنلی،قارتال بورونلو،اوجا قامتلی،بیاض دیشلی،ضعیف‌‌البونیه بیر ووجود ایمیش. گؤیچک، عاغیللی و گؤی رنگلی گؤزلری وار ایمیش. سیماسیندان، حرکت و سکناتیندان آثار-نجابت و رشادت گؤرونرمیش. دانیشیغی فصیح و صؤوتو دیلکش اولماغا گؤره، چوخلارینی حئیران ائدرمیش. او دانیشاندا اونا قولاق آسماماق اولمازمیش. بیر آز توندمجازمیش. اینصاف و موروّوتدن خاریج سؤزلر و ایشلر شاعیری طبیعی حالیندان چیخاریب، اونون غیظ و حیدّتینه سبب اولارمیش. آما آجیغی تئز سؤنوب تؤوبه و ایستیغفار ائدرمیش. عادتی حالیندا زیاده حلیم، رحیملی و موروّوتلی بیر آدام ایمیش. 

  ۱۸۲۹-جو ایلده ذاکرین اوغلو خسته‌لنیب وفات ائدیر. بو حادیثه  شاعیری دریندن کدرلندیریر. بو موناسیبتله یازدیغی بیر شعرینده ذاکر اوغلونون اؤلوموندن دوغان ایضطیراب‌لارینی تصویر ائدیر. 

  ذاکر ۱۸۳۰-جو ایلده کؤنوللو پولیس دسته‌لری‌نین ترکیبینده بالاکنه گئتمیش، جارداکی عوصیان‌لارین یاتیریلماسیندا ایشتیراک ائتمیشدیر. او، دوستو بابا بیگ شاکره گؤندردیگی  "‌جار موقدّیمه‌سی‌"  آدلی منظوم مکتوبوندا قاراباغ آتلی‌لاری‌نین دؤیوشده گؤستردیگی ایگیدلیک‌لری تعریفله‌میش، اؤزونون شوجاعتی حاقیندا یازمیشدیر. 

  گنجلیک ایللرینی آت بئلینده، موختلیف ساواش‌لاردا و دؤیوش‌لرده کئچیرن قاسم بیگ ذاکر ۳۰-جو ایللرین سونلاریندا تامام تصروفاتچی‌لیقلا مشغول اولماغا باشلاییر. او، ایلین یای فصلینی شوشادا، قالان فصیل‌لرینی ایسه خورشیدبانو ناتوانین آتاسی مهدی‌قولو خانین اونا باغیشلادیغی خیندیریستان کندینده کئچیریردی. جمعی ۲۰ ائودن عیبارت اولان بو کندین ایللیک گلیری ۴۵۰ ماناتا یاخین ایدی. او کندده کندلی‌لرله بیرلیکده ایشله‌یر، اونلارلا بیر سوفره‌یه اوتورماقدان چکینمزمیش. 

  ذاکر موعاصیرلری آراسیندا دا درین حؤرمت و بؤیوک نوفوذ قازانمیشدیر. آذربایجانین میرزا فتعلی آخوندزاده، اسماعیل بیگ قوتقاشینلی ، بابا بیگ شاکر، خورشیدبانو ناتوان کیمی تانینمیش ضیالی‌لاری، هابئله گورجو کنیازی ایلیکو اوربِلیانی، باکی ژنرال-قوبرناتورو میخایل کولیوباکین اونون مکتوبلاشدیغی، علاقه  ساخلادیغی مشهور شخصیت‌لر ایدی. لاکین ذاکری سئومه‌ین‌لر، اونون پاخیل‌لیغینی چکن‌لر ده وار ایدی. قاراباغدا اؤز فیتنه-فسادلاری ایله آد چیخارمیش جعفرقولو خان نوا (راقوب کریموفون یئنی چاپدان چیخمیش  " قاسم بیگ ذاکر و موعاصیرلری "  آدلی مونوقرافی‌سینده جعفرقولو خانین هئچ ده شوروی دؤنمینده تقدیم اولوندوغو کیمی غدار بیری اولمادیغی، اونون موترقّی، معاریف‌پرور بیری اولماسی ایله یاناشی اونونلا ذاکر آراسیندا موناسیبت‌لرین تزار مأمورلاری طرفیندن بیلَرکدن پوزولماسی باره‌ده یئنی ایدیعالار یئر آلیب)، شوشا قاضیسی میرزا ابولقاسم، یئرلی تزار حاکیمی کونستانتین تارخان-موْوُراووْف اونون غدار دوشمن‌لری ایدیلر. ذاکرین ساتیریک تنقیدینه هدف اولموش بو آدام‌لار شاعیری دؤولت یانیندا اعتیباردان سالیب توتدورماق اوچون موعین بهانه آختاریر، اویغون مقام گؤزله‌ییردیلر. نهایت بئله بیر بهانه تاپیلدی: ک. تارخان-موْوُراووْف ذاکری حؤکومتدن قاچاق دوشموش قارداشی اوغلو بهبود بیگ جاوانشیری ائوینده ساخلادیغینا گؤره گوناهلاندیراراق تعقیب ائتمگه باشلادی. بئهبود بیگین قارداشی رستم بیگ گئجه ایشدن قاییدارکن قاچاقچی آدی ایله توتولور و حبسخانادا اعدام ائدیلیر. تزار حاکیمیت اورقان‌لاری قارداشی‌نین اینتیقامینی آلاجاغیندان قورخدوقلاریندان اونو دا حبس ائتمک قرارینا گلیرلر. بهانه کیمی ایسه اونون اوْرلوف فامیللی بیر روس عسگرینی غارت ائتمه‌سی گؤستریلیر. ۱۸۴۹-جو ایلین اوکتوبر آییندا او، بؤیوک بیر آتلی-یاراقلی دسته ایله ذاکرین یاشادیغی خیندیریستان کندینه هوجوم ائتدی. شاعیر بو دسته‌نین بهبود بیگی آختارماق اوچون گلدیگینی گومان ائدیردی. اونا گؤره اوغلو نجف‌قولو بیگله قارداشی اوغلو اسکندر بیگی همین دسته‌نی قارشیلاماغا گؤندردی. لاکین تارخان- موْوُراووْف اونلاری اؤز دوشونجه‌سی ایله قارشیلادی: اونلاری بهبود به یه کؤمکچی اولماقلا ایتیهاملاندیریب هر ایکی‌سینی حبس ائتدی و شوشا قالاسینداکی حبسخانایا گؤندردی. همین گون ذاکرین اؤزونو ده عاییله عوضولری و یاخین قوهوم‌لاری ایله بیرلیکده حبس ائدیب شوشا حبسخاناسینا گتیردیلر. بونونلا دا اورگی سویومایان تارخان- موْوُراووْف خیندیریستان کندینی اؤز آتلی‌لارینا غارت ائتدیردی و کند جاماعاتینی تامامیله یوخسول وضعیته سالدی. بو آرادا بهبود بیگ حبسخانادا گوللله‌نیر. شاعیرین قیزی ننش خانیم اونون مئیتینی یاخین آدام لاری واسیطه سیله قالادان اوغورلایاراق دفن ائدیر. حبسخانادا اولارکن شاعیر بیر نئچه دفعه  یوخاری حؤکومت دایره‌لرینه مکتوبلا قانون‌سوز توتولدوغونو یازیب بیلدیرسه ده اونون شیکایت‌لرینه عدالتلی جاواب وئریلمه‌دی. شاعیر بیر ایله قدر شوشا حبسخاناسیندا قالدیقدان سونرا موحاکیمه اولونمادان باکی‌یا سورگون ائدیلدی. نجف‌قولو بیگله قارداشی اوغلو اسکندر بیگی ایسه تیفلیسه گتیریب، اورادان اوّلجه ووْروْنِژه، ووْروْنئژدن ایسه کالوُقایا سورگون ائتدیلر. شاعیرین عاییله‌سی ایسه شوشادا قالدی. باکی‌یا گلدیکدن سونرا ذاکر دؤولت ایداره‌لرینده چالیشان دوست‌لارینا مکتوب یازیب قانون‌سوز حبس ائدیلدیگینی بیلدیردی. او زامان تیفلیسده جانیشین‌لیک ایداره‌سینده ایشله‌ین میرزا فتعلی آخوندزاده، اسماعیل بیگ قوتقاشینلی (یازیلان‌لارا گؤره او ای.قوتقاشینلی ایله تزار حربی سفرده اولارکن تانیش اولموشدولار)، باکی قوبرناتورو میخاییل کوْلیوُباکین، گورجو کنیازی ایلیکوْ اوربِلیانی ذاکرین شیکایت‌لرینی دینله‌ییب، سورگوندن آزاد اولماسینا چالیشدیلار. بوندان باشقا ذاکر  "‌سندن‌"  ردیفلی شعرینده بیر نئچه شخصین-  " گورجو نوجبا "‌لاری‌نین آدینی خاطیرلاییر: 

 " اولان دمده منه منزیل شادنوْ 

  هر طرفه ائیلر ایدیم تک‌-دوْ 

  ایوانوْ بیگ، کوْلیوُباکین، ایلیقوْ 

  چالیشیردی. الحق، برابر سندن  "  

  ایوانوْ بیگ دئیه ذاکرین موراجیعت ائتدیگی شخص ایوان سیلویتیسکی‌دیر (۱۸۲۰–۱۸۷۴). او، ۱۸۵۰–۵۴-جو ایللرده تیفلیسده نشر ائدیلن " کاوکاز "  قزئتی‌نین باش ردوکتورو اولموش، م.ف.آخوندوفون پیئس‌لرینی تاماشایا قویموشدور. شعرده  " ایلیقوْ "  دئیه موراجیعت اولونان شخص کنیاز اوْربلیانی‌دیر. محض اونون سایه‌سینده شاعیرین اؤولادلاری سورگوندن آزاد اولونموش و شاعیر  "‌کنیاز‌"  شعرینده بونو وصف ائتمیشدیر. 

  شاعیر بیر نئچه آی باکی‌دا سورگون حیاتی کئچیرندن سونرا بو شخص‌لرین سعی‌یی نتیجه‌سینده شوشایا قاییتدی. لاکین او، عؤمرونون آخیرینادک پولیس نظارتی آلتیندا یاشادی. اوغلو و قارداشی اوغلو ایسه ۳ ایل روسیه‌ده سورگونده قالدیلار.

  قاسم بیگ ذاکر عؤمرونون سونلارینی مادّی احتیاج و چتینلیک‌لر ایچری‌سینده باشا وورموشدور. قاراباغا قاییداندا روس تزاریزمی اونا آیلیق کسدی، لاکین او بو ماعاشی گؤرمه‌‌دی. ماعاش شوشایا چاتاندا آرتیق گئج ایدی. قاسم بیگ وفات ائتمیشدی او، ۱۸۵۷-جی ایلده شوشادا وفات ائتمیش و شهرین میرزا حسن قبیرستانلیغیندا دفن ائدیلمیشدیر. 

یارادیجی‌لیغی

  ذاکرین ساتیرالاری اساس اعتیباری ایله تزار حاکیم‌لری و تزاریزمین موستملکه‌چی قانون و قایدالاری علئیهینه چئوریلمیشدیر. ذاکرین ساتیراسیندا ان آمان‌سیز تنقید اولونان‌لار گوجسوزلرین و عاجیزلرین حوقوق‌لارینی تاپدالایان‌لاردیر. ایفشاچی‌لیق، کسکین تنقید و کینایه‌لی گولوش ذاکر ساتیرالاری‌نین اساس خوصوصیت‌لریندن‌دیر. او، ایجتیماعی نؤقصان‌لاری ساده‌جه تصویر ائتمکله کیفایتلنمیر، عئینی زاماندا اونلارا قارشی اؤزونون کسکین تنقیدی موناسیبتینی، نیفرت و غضبینی ده بیلدیریر. 

  ذاکرین یارادیجی‌لیغیندا اونون منظوم حکایه و تمثیل‌لری ده موهوم یئر توتور. نظامی، خاقانی، فضولی و باشقا آذربایجان کلاسیک‌لری اؤز منظوم حکایه‌لری‌نین چوخونو موعاصیر حیاتین طلب‌لرینه اویغون اولاراق یازمیشلار. کلاسیک‌لرین منظوم حکایه‌لرینده موعین حادیثه‌لرین، رئال اینسان صورت‌لری‌نین، قاباقجیل ایدئیالارین تصویر و ترنّومو وئریلیر. عئینی خوصوصیت‌لر ذاکرین منظوم حکایه‌لرینده ده وار. اونون موختلیف مؤوضولاردا یازیلان  "‌ملک‌زاده و شاه‌صنم‌" ،  "‌امیرزاده، معشوق و جاوان عاشیق‌" ،  "‌عاشیقین طعام بیشیرمگی‌" ،  "عاشیق و معشوق حاقیندا" ،  "زؤوج-آخر" ،  "ترلان و ائلچی" ،  "دوه‌سی ایتن کس" ،  "درویش ایله قیز" ،  "حیاسیز درویش" ،  "اخلاق‌سیز قاضی" ،  "خالقا وعظ دئین، اؤزو فیسق‌ و فوجوردان چیخان بی‌عمل عالیم‌"  کیمی منظوم حکایه‌لری واردیر. 

  ذاکرین منظوم حکایه‌لرینده محبت اینسانین عولوی و نجیب حیسی کیمی تصویر اولونور. محبتده صداقت، متانت و دؤزوملولوک، وفادا مؤحکملیک بو حکایه‌لرین بیر قیسمینده اساس مضمونو تشکیل ائدیر. 

  ذاکرین رئالیست یارادیجی‌لیغیندا تمثیل‌لری‌نین اهمیتی موستثنادیر. اونون نشر اولونموش  "اثرلری"‌نده:  "آسلان، قورد و چاققال" ،  "دوه و ائششک" ،  "تولکو و قورد" ،  "خاین یولداش‌لار حاقیندا"  ("ایلان، دوه، تیسباغا")،  "تولکو و شیر" ،  "صداقتلی دوست‌لار حاقیندا"  ("تیسباغا، قارغا، کسه‌ین، آهو") آدلاری ایله آلتی تمثیلی چاپ اولونموشدور. 

  ذاکر تمثیل‌لرینی یازارکن بیرینجی نؤوبه‌ده شیفاهی خالق یارادیجی‌لیغیندا گئنیش یاییلان تمثیل‌لردن و مشهور هیند آبیده‌سی  "کلیله و دیمنه"  اثریندن، همچنین کلاسیک پوئزیاداکی تمثیل‌لردن، نظامی، مولوی، فضولی تمثیل‌لریندن ده ایستیفاده ائتمیشدیر. 

  ذاکر تمثیل‌لرینی یئنی تاریخی شراییطه، موعاصیر حیاتین طلب‌لرینه اویغون اولاراق یازمیشدیر. بو اثرلرده تبلیغ اولونان ایدئیا شاعیرین دؤورو ایله هماهنگ ایدی. او، بیر طرفدن دؤورونون ایجتیماعی و سیاسی حادیثه‌لرینه اؤزونون ایهام‌لاری ایله ایشاره‌لر ائدیر، ظولمون علئیهینه چیخیر، او بیری طرفدن زمانه گنجلرینه وفا، صداقت، مردلیک و س. کیمی نجیب تربیه‌وی مصلحت‌لر وئریردی. 

قایناق‌لار

• • Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə. II cild. Bakı: 1960.
  • Feyzulla Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı: 1974.
  • Kamran Məmmədov. Qasımbəy Zakir. Bakı: 1957.
  • Kamran Məmmədov. Qasım bəy Zakir. Bakı: 1984.
  • Kamran Məmmədov. XIX əsr Azərbaycan şeirində satira. Bakı: 1975.
  • Qasım bəy Zakir (məqalələr məcmuəsi). (tərtib, müqəddimə və izahlar filologiya elmləri namizədi Dilarə Məmmədovanındır). Bakı: 1985.
  • Süleyman Hüseynov. Qasım bəy Zakir. Bakı: 2010.
  • Raqub Kərimov. Qasım bəy Zakir və müasirləri. Bakı: 2013.