چیلله گئجه‌سی
چیلله گئجه‌سی[۱] — یئر کوره‌سی‌نین قوزئی یاریم‌کوره‌سینده، ایلین ۳۶۵ گئجهسینین ان اوزون گئجه‌سی‌دیر. بۇ گئجه، شمسی ایلی‌نین، دئی آیین باشلانقیج گئجه‌سی، آذر آیی‌نین سونونجو گئجه‌سی و 3 آی نووروز بایرامینا قالمیش بیر گئجه‌دیر.
| چیلله گئجه‌سی | |
|---|---|
| قۇران |  ایران آذربایجان جومهوریتی افغانیستان عراق کوردیستانی تاجیکیستان پاکیستان تورکیه (کوردلر و آذربایجان تورکلری‌نین طرفیندن توتولور) |
| نوع | national |
| شوعار | ایلین ان اوزون گئجه‌سی |
| چاغ | دسامبر ۲۰، ۲۱ یا ۲۲ (قیش گئجهسینین تحویلی) |
| Frequency | ایللیک |
| باغلی | نوروز, Tirgan, Chaharshanbe Suri |
میلاد تاریخی ایله دئکابرین 21-دن 22-ا کئچن گئجه‌دیر. بۇ گئجه اساساً جمهوری آذربایجاندا ، تورکییهده و ایراندا قئید ائدیلیر.
بو گئجه‌ده قار یاغماسی چوخ‌لو سئوینجه سبب اولور. همین گئجه عائله عضولری، قوهوم، دوست، تانیش صمیمییت‌له بیر یئره ییغیشیر و ایلین ان اوزون گئجه‌سینی مئیوه و چوخ‌لو شیرنیات یئمکله قئید ائدیرلر.
بو گئجه‌نین ان اهمیت‌لی آتریبوت‌لارین‌دان بیری قارپیزدیر. اهالی قارپیز یئییر کی، سویوغا یوخ دئسین. بئله کی، هر عاییله همین گئجه موتلق بیر قارپیز آلمالی‌دیر. اگر یئنی ائولنن‌لر وارسا اونلارا دا والیدئین‌لری طرفیندن قارپیز هدیه وئریلیر.
بو گئجه آذربایجانین ان دوغما، گچمیشدن قالان و یئگانه گئجه بایرامی‌دیر. جویز یا گیردکان(قوز) هالواسی، چشیر (کؤک) هالواسی،سوتلو بوغدا قاورقاسی، پاخلاوا (باقلوا)، توخوم (سئمیچکا)(توم) و یمیش و باشکا شیرنخلر دا بۇ گئجه‌ده سوفره‌ده اولمالی‌دیر.
چیلله نه دئمک ؟
دَییشدیرچیلله فارسجا زه معناسینده دیر که یای چیلله سی ( زه کمان ) اوخی ساخلا بوردا وئرن معنا بودی کی چیلله یا زه سونونا و حدینه قدر چکیلیب یعنی او زامان کی دییر لر یای چیلله سی یانی یایین لاپ چوخ ایتسی سی یا قیش چیلله سی یعنی قیشین لاپ چوخ سویوخ گونی بوردان نتیجه آلینیر چیلله گئجه سی یعنی ایلین لاپ اوزون گئجه سی.
چیلله گئجهسینین عادت عنعنه‌لری
دَییشدیرآذربایجان كندلرینده و شهرلرینده بۇ گئجه‌اۆچون موختلیف عادت – عنعنه‌لر موجوددور. كورسو دوورونو ییغیلیماق، فامیلین بویوگلری‌نین ائولری گئتمك، گئجه‌لر "تاپماجالار" و "بایاتی‌لا" سویله‌مك "گول گول اویونو" بۇ گئجه‌نین عادت-عنعنه‌لری‌ندن‌دیرلر. هر حال‌دا "چیلله قارپیزی" یئمك بۇ گئجه‌نین تمل عادتی‌دیر.[۲][۳][۴]
چیلله قارپیزی
دَییشدیرقیش فصلی‌نین ان اوزون سورن بؤیوک چیلله‌سی اؤز قار توفانینا، سویوق و دوندوروجو شاختاسینا گؤره ائل آراسیندا قاراقیش دا آدلانیر. بؤیوک چیلله‌نین باشلاندیغی گونو، یعنی 22 دئکابری بزن چیلله بایرامی دا آدلاندیرمیش‌لار. همین گونون گئجه‌سی ایلین ان اوزون گئجه‌سی اولدوغون‌دان بونا چیلله گئجه‌سی ده دئییلمیش‌دیر. چیلله گئجهسینین آخشامی آدام‌لار قیش‌دان قورخمادیق‌لارینی نوماییش ائتدیرمک اۆچون تونقال‌لار یاندیریر، اودون اوستون‌دن هوپپانیر، تونقالین اطرافیندا رقص ائدیر، اه‌یلنجه‌لی اویون‌لار، تاماشالار گؤستریرلر. بؤیوک چیلله‌نین شرفینه هر ائوده آچیلمیش سوفره‌یه جانا ایستی‌لیک گتیرن دادلی-لذت‌لی یئمک‌لر قویولور. بؤیوک چیلله سوفره‌سی‌نین ان ساییلیب-سئچیلن، یای‌دان محض بۇ گون اۆچون ساخلانیلان چیلله قارپیزی‌دیر. خالق بۇ قارپیزین شانینه سؤز ده قوشوب:
قارپیز ائله، قارپیزی،
قالیب ایله قارپیزی.
بؤیوک چیلله آدییلا
دوشوب دیله قارپیزی.
عزیزیم، چیلله قارپیز،
دوشوبدو دیله قارپیز.
ییغیلیب خورجون‌لارا،
گئدیر یازگیله قارپیز.
چیلله قارپیزینی عادتن ائوین بؤیوگو کسیر. او اولجه قارپیزین زوغو اوْلان طرفینی دایروی کسیب قابیغی دؤرد حیسه‌یه بؤلور. اؤزو و دیگر عاییله عضولری اورک‌لرینده نیت توتورلار. او همین قابیق‌لاری یئره آتیر. قابیق‌لارین نئجه دوشمه‌سینی هر کس اوریینده توتدوغو نیتی ایله یوزور. قارپیزی کسن اونو دیلیمله‌ییر. عائله‌نین هر بیر عضوو بۇ قارپیزدان یئییر. قونشولارا دا پای گؤندریلیر. چیلله قارپیزینین توم‌لاری ییغیلیب ساخلانیلیر. ایناما گؤره، چیلله قارپیزینین توم‌لاری آتیلارسا، اوندا قارشی‌داکی ایلده محصول بول‌لوغو اولماز. بؤیوک چیلله‌نین ان مشهور آیینی، سؤزسوز کی، سمنی گؤیرتمک و اوندان حالوا بیشیرمک‌دیر. بو، بیر واخت دوغرودان-دوغرویا سمنی بایرامی آدلانان بایرامین چوخ‌سای‌لی مراسیم آیین‌لرین‌دن بیری‌دیر. باهاری چاغیرماق، بونونلا دا طبیعتی یاشیل گؤرمک، اؤز اکدیگی تاخیلین گؤیرمه‌سی آرزوسونون صونعی رمزینی یاراتماق تشببوسون‌دن ایره‌لی گلن سمنی گؤیرتمه‌یین تاریخی اجدادلاریمیزین ایلکین امک، تصرروفات حیاتی ایله باغ‌لی‌دیر. یاشاییشی‌نی، دولاناجاغینی تصرروفات ایلی‌نین – باهارین، یازین باشلانماسیندا گؤرن اولو اجدادلاریمیز تاخیلی صونعی شکیلده، یعنی ائو شرایطینده گؤیرتمک‌له تئز گلمه‌سینی، بونونلا تورپاغین اویانماسینی، محصولون جوجریب بؤیومه‌سی آرزوسونو ایفاده ائتمیش‌لر. سؤزسوز کی، بورادا تقلیدی سئحر آکتی آپاریجی‌لیق تشکیل ائدیر. بۇ تقلیدی سئحرین باشا دوشولن معناسی بئله‌دیر: "محصولوم، سنی ائوده گؤیرتدیگیم کیمی، اکین ساحمده، تورپاغیمدا دا بئله‌جه گؤیر، بؤیو" [۴]
سویودوجو اولمایان زامان‌لار بوستان‌لاری اولان‌لار، بیر-ایكی یاخشی قارپیزی طاغینین اوستونده ساخلاییب، اوزونه هالاخ و جیویر توكردیلر تا سویوق و حئیوان‌لاردان امان‌دا قالسین. بونلاری چیلله‌گئجه‌سی اۆچون گوتورردیلر. بوگونكو گونده آذربایجان خالقی، قارپیزلارین میناب، دزفول و اهواز شهرلریندن الده ائدیرلر.[۳]
خونچا
دَییشدیرخونچانی به‌ی (داماد)ین عاییله‌سی پای اولاراق گلین‌ین ائوینه آپاریر. خونچانین ایچینده قارپیزدان علاوه حریر و باهالی پارچالار، میوه‌لر، آجیل و شیرینی‌لر گورمك آپاریلیر. عادت اولاراق خونچانین قارپیزی گوزل صورت‌ده بزه‌نمه‌لی‌دیر.[۳]
چیلله گئجه‌سی اۆچون بایاتی
دَییشدیرچیله چیخار بایراما بیر آی قالار
پینتی آرواد قوورمانی قـــورتارار
گئدر باخار گودول ده یارماسینا
باخ فلكین گردش و غوغاسینا [۳]
داش ماكيدا چيلله گئجه سي بۇ نغمه ني اوخويارلار:
آي چيلله ، چيلله قارداش
آتين قامچيلا قارداش.
بير گلدين دانيشماديق،
قلبيم آچيلا قارداش قوشا چايدا مياندابدا چيلله آخشامي گون باتاركن اود يانديريب، اوٍستوندن آتيلارلار . سوْنرادا
اوْدو قاريشديريب ، داغيديب، بئله اوْخويالار :
چيلله قوْودو ،چيلله قوْودو
سحر مينجيق ، سحر مينجيق. 40
سحر مينجيق دئديكده ساباهيسي گون مينجيق – مينجيق ياغيش ياغماسيني آرزيلارلار .[۵]
بيرده باخ
دَییشدیرآيريجا باخ
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر| ویکی‌آمباردا چیلله گئجه‌سی ایله مربوط فایل وار. |
- نوتلار
- ^ ČELLA, term referring to any forty-day period.
- ^ 'چیلله گئجه سی' یاد آور صمیمیت های قدیمی خانوادگی[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ چیلله گئجه سی[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ "AZƏRBAYCAN ETNOQRAFİYASI" AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI ARXEOLOGİYA VƏ ETNOQRAFİYA İNSTİTUTU، ŞƏRQ-QƏRB, BAKI 2007 s 14
- ^ تورک خلق ادبياتي (يازان: عليرضا صرّافی