گؤی تانری
گؤی تانری (اسکی تۆرکجه: تئنگری، تئنقری؛ مغولجا: тенгери، تئنگئری؛ چینجه: 腾格里) — تۆرکلرین پانتئوْنوندا باش تانری.
گؤی تانری اینانجی
دَییشدیر
اوْرخوْن-يئنی سئی کیتابه‌لرینده الله کیمی نظرده تۇتولان گؤی تانری بۆتون اینسانلاری يارادان و همده اوْنلارا واخت قوْيان (ياشايیش مدتی)، دۆنيادا هر شئيی اؤز نظارتینده ساخلايان ایلاهی گۆج کیمی گؤتورولوب. قرآن‌دا آللاهین وئردیگی گۆجله، سايجا آز اوْلانلارین ياغیلارا غالب گلمه‌سی حاقدا آيه‌لر وار. حتی «فیل» سۇره‌سینده ابابیل قۇشلاری‌نین فیللرین اۆزرینه نؤمره‌لنمیش داشلار ياغدیرماسیندان، نتیجه‌ده دۆشمنین محو ائدیلمه‌سیندن دانیشیلیر. رۇنیک عابده‌لرده‌ده بئله مقاملارا راست گلیریک. «تانری گۆج وئردیگی اۆچون آتام خاقانین قوْشونو قۇرد تک ایمیش، ياغیسی قوْيون تک ایمیش» (کۆلتیگین عابده‌سی، شرق طرف، سطر 12). و يا: «تانری يار اوْلدوغو اۆچون ائللینی ائلسیزلشدیرمیش، خاقانلینی خاقانسیزلاشدیرمیش، ياغینی تابع ائله‌میش، دیزلینی چؤکدورموش، باشلینی سجده ائتدیرمیش». الله‌دان باشقا هئچ کسده قۆدرت و قۆووتین اوْلماماسی، بۆتون غلبه و مغلوبیتلرین، اۇغور و اۇغورسوزلوقلارین الله‌ین ایراده‌سی ایله اوْلدوغونا ایشاره: «تۆرک اوْغوز بَيلری، خالقی، ائشیدین: اۆستده تانری اَزمه‌سه، آلتدا يئر دلینمسه، تۆرک خالقینی، ائلینی، قانونونو کیم داغیدار؟» (کۆلتیگین، شرق طرف، 22). قرآن‌دا دا هر بیر خالقین يالنیز اؤز يوْلوندان ساپدیغی حالدا الله‌ین غضبینه معروض قالماسی، «ظالم قؤومو الله‌ین دوْغرو يوْلا چکمه‌مه‌سی» حاقدا آيه وار.
قرآن‌دا کایناتی، بۆتون اینسانلاری الله‌ین ياراتدیغی و هر بیر کسین، حتی بیتکی‌نین بئله طالعيی‌نین، يارپاغین دۆشمه‌سی‌نین بئله اوْنون نظارتی آلتیندا اوْلدوغو دئيیلیر. رۇنیک عابده‌لرده‌ده خئيیرین و شرعین تانریدان گلمه‌سی، بۆتون مسئله‌‌لرده تانريا توکل اینانجی‌نین اوْلدوغونو گؤروروک: «اینسان اؤولادی هامیسی يارانیب کی، گؤي طرفیندن قوْيولموش واختدا اؤلسون» («بیلگه خاقان» عابده‌سی). و يا: «کیچیک قارداشیم کۆلتیگین هلاک اوْلدو. دۆشوندوم. گؤرن گؤزوم گؤرمز تک، بیلن بیلیگیم بیلمز تک اوْلدو. اؤزوم دۆشوندوم: «بختی تانری يازار، اینسان اؤولادی‌نین هامیسی اؤلوملو يارانمیش» (کۆلتیگین، شیمال طرف، 10-جۇ سطر). اؤلومدن سوْنراکی حیات، یعنی قیامتده دیریلمه‌يه اینامین ایزلری‌ده وار دئيیلن عابده‌لرده.قرآن داکی «سیزی يارادان اوْدور، اوْ دا دیریلده‌جک» فیکری و بۇنون گؤيلرده اوْلماسی يئنه همین کۆلتیگین عابده‌سینده بئله ایفاده اوْلونوب: «گؤيلرده دیری ائدیلنه‌جن...» (کۆلتیگین، جنوب-شرق طرف، جۆمله ياریمچیق قالیب). ائله آدی چکیلن عابده‌لرده اوْلان ياد قاریشیقلاری آتیب، يۇخاریداکی اؤرنکلری گؤتورنده، بئله اینانج يارانیر کی، بۇ، بیر تک تانریلیق اینانجیدیر.
تنگری‌چیلیکدا دا جبر يوْخ، ایراده مسئله‌سی‌نین اوْلدوغونو گؤروروک. یعنی تانری خالقا و فرده سئچیم ایراده‌سی وئریب، هر کسین حرکت و يا حرکتسیزلیگی، لياقتلی و يا لياقتسیز داورانیشی طالعينین ياخشیدان پیسه و عکسینه ديَیشمه‌سینه سبب اوْلا بیلر. داها بیر دقته لايیق مقام اوْندان عبارتدیر کی، تۆرک خالقینا خاص بیر کئيفیت وار کی، بۇ گؤی تانری طرفیندن بَيه‌نیلن بیر کئيفیتدیر و اوْندان واز کئچیلمه‌سی اوْنون غضبینه سبب اوْلور. بۇ اینانجدا دا قرآن دا اوْلدوغو کیمی، الله‌دان باشقا قۆه‌لردن قوْرخماق بَيه‌نیلمز کئيفیتدیر. کؤله‌لیک تقدیر اوْلونمور: «تابع اوْلدوغوم اۆچون تانری اؤل دئمیش. تۆرک خالقی اؤلدو، مهو اوْلدو» (توْنيوکوک عابده‌سی، 1-جی داش، 3-جۆ سطر). يئنه همین عابده‌ده اوْخويوروق: «تانری يار اوْلدوغو اۆچون «اوْنلار چوْخدور» دئيیب قوْرخمادیق». (توْنيوکوک عابده‌سی، 1-جی داش، 40-جێ سطر). بۇنونلا ياناشی همین عابده‌لرده سؤز صاحبی کیمی يئر-سۇ، اۇمای و باشقا ایلاهه‌لرین‌ده آدی چکیلیر، عابده يازیلدیغی واخت آرتیق گؤی تانری حاقدا آنتروْپوْموْرفیک تصورلرین مؤحکم اوْلدوغو گؤرونور.
اوْرخوْن-يئنی‌سئ داش‌یازمالاری
دَییشدیرسوْنرالار گؤی تانری اینانجی باشقا فوْرمادادا اۆزه چێخیب. مشهور رۇس عالیمی پوْتاپوْو آياس خان آدیندا گؤرونن گؤيو تمثیل ائدن بیر وارلیقدان‌دا بحث ائدیر. اوْنون دئدیگینه گؤره قاملاما زامانی آياس خانی «آيلی کۆندو آياس کاغان» - آيلی-گۆنلو آياس خان آدلاندیریرلار. بئله چاغیریش-دۇعالاردان بیرینده دئيیلیر: «آغ پۇلوتتی آغیرقان» - «آغ بۇلودلاری دیگیرله‌ين». باشقا بیر يئرده ایسه «سحر تئزدن چێخان گۆنش و گئجه ایشیق وئرن آيین» اوْنون قراری و امری ایله «آياس کاغانین يارقیسی» ایله اوْلدوغو دئيیلیر. بۇ، قرآن آيه‌سی ایله سسلشیر: «گۆنش و آي حساب ایله‌دیر» (رحمان، 4). بیر باشقا يئرده اوْنون آيی و گۆنو حرکت ائتدیردیگی دئيیلیر («آيدی-کۆندو يێلیشتیقان»). بئله‌لیکله، آياس خان گؤرونن آتمسفرین و ایشیقلی سما جیسیملری‌نین آغاسی کیمی تصویر اوْلونور. بئله حساب ائدیلیر کی، آياس خان اوْبرازی گؤی تانری حاقدا تصورلرین آلتايلارداکی قالیغیدیر. پوْتاپوْوون بیر فیکرینه ایسه هئچ جۆره حاق قازاندیرمايا بیلمیرسن: «ائله کی قدیم تۆرکلرین دؤولتی اؤز دۆشمنلرینه مغلوب اوْلماغا باشلادی، تانری کۇلتو دا ضعیفله‌دی و ایکینجی درجه‌‌لی گؤی ایلاهه‌لری مئيدانا چێخماغا باشلادی».
میفوْلوْژی تصورلر
دَییشدیرتۆرک میفوْلوْژی قايناقلاریندا تنگری‌چیلیکدان قالانلار ایسه بئله‌دیر. دۆنيانی اوْن يئددی ایلاهه ایداره ائدیر. بۇنلار آشاغیداکیلاردیر: گؤی تانری، يئر-سۇب، اۇمای،ائرلیک، يئر، سۇ، اوْد، گۆنش، آی، اۇلدوز، هاوا، بۇلود، کۆلک، قاسیرغا، شیمشک و ایلدیریم، ياغیش، گؤی قۇرشاغی (مغوللاردا بیر قدر فرقلیدیر، اوْنلار کایناتی 99 ایلاهه‌نین ایداره ائله‌دیگینی دۆشونوردولر). گؤي تانرینی عدالتلی، مرحمتلی، باغیشلايان، آمّا يئری گلنده جزا وئرن کیمی تصور ائدیردیلر. اوْنا يالواراندا اللری يۇخاری تۇتار، دیز چؤکوب سجده ائدردیلر. دۇعا ائدردیلر کی، تانری جان ساغلیغی و عاغیل وئرسین، عدالتلی مۆباریزه‌ده اوْنلارا غلبه نصیب ائله‌سین. باشقا مسئله‌‌لرده ياردیمی تانریدان ایسته‌مزدیلر. تانریا کؤمکچیلر قوْشولموشدو و هر ساحه‌‌ده دۇعانین کوْنکرئت عنوانی واردی.
قدیم تۆرکلر اوْنو دا دۆشونوردولر کی، اینسان اؤزو آکتیو اوْلمالیدیر. چۆنکی تانری اوْنا سايغی ایله ياناشانلارا و چالیشقانلارا ياردیم ائدیر. تانری‌نین هم ده خاقانلارا تاخت-تاج و عاغیل وئرمه‌سی اینانجی واردی. «بیلگه خاقان» عابده‌سی‌نین اؤزونده بئله تانری ایله ياناشی آلتئرناتیو گۆج منبع‌لریندن ده ياردیم ایستَندیگی گؤرونور: «آتامین اؤلوموندن سوْنرا تۆرک تانریسی‌نین و تۆرک مقدس يئر-سۇبونون ياردیمی ایله اؤزوم خاقان اوْلدوم». «گؤيده تۆرک تانریسی و تۆرک مقدس يئر-سۇبو دئدیلر: «قوْی تۆرک خالقی اؤلمه‌سین، محو اوْلماسین. خالق اوْلسون».
«يئر-سۇب» دئدیکده تۆرکلر گؤرونن دۆنيانی دۆشونوردولر و «يئر-سۇب» بعضا وطن آنلامینا دا گلیردی. بئله دۆشونولوردو کی، وطنین اینسان اۆزرینده حقی وار. وطنه خيانتدن اوْنا گؤره چوْخ قوْرخاردیلار. چۆنکی يئر-سۇبون حالاللیغی اوْلمادان اینسانین خوْشبخت اوْلا بیله‌جه‌يینی دۆشونه بیلمیردیلر. بۇ و يا دیگر خالق حاقیندا تانری قرار چێخاراندا ایسه وطندن ده رای سوْروشولماسی هر کسی دقتلی اوْلماغا مجبور ائدیردی. قدیم تۆرکلر يئر-سۇبو قادین اوْلاراق تصور ائدیردیلر. بلکه ده «آنا وطن»، «آنا توْرپاق» ایفاده‌لری ده اوْ اینانجدان قالیب.
باشقا بیر ایلاهه اوْلاراق ایسه هۇمای قبول ائدیلمیشدی. اوْنو قادین کیمی تصور ائدیردیلر و سانیردیلار کی، بۇ خئیرخواه ایلاهه گؤی تانری‌نین زوْجه‌سیدیر. هۇمايین گؤيده ياشادیغی گۆمان ائدیلیردی. حساب ائدیلیردی کی، هۇمای اینسانلارا شعاع ساچیر. بۇ شۆا اینسانین بدنینه داخیل اوْلور و اؤلنه‌دک اوْرادا قالیر. بۇ، بیر انرژیدیر. قدیم تۆرکلر هۇمايا ائو حئیوانلاریندان قۇربان کسمزدیلر. اوْنون اۆچون ات و سۆد يئمکلری بیشیرردیلر. قدیم تۆرک دؤولتلری‌نین سقوطو ایله هۇمای ایلاهه‌ده ترانسفوْرماسيايا اۇغرادی و ایندی آلتای تۆرکلرینده دوْغان قادینلارین و چاغالارین هامیسی ستاتوسوندا قالیب. دۆشونورلر کی، هۇمای آنا اوْلماسا، پیس رۇحلار گئدیب آنا بطنینده بئله اۇشاغا ضرر وۇرا بیلر.
يئر. قدیم تۆرکلر يئر ایلاهه‌سینی‌ده گؤی تانری‌نین حیات يوْلداشی سايیردیلار. قدیم تۆرک میفوْلوْژی تصورلرینده (مغوللاردا دا بئله‌دیر) اینسانلاری تانری‌نین يئر ایلاهه‌سی ایله نیکاحی‌نین نتیجه‌سی کیمی گؤتوروردولر. حساب ائدیردیلر کی، يئر آنا کیمی اینسانی دوْيورور. اؤلنده ایسه اؤز قوجاغینا آلیر. يازدا اکینچیلیک ایلی اؤنجه‌سی و پايیزدا – محصول يێغیمیندان سوْنرا يئره تشککور ائدردیلر – سۆد، قێمیز و چايی يئره چیله‌مکله.
سۇ. قدیم تۆرکلر سۇيو يئرین بؤيوک آبیجیسی سايیردیلار. چۆنکی کئیهانی افسانه‌يه گؤره، اوّلجه تکجه سۇ وارمیش. «سما اؤردگی» سۇيا باش وۇروب اوْرادان قۇم، گیل و لیل چێخاریب. نتیجه‌ده قۇرو - يئر يارانیر. بۇندان سوْنرا تانری توْرپاقدان کیشی، کیشی‌نین قابیرغاسیندان ایسه قادین يارادیر.
اوْد. اوْ واختکی تۆرکلر اوْدو تانری‌نین نوه‌سی، گۆنون اوْغلو حساب ائدیردیلر. يئرده ياشاسادا، اؤلندن سوْنرا تۆستو شکلینده گؤيه گئتمه‌سی آتا-بابايا دوْغرو حرکت سايیلیردی.
گۆن. تانری‌نین يئردن اوْلان اوْغلو سايیلیردی. قدیملرده تۆرکلر آراسیندا گۆنشی قارشیلاما مراسیمیده واردی. هۇنلار چادیرین اۆزونو گۆنه طرف قۇراردیلار. قدیم تۆرکلر دۇعا ائدنده اۆزلرینی گۆنه طرف تۇتاردیلار.
آی. گؤی تانری‌نین يئردن اوْلان قێزی سايیلیردی.
قدیم تۆرکلرده تانریچیلیغین اوْ قدر ده قدیم اوْلمادیغینی دۆشونمک اوْلار. چۆنکی تۆرک میفوْلوْژیسینده ائولی اوْلاراق تکجه گؤی تانریدان سؤز آچیلیر. آمّا قدیم يۇنانلار هله ائرامیزدان 8 -10 عصر اوّل بۆلوغ حددینه چاتمیش بۆتون «الله»لارینی ائولندیرمیش، قۇدالیق علاقه‌‌لری قۇرموش، اۆسته‌لیک، اینسانلارلا دا نیکاح علاقه‌‌سینه گیرمه‌يه «ماجال تاپمیشدیلار».
قایناقلار
دَییشدیر- آذربایجان جۆمهۇریتی تۆرکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Göy Tanrı»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۲ اوْکتوبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
- Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) Archived 2022-03-21 at the Wayback Machine.
ائشیگه باغلانتیلار
دَییشدیر- Əski türk mifologiyasında inanclar və kultlar Archived 2015-01-12 at the Wayback Machine.
- The Gods of the Turks (Tengrianism) Archived 2007-05-29 at the Wayback Machine.
- Circle of Tengerism: an organization dedicated to the preservation of Siberian and Mongolian shaman traditions Archived 2006-09-09 at the Wayback Machine.
- Excerpt from Tengrianizm: Religion of Turks and Mongols, by Rafael Bezertinov Archived 2006-01-05 at the Wayback Machine.
- Shamanism (Tengerism) in Mongolia
- Julie Stewart's course in Mongolian shamanism--introduction
- Virtual Temple of Tengri Archived 2010-04-03 at the Wayback Machine.
- Tengri on Mars Archived 2011-06-14 at the Wayback Machine.
- Circle of Tengerism: an organization dedicated to the preservation of Siberian and Mongolian shaman traditions Archived 2006-09-09 at the Wayback Machine.
- Excerpt from Tengrianizm: Religion of Turks and Mongols, by Rafael Bezertinov Archived 2006-01-05 at the Wayback Machine.
- Virtual Temple of Tengri Archived 2010-04-03 at the Wayback Machine.
- Shamanism (Tengerism) in Mongolia
- Julie Stewart's course in Mongolian shamanism--introduction
- Bog je Jedan blog: Avar Tengrism in Croatia Archived 2011-07-08 at the Wayback Machine.
- "Tenri on Mars" by HB Paksoy Archived 2011-06-14 at the Wayback Machine.
- [۱] Archived 2006-08-24 at the Wayback Machine.