آران
آران — آنتیک دؤور و اورتا عصرلرده کر (قفقاز) چایی و آراز چایلارینین قوْووشدوغو یئرده ، قاراباغ (داغلیق حیصّه سی ده داخیل اوْلماقلا)، میل دۆزو و موغان دۆزونون بیر حیصّه سینی اَحاطه ائتمیش، ایسلامدان اوّلکی دؤورده تقریباً ایندیکی آذربایجان جومهوریتینین یئرلشدیگی تاریخی-جوغرافی مکان. آران سؤزونه هم آلبان، هم فارس، هم ده عرب قایناق‌لرینده راست گلمک مومکندور.
کئچمیشده آران آدلانان اراضی حاضردا آذربایجان جومهوریتی بیر حیصه‌سیدیر.
چاغداش دؤورده آذربایجان جومهوریتینده ۷ جۇلای ۲۰۲۱-جی ایلدک بۇ بؤلگه‌نین آدینی داشییان آران ایقتیصادی رایونو مؤوجود ایدی. اوْنون اراضیسینه مینگه‌چئویر و شیروان (آذربایجان جومهوریتی) شهرلری، هابئله آغجابه‌دی رایونو، آغداش رایونو، بئیلقان رایونو، برده رایونو، بیله‌سووار رایونو، گؤی‌چای رایونو، حاجی قبول رایونو، ايميشلى، کوردمیر رایونو، نفتچالا رایونو، ساعاتلی رایونو، صابیرآباد رایونو، سالیان رایونو، اوجار رایونو، یئولاخ رایونو و زرداب رایونو رایونلاری داخیل ایدی.
۷ جۇلای ۲۰۲۱-جی ایلده ایسه قئید اوْلونموش ایقتیصادی رایونون یئرینه مرکزی آران ایقتیصادی رایونو یارادیلدی. بۇ ایقتیصادی رایونون اراضیسینه مینگه‌چئویر شهری، هابئله آغداش رایونو، گؤی‌چای رایونو، کوردمیر رایونو، اوجار رایونو، یئولاخ رایونو و زرداب رایونو رایاوْنلاری داخیلدیر. کئچمیش آران ایقتیصادی رایونونون ترکیبینده اوْلان آغجابه‌دی رایونو و برده رایونو رایاوْنلاری کئچمیش یوخاری قاراباغ ایقتیصادی رایونو یئرینه یارادیلمیش قاراباغ ایقتیصادی رایونونون ترکیبینه داخیل ائدیلدیلر. بۇندان علاوه ، بئیلقان رایونو، ايميشلى، ساعاتلی رایونو و صابیرآباد رایونو رایونلارینین اراضیسینده یئنی میل–موغان ایقتیصادی رایونو، شیروان (آذربایجان جومهوریتی)، بیله‌سووار رایونو، حاجی قبول رایونو، نفتچالا رایونو و سالیان رایونو رایونلارینین اراضیسینده ایسه یئنی شیروان–سالیان ایقتیصادی رایونو یارادیلدی.
آدین اتیمولوژی
دَییشدیربعضی روایت و قدیم تاریخی قایناق‌لر (موسیکالانکاتلی) آران سؤزونون قافقاز آلبانیسینین بانیسی آرانین آدیندان گؤتورولدۆیو قئید ائدیلیر. بعضی روایتلره گؤره بۇ شخص نوح پئیغمبرین اوْغلو یافث اوْلموشدور. آراندان کئچن آراز هله قدیم زامانلاردان آنتیک دؤور جوغرافیاچیلارینا بللی اوْلموش و قدیم یونان جوغرافیاچیلاری آراز چایینی آراکسس کیمی خاطیرلامیشلار.
تاریخی جوغرافیاسی
دَییشدیرآران بؤلگه‌سینین تاریخی جوغرافیاسینا دایر مۆختلیف ایلکین قایناقلار و رسمی سندلر مؤوجوددور.
بؤلگه‌نین جوغرافی سرحدلری تاریخ بوْیو دَییشمیش، بعضاً چاغداش آذربایجان جومهوریتی اراضیسینین یاریسیندان چوخوسونو و داغیستان جنوب بؤلگه‌لرینی اَحاطه ائتمیش، بعضاً ایسه کسکین کیچیلرک، بۆتوولوکده کۆر چایینین آراز چایینا قدرکی ساغ ساحیلینی اَحاطه ائتمیشدیر، چایین سول ساحلی ایسه شیروان تاریخی ویلایتی آدی ایله تانینمیش و شیروانشاهلار دؤولتی طرفیندن ایداره اوْلونموشدور.
ائرکن ایسلام دؤورو و عرب خیلافتی دؤورو
دَییشدیرحاضیرکی آذربایجان اراضیسی و اطراف بؤلگه‌لر ۶۴۲-جی (هیجری ۲۲-جی) ایلده عرب خیلافتی اوْردوسو طرفیندن فتح ائدیلدی. عرب حاکیمیتی دؤورونده اۆچ تاریخی-جوغرافی اراضی – آذربایجان (تاریخی اراضی)، آران و ارمنییه بیر اینضیباطی واحیده بیرلشدیریلرک ایداره اوْلونموش، سوْنراکی دؤورلرین عرب جوغرافیاچیلاری ایسه بۇ سببدن بۇ اینضیباطی واحیدی و اوْنون بۆتوولوکده اَحاطه ائتدیی بؤلگه‌نی بعضاً ارمنییه ، بعضاً ده آذربایجان (تاریخی اراضی) آدلاندیریردیلار.
قیسا تاریخی
دَییشدیرایرانین ایشغالیندان سوْنرا، عربلر قافقاز آلبانیسینا دۇغرو حرکت ائدیرلر و ۸-جی یۆز ایـلده آلبانی (آران داخیل اوْماقلا) عربلرین نظارتی قیزیلا کئچیر. عربلرین گلیشینه قدر ایسه آلبانی مۆختلیف دؤورلرده ساسانیلر حاکیمیتینه تابع اوْلموش مهرانیلر سۆلاله‌سی طرفیندن ایداره اوْلونوردو.
آذربایجانا ایسلامین گلیشیندن سوْنرا آران مۆختلیف دؤورلرده روادیلر، ساجیلر سولا‌له‌سی، سالاریلر، شددا‌دیلر، شیروانشاهلار سۆلاله‌لری طرفیندن ایداره اوْلونور. آران اؤلکه‌سینین اورتا عصرلرین ایلکین دؤورلرینده اَن مؤهوم شهری برده (شهر) اوْلموشدور. برده ۱۰-جو یۆز ایـلده اؤزونون اَن گؤزل چاغلارینی یاشاییر. بۇ دؤورده شهر سیکه پول کسمه مرکزی کیمی واجیب بیر اَهمییت داشییردی. لاکین روسلارین و دیگر شمال طایفه لارینین شهره آرامسیز و داغیدیجی باسقینلاری شهرین سوقوطو ایله نتیجه‌لنیر.
آران اراضیسی بؤیوک سلجوقلو ایمپیراتورلوغو ایمپراتورلوغونون، ائلدنیزلر (آذربایجان آتابیگ‌لری) دؤولتینین، داها سوْنرا ایسه ائلخانیلرنین نظارتینه کئچیر. بیر قدر سوْنرا اراضی چوبانلیلار، جلایر سولطانلیغی، تیمورلو ایمپیراتورلوغوین تابئلیگینده اوْلور و داها سوْنرا ایسه صفوی ایمپیراتورلوغو دؤولتینین نظارتینه کئچیر.