انجمن (قزئت)
انجمن | |
|---|---|
|
| |
| سوروملو مودور | میرزا علی اکبر وکیلی و محمود غنی زاده |
| یاییلان ایللر | 1906-1911 |
| دیل | فارسجا |
| یاییلان یئر | تبریز |
انجمن (قزئت) - ۱۹۰۶-جی ایل اوکتوبر آیی‌نین ۱۹-دان - ۱۹۱۱-جی ایله‌دک تبریزده میرزه علی اکبر وکیلی‌نین باش‌یازارلیغی ایله نشر اولونان مطبوع اورقان.
حاقّیندا
دَییشدیرتبریزده مشروطه قانونو اعلان ائدیلدیکدن سونرا چیخان ۱-جی مطبوع اورقانی «روزنامه ملّی» («میلّی قزئت») اولوب. بیر مدت سونرا بو آد دا دَییشیلیب. «جریده ملّی» آدی ایله چیخدی. قزئت ۳۸ ساییندان «آذربایجان ایالت انجمنی»نین رسمی اورقانی کیمی فعالیت گؤستره‌رک «انجمن» آدی ایله یاییلدی. قزئت ۱۹۰۶-جی ایل اوکتیر آیی‌نین ۱۹-دان تبریزده میرزه علی اکبر وکیلی‌نین باش‌یازارلیغی ایله نشر اولونوب. ایلک ایللرده هفته‌ده ۲ دفعه، محمود غنی‌زاد‌ه‌نین باش یازار اولدوغو ایللرده ایسه هفته‌ده ۳ دفعه چاپ اولونوب. قزئتین باشلیغیندا ۱۱-جی-۱۴-جو عصرده آذربایجا‌نین آتابیگلر دؤولتینه منسوب اولان سونرالار ایسه قاجارلارین رسمی نیشانینا چئوریلن آسلان و گونش عکس اولونموشدو. قزئتین نشری ۱۹۱۱-جی ایله‌دک داوام ائتمیش‌دیر. قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، «انجمن» مشروطه اینقیلابی دؤورونده ایشیق اوزو گؤره‌ن ایلک میلّی اورقان ایدی. بونونلا یاناشی، او دؤورده قبول اولونموش ایران و گونئی آذربایجان مطبوع اورقانلارینا تطبیق ائدیلن قایدالاردان یان کئچه‌رک، یعنی مطبوعات ناظیرلیگی‌نین ایجازه‌سی اولمادان نشره باشلامیشدی. بو قزئت او دؤورده ایراندا آزاد مطبوعات آنلاییشی‌نین ایلک قارانقوشو ایدی. قزئتین آدی‌نین آلتیندا بو سؤزلر یازیلیردی:
خالقین و تاجیرلرین ایستگی اوزرینه بو قزئت چوخ ساده بیر دیلده یازیلیر.[۱]
مضمونو
دَییشدیرقزئت اساساً انجمنین و میلّی مجلیسین مدافعه ائتدیگی موذاکیره و قرارلاری، همچنین آنایاسانین حیاتا کئچیریلمه‌سی ایله باغلی خالقین طلبلرینی آردیجیل شرح و چاپ ائدیردی. بونونلا یاناشی قزئت‌ده موختلیف شهرلردن آنایاسانین قایدالارینی کوبودجاسینا پوزان عونصورلرین عمللرینی ایفشا ائد‌ن اعتراض مکتوبلارینا یئر آیریلیردی. قزئت چاریزمین و اینگیلیسین ایرانا قارشی حربی-سیاسی موداخیله پلانلارینی آشکارا چیخارماغی و خصوصیله ۱۹۰۷-جی ایل اینگیلیس-روس سازیشی‌نین موستملکه‌چی‌لیک و ایشغالچی‌لیق مقصدلرینی آچیب گؤسترمکله آنتی ایمپریالیست حرکاتین قوتله‌نمه‌سینه بؤیوک خیدمت گؤستریردی. بو جهتدن قزئتین سیاسی شرحلری چوخ تأثیرلی ایدی:
اینگیلیس و روسیه دؤولتی‌نین بو موقاویله‌نی باغلاماقدان... اصل مقصدلرینی ایشغالچی‌لیق موستملکه‌چی‌لیک، اؤزلری‌نین سیاسی، عینی زاماندا اقتصادی-تیجارت منافعلرینی تأمین ائتمکده‌دیر.[۲]
مشروطه‌دن سونرا اورتایا چیخان ایالت و ویلایت انجمنلری آراسیندا ان اؤنملی و گوجلو مؤقعیه صاحب اولان «تبریز میلّی انجمنی» اورقانی اولاراق یایینلانان، یالنیز تبریز و آذربایجان‌دا دئییل، ایرا‌نین هر طرفینده اؤزل‌لیکله ده تهران‌دا جریان ائد‌ن مشروطه خبرلرینی احتیوا ائتدیگیندن چوخ اؤنملی بیر یئره صاحبدی. محمدرضا هئیت قزئت‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین دورومو ایله باغلی یازیردی:
قزئتین بعضی سایلاریندا چیخان بیر نئچه شعیر استثنا اولماقلا تامامیله فارسجا نشر اولونوردو. اما قزئته وئریلن اعلان و خبرلری نظره آلساق بعضی حاللاردا تورکجه اولوردو.[۱]
قزئتدن چیخاریشلار
دَییشدیرقزئتین ۹-جو ساییندا وئریلن بیر اعلاندا تبریزین «ادبیه» مکتبینده هئچ مکتبه گئتمه‌میش ۷ یاشیندا اوشاقلارین ۴ آی ایچینده فارس، تورک و عرب دیلینده یازیب-اوخوماق تکلیفی وئریلدیگی و مکتبین آنا-آتالار قارشیسیندا سیناقدان کئچیریلدیگی بیلدیریلمیش‌دیر. ۳۲-جی ساییندا عینی مکتب اؤیرنجیلری‌نین، موعلّیملر ایله بیرلیکده تبریز انجمنینه گئدیب «انجمن» عضولرینه تورکجه شعیرلر اوخودوقلارینی، انجمنین مکتبه ۲۵ تومن یاردیم ائتدیکلرینی و قزئتین هر هفته ۶۰ نوسخه اؤیرنجیلره پولسوز گؤندریلمگی خبری و اورادا اوخونان شعیرلر درج اولونموشدور. شعیر بئله باشلاییر:
مکتب‌دیر انبییاده نبی‌لیک علامتی،
مکتب‌دیر اوولیاده ولی‌لیک سعادتی
مکتب‌دیر عالم‌ده یتیره‌ن هر هیدایتی،
مکتب‌دیر اورگدن بیزه امری-شریعتی.
قزئتین ۴۴-جو ساییندا یئنه ده «سعادت»، «ادبیه»، «نوبار» مکتبلری‌نین اؤیرنجیلری‌نین موعلیملری ایله بیرلیکده تلقراف مرکزینه گئتدیکلری و اورادا شعیر و خیطابه اوخودوقلاری بیلدیریلیر. اوخونان خیطابه‌دن ساده‌جه «بیز بیر قاشیق قانیمیزی الیمیزه آلیب میلّته نیثار ائله‌مگه گلمیشیک» جومله‌سینی اؤرنک وئره‌رک اوخونان شعیر تامام چاپ ائدیلمیش‌دیر:
عملیمیز، افکاریمیز ایقبالی-وطن‌دیر،
سرحدیمیزه قالا بیزیم خاکی وطن‌دیر،
داوا گونو یئکسر گؤرونن قانلو کفن‌دیر.
ایرانلولاریق جان وئریبن، نام آلاروق بیز،
داوادا شهادتله کام آلاروق بیز.
ایرانلی آدی هر اورگی لرزه سالان‌دیر،
اجدادیمیزین هئیبتی معروفِ جاهان‌دیر.
عینی سایدا «پرورش» و «روشدیه» مکتبی اؤیرنجلری‌نین ده اوخودوقلاری خیطابه‌لر نشر ائدیلیب. «انجمن» قزئتی‌نین ۱۱۶-جی سایی‌نین سونلوغو، ۳-جو صحیفه‌‌نین ایسه یاری‌سی تورکجه‌دیر. تورکجه اولان متنلر اصلینده «سعادت» و «نوبار» مکتبلری موعلّیملری‌نین دانیشمالاریندان عبارت‌دیر. مکتب اؤیرنجیلری ایله موعلّیملری‌نین تورکجه شعیرلر اوخویوب، چیخیش ائتمه‌لری تبریز مکتبلرینده تورکجه‌‌نین تعلیمی‌نین هله گوجلو اولدوغونون گؤستریجیسی ایدی. آنجاق شعیرلرده و دانیشمالاردا دقتی چکن ان اؤنملی خصوصیت گونئی آذربایجانلیلار اۆچون ایرانلی‌لیغین اوست کیملیک کلمه‌سی و اونون هر بیر دانیشمادا وورغولانماسی‌دیر. قزئتین ۱۰۷-جی ساییندان اعتباراً ایالت و ویلایت انجمنلری‌نین قانون لاییحه‌سی سیرایلا یایینلانمیش‌دیر. لاییحه‌یه گؤره هر بیر ایالتده «انجمن»-ین بیر ایالت انجمنی (مجلیسی) قورولموشدو. انجمن عضولری خالقین سسی ایله سئچیلیر، سئچیجیلرین ایران تبعه‌سی و ۲۱ یاشیندان یوخاری اولماسی، ایالتده ائوی و مولکو بولونماسی، یا دا بیر باش وئرگی وئرمه‌سی شرطدیر. قادینلار سئچیملره قاتیلا بیلمزلر. نامیزدلره گلدیکده ایسه ان آز ۳۰ یاشیندا اولوب، فارسجا اوخوماغی، یازماغی بیلمه‌لیدیرلر. مشروطه‌‌نین آنا یاساسیندا رسمی دیلدن سؤز ائدیلمه‌دیلدیگی حالدا، فارسجا یازیب-اوخوماغین شرط بیلدیریلمه‌سی و دولاییسی ایله ده ساده‌جه تورکجه اوخوما-یازما بیلن بیر اینسا‌نین آذربایجان انجمنینه سئچیلمه‌سینه نامیزد اولماقدان محروم ائدیلمه‌سی مقبول مشروطه دؤورونده فارس دیلی‌نین داها رسمی ایستاتوس قازانماسینا یول آچان و تورکجه‌‌نین آرتیق رسمی مرکزلرده بیر ایشه یارامایاجاغی آنلاییشینا گلن بو مادّه تورکلرین مشروطه دؤورونده اوغرادیقلاری ان بؤیوک ضرر اولموش‌دور. مرکزی حکومتین تورکلرین الینده بولونماسی و مشروطه حرکاتی بایراغی‌نین دا آذربایجانلیلارین الینده اولماسی، تورکجه‌‌نین ده فارسجا‌نین یا‌نیندا رسمی ایستاتوس قازانا بیلمه‌سی الوئریش‌لی بیر شرایط یاراتماسینا رغماً آذربایجان آیدینلاری بوتون ایرانی قورتارماق نامینه آذربایجانی تامام اونوتموشدولار. قزئتین ۱۹۰۷-جی ایلدکی ۱-جی ساییندا باکی‌دا نشر اولونان «فیوضات» درگیسیندن گؤتورولموش «نظامی گنجوی‌نین اوغلونا نصیحتی» یازی‌سی وئریلمیش‌دیر. «انجمن» قزئتی‌نین ۱۹۰۷-جی ایلده‌کی ۱۰-جو سایی‌نین بیرینجی صحیفه‌سینده پاریسدن«عثمان و اقتصادی ترققی جمعیتی» طرفیندن تبریز میلّی انجمنینه گؤندریلن بیر مکتوب و ایکینجی صحیفه‌ده ایسه «انجمن» طرفیندن وئریلن جاواب یایینلانمیش‌دیر. جاواب مکتوبونون سونوندا قزئت طرفیندن بئله بیر آچیقلاما وئریلمیش‌دیر:
فارسجا اوخویان دَیرلی اوخوجو و آبونه‌چیلریمیزه بیر آز چتین اولسا دا عثمانلی تورکجه‌سی ایله یازیلمیش اولان بو ایکی مکتوبو مقدس انجمن عضولری‌نین ایستگی اوزره چئویرمه‌دن اولدوغو کیمی نشر ائدیریک.[۱]
ائشیک کئچیدلر
دَییشدیرپروانه ممدلی: ایرا‌نین دؤولت سیاستی آذربایجان میلّی مطبوعاتی‌نین قارشیسینا سدّ چکیب
اتک یازیلار
دَییشدیر- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ممدلی پروانه حاجی قیزی. جنوبی آذربایجان مطبوعاتی تاریخی. باکی: علم، ۲۰۰۹، ص. ۵۲-۵۶
- ^ جنوبی آذربایجان تاریخی‌نین اوچئرکی. باکی، ۱۹۸۵، ص. ۲۴۶