ساکالار
ایسکیتلر و یا سکائیلر یا دا ساکالار (آنادولو تورکجه‌سی: İskitler , اینگیلیسجه: Scythians , عربجه: سكوثيون ، یونانجا: Σκύθης) — آذربایجان، قافقاز و اورتا آسیا تاریخینده اؤنملی بیر یئر توتموش تاریخی بیر خالق‌ایمیشلار. ساکالار آذربایجانین دیلی، مدنیتی و کولتور و تاریخینده اؤز ایمضالارینی آتیبلار. بوگون ایراندا اوْلان بیر سیرا یئر آدلاری ساکالاردان قالما آدلار کیمی تانینیر، او جومله‌دن سیستان، سقز، ساسان، ایسکیت، اشکوزا، اشک و حتا سام آدی شاهنامه‌ده ساکالاردان قالما بیر آددیر. یئنه ده شاهنامه نین بیر چوخ داستانلاری تورانلی‌لارلا (ساکالارلا) ایرانلیلار ساواشی ایله ایلگیلی‌دیر.
| Skuδatā (earlier) Skulatā (later) | |
|---|---|
 ساکالارین خریطه اوزرینده موقعیتی | |
| چوْخلی اهالی اولان بؤلگه‌لر | |
| اورتا آسیا (9th-7th centuries BC) باتی آسیا (7th–6th centuries BC) | |
| دیللری | |
| قدیمی سکا دیلی | |
| دین‌لری | |
| Scythian religion | |
| مربوط اولان قومی قروپلار | |
| Agathyrsi, Amardi, کیمر‌‌لر, ماساگتلر, اوستین‌لر, Saka, سرمتیلر |
ساکالرین حضورلاری
دَییشدیرساکالار هخامنیشلر ایرانا گلمه‌میشدن قاباق بۇ یوردلاردا یاشاییبلار. ساکالار بوتون تاریخ آراشدیرانلارین نظریله اوْرتا آسیادان، اورال دنیزینین کناریندان اوروپانین دون و دانوب ساحیللرینه قده‌ر یئریمیشلر. ساکالار بیر اوزون مدت ده آذربایجاندا قالمیش و مدنیت قورموشلار. اونلار حتا سیبریده یاشایان کیمر‌‌لر لری اورادان قووب، اؤزولری اوتورموشلار. مارتونوشا و ماگونوهدان اله گلن اشیالار گؤسته‌ریر کی ساکالار اوکراین‌ین قوزئیینی ده الده ائدیب و میلاددان ۴۵۰ الی ۵۵۰ ایل اؤنجه بورالاردا یاشاییرمیشلار. تالگران، روس عالیمی ساکالارین مدنیتلری‌نین یوکسه‌لیش زامانینی ۲۵۰ ایللری میلاددان اؤنجه‌یه باغلیر. بۇ زامانلار وولگا چایی‌نین اطرافیندا بؤیوک بیر مدنیت صاحبی اوْلموشلاردیر. سوْنرالار اؤز یئرلرینی خزرلره وئریرلر و بۇ یوردلار خزر امپراتورونون یوردو اولور.
ساکالار میلاددان مین ایل اؤنجه چین سینیرلاریندان دانوب ساحیللرینه قده‌ر اوزانان چؤللرده یاشاییردیلار. ساکالاردان یازی و یا سکه الده ائدیلمه‌میشدیر، آنجاق قبیرلریندن چوخلو بزه‌ک نسنه‌لری، ساواش یاراقلاری و بیر سیرا قولباغ، بویونباغی و سایره اله گلمیشدیر. آنجاق اونلارین تاریخینی چین و یونان قایناقلاریندان آلمالی‌ییق. اسکی یونان عالیملری ساکالاری دونیانین ان اسکی سویلاریندان اوْلدوغونو دئمیشلر. تروگوسن چومئیوس میلاددان یوز ایل قاباقکی مورخ، ساکالاری دونیانین اسکی سویلاریندان بیلیر، اما مصری اونلاردان اؤنجه کی بیلنلر ده چوخدور.[۱]
ساکالار اؤز زامانلاریندا دونیانین گوجلو سیاسی قووه‌سی ساییلیردیلار. اونلاردان بیر چوخلو افسانه لر قالمیش، اودیسه‌ده اوْلان آیایا یا همان '"گونش یوردو"' اؤلومدن سوْنراکی دونیادیر و بۇ دونیا قارا دنیزین دوغو ساحیلینده اوْلان سکائیه‌دیر و بوگون کوبان و یا تامان آدلانیر. بورادا یاسون و آرگونوت¬لار قیزیل یون آردیجا دولانیب و اودیسه سوْنراکی اولای لارلا اوز – اوزه گلیر. بورادا افی‌ژنی ، دیانا اۆچون یاردیما قاریشیر و ماجوج غضبله-نه‌رک ائشیگه چیخیر و یهودلار آراسیندا عصیان قالدیریر.
بونلاردان علاوه، ساکالارین ثروت‌لری حاقّیندا داها اینانی‌لماز داستانلار وار. بۇ داستانلار یونان مورخ‌لری طرفیندن رئال اولای‌لارلا قاریشمیش و ۱۹جو یوزایلین سونونا قده‌ر اوزاناراق هله علمی باخیشلار باخیلمامیشدیر. سوْنرالار قبیرلردن تاپیلان قینتلی نسنه‌لرله برابر هرودوتون ساکالار حاقّیندا یازیلان سؤزلر اورتادا مطرح اوْلدو. روسیانین گونئی طرفیندن چوخلو قیمتلی نسنه‌لر تاپیلدی.، هامینی حیرته سالدی. بۇ تاپینتیلاری بیر – بیری‌نین یانینا قویدوقدا ساکالارین یاشاییشلاری اله گلیر و بوگونکو قازینتیلاردان الده ائدیلن نسنه‌لر اسکی موخ‌لرین یازدیغی افسانه‌لره اوخشار یؤنلر واقعیت تاپیر. اونلاردان یازیلان رسیملر و عنعنه‌لر و بونلارین آراشدیرماسی بیزی ساکالارین یاشاییشلاریلا تانیش ائدیر[۲].
ساکالار میلاددان ۷۰۰ ایل اؤنجه‌یه قده‌ر روسیانین گونئی توپراقلاریندا و کوباندا یاشاییردیلار و اونلارین اوخشار قبیله‌لری آلتایلاردا قالیردیلار. بلکه یئنی سئی‌لره ده نفوذ ائتمیشلردیر. بۇ آسیا طایفالارین کؤکونو دقیق تعیین ائتمک چتین اولورسادا، آنجاق ساکالارین صنعت و اینجه ایشلرنده اشتراک ائتمیشلر. بۇ صنعت‌لردن یارانان نسنه‌لر کوباندان اله گله‌رک، کریمه‌ده و روسیانین گونئی طرفلرینده چای قیراقلاریندا چوخلو نسنه‌لر اله گلیر و بنزر طایفالارا باغلی اوْلدوغو اینانیلیر. پازیریک قالیسی بوگون هله ده حیرت‌لره سبب اولور.
آشور قایناقلاری
دَییشدیرآشور قایناقلاریندا ایلک دفعه اسکیتلر یا ساکالار اسرحدون زامانی (۶۸۰ ـ ۶۶۸ م.ق) اوْلموشدور. بۇ وثیقه‌لرده ساکالار، آشغوز آدییلا تانینیرلار. بۇ کلمه اصیل تۆرکجه اولاراق همان ایش اوغوز یا ایچ اوغوز دئمک‌دیر کی دده قورقود کتابیندا و شجره‌التراکمه کتابلاریندا دا عئنی صورتده گلمیشدیر. آشور قایناقلاریندا اشغوز ایله کیممرلر برابر گلیر. آشور سینیرلارینی تهدید ائده‌ن کیممرلر و ماننالارین تهدیدینی آرادان قالدیرما فیکرینه دوشن آشور حاکیملری، اسکیت‌لره اوز گتیریب، اونلارا میدان وئریرلر و اونلارا یاخینلاشیرلار. آشور حاکیمی حتا قیزینی اسکیت پادشاهی اوْلان پارتاتوآ یا وئره‌رک، ماننا و کیممرلر قارشیندا دایانماغی ایسته ییر. بۇ اولای و دالیجا گلن حادثه لر آشور قایناقلاریندا بوللو بوللو یازیلمادادیر.[۳]
شوبهه یوخدور کی آشور قایناقلاری تکلیکده یئترلی معلومات وئرمکدن عاجزدیرلر و تک اونلارا آرخالانماق دوز سونوجا چاتماق مۆمکون دئییلدیر. تکجه بونو آرتیرماق لازیمدیر کی آشور قایناقلاری، باشقا بابیل تمدونو و عبرانیجه قایناقلاریلا برابر اسکیت یا ساکالاری اؤز دوزگون توکجه آدلاریلا آد آپاریرلار و بۇ اؤزو اؤنملی بیر مساله دیر. آشور قایناقلاری تکجه اؤزلریله اسکیتلر ایلگی لریندن دانیشیرلار و باشقا اولای لارا توخونمورلار.
ایران قایناقلاری
دَییشدیر
ایراندا اوْلان قایناقلاردان دانیشاندا کتیبه‌لر حاقّیندا دانیشمالی ییق. بورادا اسکیتلر حاقّیندا یازیلار وار، بیر ده داستانلارا توخونمالی ییق. بورادا ایلک توخوندوغوموز کتیبه داریوشون یازدیتدیغی بیستون کتیبه‌سی دیر. بورادا داریوشون ساکالارا قارشی حرکت لری و اونون ساواشلاری چوخ یئر توتور. بیستون کتیبه سینده ساکالار بئله بؤلونورلر:
- ساکا پَرَدرایه داها ... دنیزین اوستونده‌کی ساکالار: کریمه موختار جومهوریتی، دانوب چایی
- ساکاتیگره‌خئوده ... ماساژتلر
- تیزخئود ... سیحون اوستو ساکالار
- ساکا هئومه‌ورگه ... میرجیان‌لار آمودریا چایی اوستو ساکالار
- ساکا پَرَسوغودَم ... سغد اوستو ساکالار
بونو آرتیرمالی‌یام کی بیستون کتیبه‌سینی راولینسون طرفیندن ایله ترجمه اوْلوب ۱۸۴۷ ایلینده یاییلمیشدیر. سوْنرالار روگرس R.W. Rogers آدلی باشقا بیر عالیم طرفیندن ۱۹۰۵ ایلینده بۇ کتیبه‌نین حاقّیندا و متنینی یایمیشدیر. و داها سوْنرا ل.و. کینگ و تامپسون طرفیندن ۱۹۰۷جی ایلده نشر اوْلدو. اولمستد سدده ۱۹۳۸جی کتابینی شیکاگودا نشر ائده‌رک بۇ باره ده مطلب یازدی. هنیز ده بیر آلمانجا اثرینی ۱۹۳۹جو ایلده نشر ائده‌رک بۇ کتیبه‌نین تمام متنینین ترجمه‌سینی وئردی. اسکیتلر حاقّیندا معلومات وئره‌ن بۇ قایناقلاردا اسکیتلر حاقّیندا اوْلان معلومات آزدیر و قانع ائدیجی دئییلدیر. تکجه بیر سیرا تاریخی اولایلار آچیقلانمادادیر. آنجاق شوش کتیبه لری بام - باشقا بیر قونودور. بورادا داها گؤزه‌ل معلوماتلار واردیر. چیوی و یا میخی یازیلارین متخصص‌لریندن اوْلان آندرس دیوید مورتمان طرفیندن یازیلان اثرینی ۱۸۷۰ ایلینده نشر ائتمیشدیر.
مورتمان بۇ اثری نشر ائده‌رک بیر سؤزلوک‌ده چیخارمیشدیر. او، بۇ کتیبه‌لر ایله تورکلرین ایلگیلی اوْلدوقلارینی آراشدیرمیشدیر. او تمام جسارتله بۇ یازیلارین دیلینی تورکجه اوْلدوغونو آشکار ائتمیشدیر. مورتمان علمی سویه‌ده چالیشاراق و علمی گؤروشلرله بۇ موضوعو اثبات ائتمیشدیر. او گؤسته‌ریر کی بۇ یازیلار اسکیتلرین دیلینده، تۆرکجه اوْلموشدور و اونلارین تاریخلرینی گؤسته‌ریر. بۇ کتیبه‌لر تازا علم یوللارینا دوشموش و گله جکده بؤیوک تاریخی سیررلر آچیلاجاقدیر.
ایراندا اسکیتلر حاقّیندا باشقا بیر قایناقدان دانیشاندا فردوسی نین شاهنامه سی گؤز اؤنونه گلیر. بۇ اثر تاریخی اثر یوخ، بلکه افسانه‌لر توپلومودور؛ آنجاق خالق ایچینده اوْلان داستانلار بورادا توپلانمیش و خالق ایچینده ده یاییلمیشدیر. بۇ کتابا بیر تاریخدن خبرسیز اولمادیغینی نظرده توتاراق بیر فرهنگ و فولکولور آدینا دا اونا باخماق اولار. هر حالدا بورادا ایران ایله توران ساواشلاری ان هیجانلی صحنه‌لری یاراتماقدادیر. توران شاهی اوْلان افراسیاب ساکالارین شاهی اولاراق تصویره آلینیر و تاریخده اسکیت‌لرله ایرانلیلارین ساواشلاری چوخ گؤزه‌ل و هیجانلی اولاراق قلمه آلینیر. بیلدیگیمیز کیمی تورکلر ایچینده افراسیاب آلپ ارتونقا آدیلا تانینیر. بۇ بؤیوک قهرمان شاهنامه‌ده ده دوشمان گؤزو ایله باخیلیرسا دا، بؤیوک بیر ایگید و تاریخ یارادان قهرمان کیمی یازییا آلینمیشدیر و فردوسی اونا هئچ ده جسارت ائتمه‌میشدیر، تکجه ایران دوشمنی کیمی اونا توخونموشدور؛ یوخسا اونون ایگیدلیک، جسارت و دؤیوشکن اوْلدوغو ان گؤزه‌ل صحنه‌لریله یازیلمیشدیر و رستم حاقّیندا یازیلان تعریفلر اونون حاقّیندا دا تکرار یازیلیر. شاهنامه‌نین بیر چوخ صفحه‌لرینی ایران ایله ساکالار ساواشی اوْلموشدور و بورالاردا فردوسی گاهدان بیر تاریخچی کیمی چیخیش ائدیر.
فرانسوی‌لر اونلارا سیت، ایرانلیلار سکه، هرودوت اسکیت و یونانلیلار اسکوت دئییرلر. لغت دهخدا دئییر اونلار ۷۰۰ ایل میلاددان اؤنجه قافقاز و آذربایجانا گلمیش و ایلک تاخت و تاز ائده‌رک آشور ایله یاخینلاشدیلار. آشور اونلارا حمله گتیردی و اورمو گؤلو یاخینلیغیندا توققوشدولار و سیناق یئدیلر. ساکالار ایناندیلار کی داها اونلارین قارشیندا دایانان بیر کیمسه یوخدور. مادلار دا اونلارا باش اگدیلر. ساکالار وان گؤلو طرف گئتدیلر تا مدیترانه قیراغینا چاتدیلار. مصر پادشاهی شامی آلمیشدی، آنجاق ساکالاری ائشیدرکن تئز دالا دؤنور و بیر هدیه‌لر ساکالارا گؤنده‌ریب و اونلارا مصره گئتمکده منصرف ائدیر. هرودوت ساکالارین ایرانا گلمه سی حاقّیندا یازیر: اونلار (ساکالار) کیممرلری تعقیب ائدیردیلر و باتی آسیایا گلیرلر.
بعضی‌لر یازیرلار چون آشور گؤردو مادلار و کیممرلر آشورو فشارا قویورلار ساکالاردا یاردیم ایسته‌دی. دهخدا یازیر: هرودوتون یازیدیغینا گؤره ساکالار ۲۸ غارت ائتمیشلر. عاقبت هوخشتره پادشاه یا سرداری مادی ییس آدیندا بارتائو آدلی شاهی اوغلو، بوتون ساکا سردارلارینی قوناقلادی و چون هامیسی مست اوْلدولار هامی سینین باشینی کسدی و سردارسیز قالان قوضونو دا قیردی. اوندان سوْنرا کوروش جرات ائتدی ساکالارلا ساواشسین.
داریوش بیستون کتیبه سینده یازیر: قوْشونوملا سکا اؤلکه‌سینه سکائیه‌یه یورودوم. دنیزدن کئچدیم، سکالارا چاتدیم، بیر سیراسین دوستاقلادیم.
هرودوتا گؤره ساکالار بیر نئچه بُتی تاپینیردیلار: آپی یا تیبیت تی – یونانلیلارین عائیله رب النوعی
اشکان دؤرو: اشکان زمانی ساکالار سیستانا داخیل اوْلموش و ایکینجی فرهاد (۱۲۸ ق.م) ساکالار الیله اؤلدورولموشدور. مهرداد، سیستانی ساکالاردان ۱۲۳ – ۸۷ ق.م) ساکالاردان آلا بیلیر.
ساسانیلار دؤرو: سیستان ساسانیلار الینده اوْلموش و سکستان یا تورستان دئییلیرمیش. آلانلار یاشاییشی اوچ دوره‌یه بؤلونور:
- ساکالار ۶۳۳ ده مادا حمله ائتدیلر و ۹ ایل سوْنرا ۶۲۴ ده ساکالاری سیناغا اوغرادیب دالا قایتاردیلار. ۵۲۹ دا کوروش ساکالارا حمله ائدیب اؤلدورولدو.
- ۵۱۴ ده داریوش قافقازدا و قارا دنیزده اونلارا حمله ائتدی اما باجاریسی اولمادی. ۴۷ میلاددا هند شاهلاری ساکالاری اخراج ائتدیلر.
- مسیحیت‌دن اؤنجه، موغول حمله‌سینه قده‌ر و موغولدان سوْنرا. ایلک دؤره ده آلانلار کؤچری، خنیاگر و دؤیوشکن‌دیرلر. اونلار اشکان و ساسان - لیلارا ائتکی بیراخمیشلار.
یونان قایناقلاری
دَییشدیراسکیت یا ساکالار حاقّیندا ان چوخ معلوماتی یونان قایناقلاری وئرمیشلر. بۇ آرادا آریموسپن آدلی اثریندن وار کئچمک اولماز. بۇ اثری اریستوئس او زامانین شاعیر و سیاحی یازمیشدیر. بۇ یازار اسکیتلرین یوردو اوْلان یونانین شمال شرق طرفلریندن درین و گؤزه‌ل معلوماتلار وئریر.
میلیتئسلی اوْلان یازار هئکاتائو طرفیندن ۵۲۰ ایل میلاددان اؤنجه یازیلان و جغرافیا بیلگی‌لرینی احتوا ائده‌ن اثرینده، بیر سیرا پارچالار گلیب الیمیزه چائتمیشدیر. بورادا اسکیتلرین یوردلاری و یاشاییشلاری حاقّیندا معلوماتلار توپلانمیشدیر. آنجاق یونان قایناقلاری نین اؤنونده هرودوت اثرلری داها آرتیق ده‌یرلی و علمی باخیمدان بؤیوک ده‌یرلره مالیک‌دیر. هرودوت ۴۸۵ دن ۴۲۴ ایل میلاددان اؤنجه یاشاییب و بوگون ده "تاریخ آتاسی" لقبی ائله اونا یاراشیر. او، بوتون آنادولو، سوریه، مصر، قوزئی آفریقادان توتوب روسیانین گونئی‌لرینه قده‌ر دولانیب و گزیبدیر و نهایت آتن‌ده مسکونلا شاراق کتابلارینی یازمیشدیر. هرودوتون بۇ اثری ۹ کتابدان عمله گلمیشدیر و اونون چوخ قونولاری ۴۹۰ دان ۴۷۹ ایللرینده (میلاددان اؤنجه) یونان – پارس آراسیندا اوْلان حادثه-لرله باغلی اولاراق، اؤزو گزیب و گؤردوکلرینی یازمیش و دوزگون معلومات وئرمیشدیر. او ۴۵۰جی ایل میلاددان اؤنجه گونئی روسیایا گلمیش و دؤردونجو کتابینی بوراداکی اولای‌لارا باغلامیشدیر. بورادا اسکیتلر یا ساکالار یاشاییردیلار و هرودوت اونلارین یاشاییشلاری، عنعنه‌لری، داریوش ایله ساواشلارینی، جغرافیالارینی، اسکیتلرین یاواش تاکتیک‌لری و تئکنیک‌لری حاقّیندا، هابئله شاهلاری‌نین مزارلاری حاقّیندا سؤزبر دانیشیر و اونون یازدیغی قونولار باشقا قایناقلارین یازدیقلارینی تصدیقله‌ییر. هرودوتون یازدیقلارینی یئر قازینتیلاری‌دا تصدیق ائدیر. آنجاق هرودوتون ۹ کتابی‌دا انگلیسجه، آلمانجا و فرانسه‌جهیا چئوریلمیش.[۴][۵]
یونان قایناقلاری آراسیندا باشقا بیر قایناق دا واردیر. بۇ قایناق هیپوکراتین اثری‌دیر. هیپوکرات ۴۶۰ – ۳۷۷ ایللری (م . ق. ) آراسیندا یاشاییردی و اونو یونانلیلار طب آتاسی لقبی ایله تانییرلار. اونون یازدیغی اثرلر بوگونه قده‌ر قالیب و الیمیزه چاتیبدیر. اونون اثرلری دونیا دیللرینه ترجمه اوْلوبدور.[۶]
هیپوکرات بۇ اثرینده اسکیتلر یاشایان جغرافیانی گزیب و اونلارین حیات طرزی و حکیم‌لیک‌لری حاقّیندا گؤزه‌ل معلوماتلار وئریر. او، ساکالاری آرابالار اوستونده یاشادیقلارینی گؤردوکده و هر آرابانین ایکی اوچ اوتاقلی اوْلدوغو و ایگیدلرین آرابالارلا برابر یول گئتدیکلرینی یازیر و آرتیریر روسیانین گونئی طرفلری یئل، یاغیش و قارلی بیر یورد اوْلدوغو اۆچون اسکیتلر یئرده یوخ، بلکه آرابا اوستونده یاشاییرلار. هیپوکرات بۇ دوشونجه‌یه ماراق گؤسته‌ریب و اونالارا وورقونلانیر و بۇ یاشاییشی دوزگون و ساغلاملیغا اویغون بیر یاشاییش طرزی بیلیر. اونون وورقونلوغو اثرینده گؤرسه‌نیر و بۇ باره معلومات وئرمه‌یه گووه‌نیر.
یونان قایناقلاری آراسیندا باشقا بیر قاینماقدان آد چکیلیرسه تیکیدیدئس آدینی چکمک گره‌کدیر. بۇ یازار ۴۶۰ – ۴۰۰ ایللر آراسیندا (م.ق) آتن ده یاشامیش و اوچ کتابی یازمیشدیر. او، اسکیتلرین قارا دنیز اوستو مسکونلاش‌مالارینی، ساواشلارینی و بیر چوخلو اولای لاردان یازمیشدیر. او، ساکالارین بالکانلارا یاییلیب سیغینمالارینی دا اونوتمامیش، اؤزه‌للیک‌له اسکیتلرین قارا دنیز اوستو یاشاییشلاری حاقّیندا باجاردیقجا دوزگون معلومات وئرمه‌یه چالیشمیشدیر.[۷]
داها باشقا بیر یونان یازاری اوْلان گزنفون اوْلموشدور کی اسکیتلر حاقّیندا یاخشی معلوماتلار وئرمیشدیر. اونون یاشامیشی دا ۴۳۰ – ۳۵۷ ایللری (م.ق) آراسیندا اوْلموشدور. یئنه یونان قایناقلاری آراسیندا باشقا بیر قایناق استرابون یازان ۱۷ کتابدیر. بۇ تاریخچی اسکیتلرین یاشاییشی تاریخلری، و عنعنه‌لری حاقّیندا دوزگون معلومات وئرمیشدیر و هرودوتون یازدیقلارینی تصدیقله‌میشدیر.
چین قایناقلاری
دَییشدیرچین قایناقلاری بوتون قونشو قبیله‌لر و اؤلکه‌لر حاقّیندا درین و دوزگون معلومات ساخلامیشدیرلار. بۇ قایناقلاردا تورک قبیله لری حاقّیندا ان چوخ معلوماتی الده ائتمک اولار. بونلاردا ان اسکی زامانلاردان توتوب میلاددین ایلک ایللرینه قده‌ر ان چوخ و ان اییی معلوماتی آلماق اولار. بۇ قاینالاردان آد آپاراندا ایلک قایناق Shi – chi نی دئمک گره‌کیر. بۇ اثر ۱۲۰ ایل میلاددان اؤنجه یازیلمیش و زامانین حادثه‌لرینی یازمیشدیر. باشقا بیر قایناق Han – shu دور کی بۇ دا میلاددان ۲۰۶ ایل اؤنجه‌دن باشلامیش و ۲۰ ایل میلاددان سوْنرا ایللری آراسیندا حادثه‌لره توخونور و آشور، یونان قایناقلارینا گؤره بۇ حاثه‌لری داها یاخشی احتوا ائدیر. دوغرودور کی بۇ قایناق چین چئوره‌سینده قالان اسکیتلری، تیان شان، یوخاری ایل چایی (ولگا) چئوره‌سی، چو و نارین چئوره‌سینده یاشایان اسکیتلرین احوالاتینی یازیر. هر حالدا بۇ قایناقف اسکیتلرین دوغو بؤلومونو و یایغین اوْلدوغو آسیا بؤلکگه لرینده گؤسته‌ریر، عئینی حالدا باتی تورکیستانا یاییلدیقلارینی دا گؤسته‌ریر. آنجاق چین چئوره‌سینده کی قبیله‌لرین حادثه‌لرینی چوخراق آراشدیریر.
ساکالار آذربایجاندا
دَییشدیرآذربایجان تاریخینده ۷۰۰ ایل میلاددان اؤنجه ایشغوزلاری گؤروروک. ایشغوزلار یا ایش اوغوزلار و یاخود ایچ اوغوزلار آذربایجانا خزر دنیزینین قوزئییندن داخیل اولاراق گوتتی‌لر، سابیرلر و توروکلر و آزلارلا قووشورلار. ماننا حکومتینه قاریشاراق آذربایجانلیلارلا بیرله شیرلر و بومی قبیله‌لر طرفیندن قبول اولورلار. چین قایناقلاریندا ۱۰ – ۱۳ میلاددان اؤنجه یوزایللرینده سیوننولار یاشایاراق چینه باغلی ساییلیرلار. بونلار ۹۰۰ ایل میلاددان اؤنجه “چین چژوو ” Cin cejo” آدیلا هونلارا یاردیم ائدیرلر و قزاقستانا کؤچورلر و ۷۰۰ ایلینده ایسه دونلار آدیلا باتیا ساری کؤچوب هرودوتون یازدیغینا گؤره کیممرلرین یوردلارینی آلیرلار، ولگا چاییندان کئچیب آذربایجانا داخیل اولورلار. ایشغوزلار ایش پاکای لیدئرلیگی ایله آراس قوزئیینده حکومت یارادیرلار. سوْنرا گونئی آذربایجانا ساری یولا دوشورلر. حسنلو تپه سیندن الده ائدیلن نسنه لر ساکالارین۱۰۰۰ میلاددان اؤنجه تورک دیللی قبیله‌لردن خبر وئریر. اونلار آلبان و اورارتولارلا دؤیوشوب اورمیه دنیزینه داخیل اولورلار. ۷۱۴ ایل میلاددان اؤنجه ایشغوزلار ساققیز شهرینی باشکند قورورلار و ماننالارلا یاردیمچی اوْلوب، اؤز حکومتلرینی قورورلار. اونلار دیل یاخینلیغی اوزره ماننالار و اورارتولارلا ساواشماییب دوستلارشیب و اونلارلا بیرله-شیرلر و آشور قارشیسیندا دایانیرلار.
گوتشمید تاریخچی اسکندر زمانی اوْرتا آسیایا حمله گتیردیگی زمان جیحونا حمله گتیره‌رک کارتاس آدلی ساکالار لیدئری ایله اوز اوزه گلیر. کارتاس یاخود قارداش تۆرکجه بیر سؤزجوکدور. یونان دیلینده ش، س اوخونور و قارداش، کارتاس یازیلیر. رئیس نیا بونلارا اشاره ائده رک بیر چوخلو ساکالارین شاهلار آدینی آراشدیریر. او جمله دن بوقاتای، آلپاقای، مادییا
ساکالار بوزقیر تورکلریندن سوْنرا بیرینجی تورک امپریاسی دیر. بوزقیر تورکلری کونفدراسیون شکلینده یاراتمیشدیلار و اؤلکه لری آشسانین دوغوسوندان اوروپانین اورتالارینا قده ر اوزانیردی.
ساکالار اوْرتا آسیادان قارا دنیزه قده‌ر یئرلرده یاشاییردیلار و بیر سیرا مۆختلیف قبیله لردن تشکیل تاپمیشدی. آنجاق اصل و اساس قبیله شاکالار اولاراق هون امپریاسینی قورانلار دا ساکالار اوْلموشلار.
ساکالاردان رونی الفباسیندا بیر سیرا کتیبه لر الده دیر. ساکالارین اؤزلریندن علاوه، داریوشدان شوشدا بیر کتیبه ده ساکا دیلینده واردیر و بۇ کتیبه نین باشدان باشاسی تۆرکجه دیر. قایناقلاردا ساکالاری تورانلی یاد ائتمیشلر حتا شاهنامه ده افراسیابی آلپ ارتونقا آدلایاراق ساکالار شاهی عنوانی ایله یاد ائدیر. ساکا تورکلری تاریخینده افراسیاب همان ارتونقادیر کی بوگونه قده‌ر داستانی دیللرده ازبردیر. ارتونقادان علاوه تومریس خاتون داستانی دا تاریخ کتابلاریندا ایشغوزلار ملکه‌سی و کوروش ایله ساواشی موجوددور.
تورکلر حکومتلرینی کونفدراسیون فورموندا اداره ائدیرلردیر. بۇ نوع حکومت اوچ دوره‌نی ایحاطه ائدیر:
- بیر اوی بیل کنفدراسیونو-۰BİR-OY BİL KONFEDERASYONU (M.Ö. 9000-M.Ö.1517)
- آت-اوی بیل کونفدراسیونو- AT-OY BİL KON FEDERASYONU (M.Ö.1517-M.Ö.879) (Bir adı da AT-UKUS BİL)
- توروک بیل کنفدراسیونو- TÜRÜK BİL FEDERASYONU (M.Ö.879-M.S.580)
بونلاردان بیری بوزقیر امپراتورلوغو دور کی آسیا و اوروپانین بؤیوک بیر بؤلومونو توتور. آنجاق اونلار آرادان گئده‌رک یئرلرینی ساکا تورکلرینه وئریرلر. تاریخ بۇ ساکالار توران تبارلی قبیله‌لردن بیلیر کی چین و تورکستاندان باشلاییب ایراندان کئچیب دانوب چایینا قده‌ر اوزانیر. بیر چوخلو مورخلر ساکالاری تورانلی بیلیرلر. فرهنگ یازانلار ساکالاری تورک و موغول کیمی قبیله‌لردن بیلیرلر کی ایرانلی عنصرلاری دا اوندا داخیلدیر. بقراط، ارسطو، اسشترابون، بطلمیوس وئره‌ن معلومات اساسیندا ساکالار ۷۰۰ ایل میلاددان اؤنجه قافقاز داغلاریندان آشیب و آذربایجانا داخیل اولورلار. ماد شاهی هووخشتره اونلاردان سیناق یئییب و اورمیه گؤلو قیراغیندا آغیر بیر غرامت وئریر.[۸].
- شوش کتیبه‌سینده ساکالار دیلینده یازی واردیر. بۇ کتیبه‌ده بوتون سؤزجوکلر و فعللر تۆرکجه دیر، البتده چینجه و موغولجا سؤزجوکلر ده واردیر.
- شاه عبدالله بدخشی «اریانا » درگ‌سی‌نین باش یازاری بئله یازیر: تورات کتابی نین ۱۰جو بابیندا ساکالارین وجوده گلمه‌لری حاقدا یازاراق اونلاری ماجوج قومی تانیتدیریر. اونلارین دریسی ساری و گوده‌لری سیمین‌دیر. ساققاللاری اولمادیغی اۆچون قادینا بنزه‌ییرلر. بونلار یونالیلارلا دوشماندیرلار.
- حسن پیرنیا یازیر: ساکالار توران سویوندا اوْلموش و آلتایلاردان ساییلیرلار. غارت و چپاول اونلارین پئشه‌سی‌دیر. ساکالار داریوشلا دا ساواشمیشلار.
- محمد رحمانی فر ذکی ولیدی طوغان دان بئله یازیر: من‌ده ا. منس (E.minns)، هـ . تریدلر (H.Triedler), ب . لوفر (B.laufer) کیمی اسکیتلر سویو حاقّیندا مشغول اوْلان بیلگین لرله اینانیرام کی بۇ قبیله‌نین حاکیملری تورک اوْلموشلار.
- انسیکلپودی اسلام کتابینین ۲جی جلدینده ص۹۷ده یازیلیر: تورکلر ساکالارلا برابر ۷۰۰ ایل میلاددان اؤنجه بورایا (آذربایجانا) داخیل اولورلار و حاکیم قاتی یارادیرلار. البتده باشقا بیلگین لر
- پروفسور اقدس، نعمت کورات دا بۇ نظردن کی سرمت و ساکالار آراسیندا تورکلر ده واریمیش طرفدارلیق ائدیر.
- توفیق حاجی¬اف ساکالارین تورک اوْلدوقلارینا تاکید ائده‌رک یازیر: ساکالارین تورک دیللی اوْلدوغونو تاپیلان بیر چوخلو نسنه‌لر اثبوت ائدیر مثلا دمیر و داش اوستونده بزه‌کلر ۹ و ۱۰جو یوزایللرده اوکراین و روس توپراقلاریندا ساکالارا عاییددیر. بۇ نقش‌لره ساکالار باسما و روملولار تینیه دئییرلر و تورکو اوْلدوغو شوبهه‌سیزدیر.
- حاجیف داها خاطیرلادیر کی آذربایجان اهالیسی ساکالارین گلمه‌سیله داها گوجله-نیب و تورک دیلی قووت تاپیر و اونلاری ساییسی بورادا داها چوخالیر.
- ذکی ولیدی طوغان و بارتولد «دیوان لغات الترک» و «قوتادغو بیلیک» کتابلارینا آرخالاناراق بونا اینانیرلار کی تورانلی افراسیابهمان آلپ ارتونقادیر کی ساکا تورکلری‌نین خاقانی اوْلموشدور. دئمه‌لی آلپ ارتونقا اوچ هیجادان تشکیل تاپیر: آلپ = ایگید، ار = کیشی و تونقا = یوزپلنگ. پس بۇ قهرمانین آدی تونقا گوجوندا اوْلان بیر ایگید معناسیندادیر. فردوسینین شاهنامه‌سیندن بئله دوشونولور کی افراسیاب یاخود آلپ ارتونقا بیر ایگید و قهرمان، حکیم و دوشونجه‌لی حکمداریمیش. کیان شاهلارینا قارشی کی نه ایگیددیرلر و نه حکمتدن باشلاری چیخیر، تکجه شاهلیق تخت و تاجلاری وار بیر حالداکی افراسیاب تاج و تختی اولاراق ساواش میدانیندا شجاعت و ایگیدلیک نشانی دا واردیر.
ساکالارخراسان‌دا
دَییشدیریازیلار که سیستانلیلاری ساکالاردان اوزاق بیلیر و ساکالارا یاپیشماغی اؤز ساناندا بیلمیر! او سیستانی سگستان یا شگزستان بیلمیر و اوندان اکراه ائدیر. و سجستانی دا عربستاندان بیر یورد بیلیر. او یازیر اگر اؤزونوزو ساکالاردان بیلیرسینیز بونو دا بیلین کی ساکالار کوروشون قاتیلی دیرلر!؟ آیا بونا راضی سینیز؟ دوغرودور کوروش دؤنه لرله ساکالارا حمله گتیریر و چون اونلارا سیندیرا بیلمیر اونلارین شاهی تومروس آدلی بیر قادین دیر و اونا ائلچی گؤنده ریب ائولنمک اؤنه ری وئریر. آنجاق همین تومریس اونو اؤلدورور. باشقا ایسلامی‌لر بۇ اولایا اشاره ائده‌رک، ساکالاری ایرانلی یوخ، بلکه تورانلی بیلدیکلرینی دئییرلر.
تاریخده یازیلیر کی ساواشدا کوروش قوْشونو تومروسون اوغلونو اسیر توتورلار. تومروس کوروشون اؤنه‌رینی تمام رد ائدیر و ایسته‌میر اؤلکه‌سی اونون جنایتلرینه معروض قالسین. بۇ ساواشدا کوروش ۲۸ ایل شاهلیقدان سوْنرا اؤلدورولور. ایران سیناغا اوغراییر. هرودوت بۇ تاریخی اولایی دقیق صورتده یازمیشدیر و ۵۳۰ ایل میلاددان اؤنجه‌یه عاییددیر. داریوش دا هله ۲۰ یاشیندا بیر گنج‌ایدی و انتقام فکری بیر آن دا اولسون داریوشو بیراخمیر. داریوش کوروشون عمواوغلی‌سی‌دیر و هیستاسپ یا ویشتاسب اوغلودور.
کوروش یوخودا اوغلونون اؤلومونو گؤرموش و قورخموشدور. همان یوخونون صاباحیسی گون ساواشدا اؤلدورولور.[۹] یوخسا ساکالار اونون باشینی بیر طشتده قویوب قان ایچمه گه وادار ائدیرلر. ایران تاریخلرینده بئله یازیرلار کی کوروش چایا چاتیر و ساکالارین ملکه‌سی تهمربیش اونا پیام گؤنده‌ریر یا گل بۇ چایدان کئچ و ساکالار یوردوندا ساواش و یا گئت اؤز اؤلکه نده یاشا و منیمله ایشین اولماسین. کوروش بۇ اؤنرگه‌نی سردارلاریلا اورتادا قویدو. اونلار دئدیلر ساکالارین یوردونا گئریب اونلارلا ساواشمالی‌ییق. اونلار بئله بیلیردیلر کی اگر ساکالار یوردوندا ساواشسالار اونلارین اؤلکه‌سینی دا آلاجاقلار، آنجاق سیناق یئسه‌لر داها اونلارین الی ایرانا چاتمایاجاق و ایران یئرینده قالاجاق. اما کوروش اؤزو بۇ ساواشدا اؤلور و ایرانچی عالیم لرین یازدیغینا گؤره کوروشون باشینی ملکه‌نین یانینا آپاریب، او دا بیر طشت ایچینه قویاراق قانلار ایچینده اونا خطاب دئییر: ایندی هر نه قده‌ر قان ایچیرسن ایچ! بلکه دویاسان! سیناقدان سوْنرا کمبوجیه امری آلتیندا ایرانلیلار ایرانا دؤندولر. بۇ اولای اۆچون بیر چوخلو رسیملر چکیلمیش و ان تانینمیش تابلولار واردیر.
ساکالار سیبری نین گونئی طرفینده و خزر و آرال دنیزی قیراغیندا یاشاییردیلار. آشورلار اونا ایشکوزاو یونانلیلار سکوتای دئییب، هخامنشیلر ساکا دئییردیلر و بوگون اوروپادا اونلارا scythe یازیلیر. بونلار اوروپانین دوغو طرفلرینده مسکون‌لاشمیش‌لار. تورکلر اؤزلرینی اوغوز دئییردیلر. اونلارین دیللری تورکو اوْلموش و بوگون بیر چوخ کلمه‌لر الده‌دیر:
- اروانت = توند و یئیین
- اسپ = آت
- آتار = اوخ
- گون = گُن، گون، دری جنسی
- گوسا = قولاق
- قاسیرغا = سیرغا، گوشواره
- پاپای = گؤگ تانریسی
- آرهیم پاسای = یونانلیلاری افرودیت لری کیمی بیر رب النوع
- هی‌تسر –=گونش تانریسی
داهه‌لر ده ساکالاردان تانینیرلار. چونکی هند اطرافینا دا کؤچموش و اورادا هند قبیله لریله قاریشمیشلار. سوْنراکی کوشان دولتینده دا اشتراک ائتمیشلر. هابئله ایران پارت یا اشکان دولتی ده ساکالاردان تؤره‌نن بیر امپراتورلاردیرلار.
هرودوت یازیر ساکالار مجسمه تانریلاریندان دوزه‌لت‌مزلر. آما اونلارا قوربانلیق وئررلر. هرودوت یازیر أرس اۆچون قوربانلیق جایزدیر. هرودوت یازیر اونلار اسیر توتاندا هر یوزدن بیرینی قوربان ائدرلر. او یازیر ساکالار ایلک اؤلدوردوکلری دوشمنین قانینی ایچرلر تا آرتیق جسارت تاپسینلار و داها قورهماسینلار. باشلاریندا کاسا دئوزلدیب ائله اونا گؤره اوروپادا اونلار پیاله اللرینده قبیله آد وئرمیشلر. اونلار آند ایچنده شاهلارینا آند ایچرلر. اونلارین آراسیندا زنا یوخدور. هر کس بئله بیر گناه ائتسه اعدام ائدرلر.
آند ایچدیکلری زامان بیر کاسا شراب گتیریب قیلینج و نیزه‌لرینی اونا قویوب و دوعا ائتمه‌یه باشلارلار. هرودوت یازیر اونلار ساکیت بیر قبیله دیرلر. عائیله‌لریله آت اوستونده کؤچری یاشاییب، آنجاق عائیله‌دن اؤترو ده آدام اؤلدورمکدن چکینمزلر.[۱۰]
اسکندر جیحون‌دا کئچیب اونلارلا دانیشیر. آنجاق اسکندر اونلاری باش اگمه یه چاغیریر و ساکالار باش اگمیرلر. اسکندر حمله گتیریرکن اونلار دالا چکیلیرلر. اسکندر قوْشونو داللاریجا گئده‌رک اونلار چاتماییب دال قاییدیرلار. ساکالار سوْنرا اونلارین آرخاسیجا گلیب اونلاری قووالیرلار. اسکندر بئله گؤردوکده اونلارلا مصالحه ده داخیل اولور.
اشکانی شاهلاری ایکینجی فرهاد آنتیوخوس ایله ساواشدا ساکالاردان یاردیم ایسته‌ییر. اونلار بیر زامان یاردیما چاتیرلار کی داها فایداسیزیدیر. اونلار حقلری ایسته‌ییبلر. جواب بودور کی کئج گلمیشسینیز و داها فایدانیز اولمادی. اونلار بۇ اوزون یولو گلدیکلری اۆچون حق آلماق ایسته‌ییرلر. ساکالار قاییتدیلار آنجاق راضی قالمادیلار. سوْنرا اونلارین توْرپاقلارینا دا ال اوزاتدیلار و غارت ائتدیلر. فرهاد اونلارا قارشی چیخدی و بیر سیرا مقدونیه لی اسیرلری ده اؤزو ایله ساواشا آپاردی. ساواشدا بۇ مقدونیه‌لیلر ساکالارا قووشدولار و فرهاد بۇ ساواشدا اؤلدورولدو. ایکینجی اردوان یا سکسزینجی اشک شاهلیغا چاتدی. ساکالارلا مصالحه ائتدی و ساکالار اؤز یوردلارینا دؤندولر . بو زمان هونلار یوئه‌چی‌لره فشار گتیردیلر و بونلار دا یئنی اوتلاق تاپماق اۆچون باتیا ساری یؤنلدیلر و ساکالارالا فشار گتیردیلر. آنجاق اشکانیلار بۇ دؤنه ساکالارلا دوزگون گئدیشی اولاراق ساکالار قافقاز و آذربایجاندا اوروپایا طرف آخدیلار. یونان دا اونلارین آخینی قارشیندا بیر ایش گؤره بیلمه‌دی. بیر سیرانین نظریجه ساکالار همان شاهنامه‌ده اوْلان تورانلیلاردیرلار. دیاکونف دا بونا اینانیر.
داریوش اوچ قبیله‌دن آد چکیر: هورم ورک، تیگر خئودا، تئی ترادریا. ۷۶۸ ایلینده ایش پاکای ساکالار شاهی آشورا حمله گتیردی. هرودوت آترپاتن یوردونو ساکالاری یوردو ساییر. او ساکالارلا مادلار یولداشلیقلاریندا یازیر. اورمیه‌دنیزی ساحیللرینده مانای سلطنت ائده‌رک ساکالارلا بیرلیکده یاشاییرلار. آنجاق آشور باجاریر ساکالاری اؤزونه چکیب مادلارا قارشی حرکته چکسین. بۇ یاخینلیق البتده کی کیممرلره قارشی بیرلشمه سبب اولور، اما ماد دا بۇ آرادا دؤیوشه چکیلیر و ساکالار مادی اللرینه آلیرلار. هرودوت دئمیشکن مادلار ۲۸ ایل ساکالار الینده اوْلدولار (۶۵۳ دن ۶۲۵ میلاددان اؤنجه‌یه قدر). سوْنرا هووخشتره ساکالاری مغلوب ائدیب قافقازا یؤنلتدی. داریوش ۴۱۴ ایلینده ساکالاری قووالادی.
انوشیروان اونلارین آذربایجاندا مسکونلاشمالارینا قارشی گلمه‌دی و آذربایجان تورکلشمه‌سی داها گوجلندی.
آرخئولوژیک قایناقلار
دَییشدیریئر قازینتیلاریندان الده ائدیلن نسنه‌لر بیر سیرا یازیلی قایناقلارین معلوماتینی تصدیقله‌ییر و بیر سیرا تکجه باشقا بیر معلومات اله وئریر و هئچ بیر یازیدا اونلارا راست گلمیریک. بونلار اونلارین دوغرودان دا وارلیغینی اوْلدوغو کیمی گؤسته ریر و تاریخچی نین نظریندن آیری اولاراق بوگون گؤز اؤنونده دیریلدیر. خوشبخ لیکله اسکیتلرین قالان بیر چوخلو مزارلار و تیکینتی ائولر وار. بونلار آسیادان توتوب اوروپایا قده‌ر یاییلیبدیر. بونلاری ایکی بؤیوک بؤلومه بؤلمک اولار:
- سیبریدن الده ائدیلن بولونت‌لر
- گونئی روسیه بولونت‌لری.
اسکیتلر حاقّیندا یاپیلان آراشدیرمالار بیر تصادفله باشلامیشدیر. ۱۷جی یوزایللرده گیزلی یئر قازینتیلاری سۆرعتله ایره‌لی گئدیب و یئر یؤکنلر بیر چوخلو دفینه‌لرله اوز اوزه گلیردیلر. بۇ ایللرده چوخلو قیزیل، گوموش اللرینه دوشور. آنجاق خبر یاییلیر و تزار حاکیمی پطر کبیرین قولاغینا چاتیر. او دستور وئریر بۇ دفینه‌لری و اونلاردان الده ائدیلن نسنه‌لری گتیریب هامیسینی پترزبورگدا توپلامالیدیرلار. بۇ امره اطاعت ائتمه‌ین‌لر اۆچون جزالار تعیین اولور. بئله‌لیکله بۇ دفینه‌لر بیر یئره توپلانیر. هنر سئوه‌رلر بۇ قده‌ر ال ایشلری‌نین گؤزه‌للیگیندن حیران قالیرلار. خبر اوروپانی بورویور و بیر چوخ آرخئولوگلار سیبرییه طرف یؤنه‌لیرلر.
ژنرال ملگونف سیبریس آراشدیرمالاری‌نین اؤنجولو ساییلیر. او، بیر چوخ مزارلاری سؤکوب و تاپدیقلارینی یازیب – پوزور و ثبت و ضبط ائدیر. سوْنرا ۱۸جی یوزایلده بیر سیرا آرخئولوگ و آراشدیریجیلار او جمله‌دن: کلارک، پالاس، دوبویس، مونت پروکس، سوماراکف فعالیت‌لرینی باشلادیلار و علمی آراشدیرمالار ایره‌لی سوردولر. بوندان سوْنرا دا آرخئولوژیک فعالیت‌لر داوام ائده‌رک ۱۸۶۰جی ایلده رادلف بۇ فعالیت‌لره قاتیلیر. او، ۱۸۶۵جی ایلده بیر سیرا آلتایلاردا چوخ یاخشی تاپینتیلارا ال تاپیر و اونلارین قازماغینا باشلاییر. او بۇ قازمالاری داوام ائتدیریر. ۱۹۴۴جی ایلده باشقا روس عالیمی رودنکو سیبری ده آنتروپولوژیک چالیشمالارا باشلیر و بیر چوخلو مزارلارا راست گلیر و نهایت پازیریک کشف¬لرینی دوغرولدور و ۴۰ مزار تاپیر. ۱۹۲۹دا رودنکو و یاردیمچیسی اوْلان گریازلف بؤیوک کشف‌لره ال تاپیرلار.
مزارلاردان تاپیلان نسنه‌لر اوستونده قوش شکیللری، اویما تابوت و اوستو آلتون اوْلدوزلارلا بزه‌نمیش و بیر نئچه نسنه‌لر ده تاپیلیر. اورادا ۱۰ آت و ایکی گئییک گؤوده سی، بیر شاه تختی و باشقا – باشقا نسنه‌لر تاپیلاراق، تاریخ و آرخئولوگ لار اۆچون ده‌یرلی قایناقلار الده ائدیلیر.
رودنکو ۱۹۲۰ دان ۱۹۴۷ یه قده‌ر چالیشمالاری بوشلاسا دا، بۇ ایلدن یئنه چالیشمالارا داوام ائتدیریر. گونئی روسیایا باخدیقدا داها آرتیق نسنه‌لر تاپیلیر و داها زنگین و تاریخ اۆچون ده‌یری اوْلان تاپینتیلار الده ائدیلیر. آنجاق بونلارین هامیسی ال -0 اله وئره‌رک بوگون عالیملری اسکیتلری هارالی و نه کؤکنلی اوْلدوقلاریلا برابر اونلارین دبلری و عنعنه‌لرینی الده ائدیرلر.
آراشدیرمالار
دَییشدیرآنجاق علمی آراشدیرمالار، بوتون الده ائدیلن یازیلاری چئوریلمیش، کوقانلاردان و مزارلاردان الده ائدیلن نسنه‌لر آرخئولوژی باخیمیندان آراشدیریلمیش و ایندی بونلاردان سونوجلار چیخارماق عالیملرین ایشی اوْلموشدور. ایندی کتابلار یازیلمالی و نظریه‌لر اورتایا قویولمالی ایدی. بیر سیرا عالیملر اسکیتلری ایران کؤکنلی، بیر سیرا توران یا تورک آلتای کؤکنلی و بیر سیرا دا اسلاو کؤکنلی اوْلدوقلارینی اورتایا قویورلار. بۇ آرادا زویس جی ایلده کتابینس مونیخ شهرینده نشر ائتدیریر. مولنهوف کتابینی ۱۸۷۰ – ۱۹۰۰ ایللری آراسیندا میدانا چیخاریر.
و. توماشک‌ده ۱۸۸۸ ایلینده وین شهرینده اثرینی یازیر. ج. فرسل ده اؤز اثرینی ۱۸۸۶ دا مونیخ شهرینده نشر ائتدیریر. یئنه ل. ویلسر ایلینده پترزبورگ شهرینده اثرینی سایا بیله‌ریک. بونلارین چوخو اسکیت یا ساکالارلا ایران ایلگیلری اوزه رینده تحقیق آپارمیشلار.
ایکینجی گروه ساکالاری اسلاو کؤکنلی اوْلدوقلارینی اثبات ائده‌ن آراشدیریجیلار: ای. اِ. زابلین اؤز اثری ۱۸۷۶ ایلینده یازمیشدیر. او دا بیر سیرا قبیرلردن تاپیلان نسنه‌لر اساسیندا اونلارین اسلاو اوْلدوقلارینی اثبات اۆچون چالیشمیشدیر. آنجاق بۇ زمینه ده بوگونه قده‌ر هئچ بیر یازی حتا تاریخچیلر بیر سؤز یازمامیش و الده ائدیلمه‌میشدیر.
آنجاق ساکالارین اورال – آلتای سویونا منسوب اوْلدوغو اۆچون یوزلرله سند و اونلارجا آراشدیرمالار الده واردیر. ب. گ. نیبوهر جی ایلده آکسفورد طریقی ایله اؤز کتابی نشر ائتمیشدیر. اوندان بیر بالاجا سوْنرا ک. نویمان اثرینی ۱۸۵۵جی ایلده برلین‌ده نشر ائتدیریر.
گ.گروت جی ایلده نیویورک شهرینده ایله یازیر. آ. د. موردمان اثرینی ایله لایپزیک ده ۱۸۷۰ ایلینده چاپ ائتدیریر.
گ. ناگی‌ده ۱۸۹۵ ده بوداپست شهرینده بیر کتاب یازیر و بیر سیرا یازارلارلا برابر بیرگه چالیشماغا باشلامیش و تاپدیقلاری وثیقه لری آراشدیریب و تورک سویلو ساکالاری هر آلایدان آراشدیریرلار. بونلار چوخلو سندلر الده ائده‌رک ساکالارین تورک دیللی و اورال – آلتای سویوندان اوْلدوقلارینی اثبات ائدیرلر.
کئچن یوزایلین باشلاریندان ساکالارا عایید اوْلان بیر چوخ آراشدیرمالار اورتایا گلمیشدیر. بۇ آراشدیرمالار قبیرلردن تاپیلان نسنه‌لرین آچیقلانماسی اساسیندا داها علمی و داها گؤزه‌ل و ایناندیریجی عنصرلار ائتکی یارادیر. بونلارلا برابر یازیلار اوخونور، آرخئولوژیک نسنه‌لر اوزه چیخیر، چین قایناقلاری داها اییی صورتده باشقا دیللره چئوریلیر. بۇ آرادا اُ. فرانکه نین اثری ۱۹۰۴ ایلینده نشر اوْلدو. فرانکه بۇ اثرینده ساکالارین تورک اوْلدوغونو اینانیر. او، چین قایناقلارینا دایاناراق اوْرتا آسیادا یاشایان اسکیتلری آراشدیریر و تورک اوْلدوقلارینا دریندن اینانیر. باشقا بیر اثر اسکیتلرین تورک اوْلدوقلارینا علمی نه‌دن‌لر گؤسته‌ریر. اِ. ه. مینز ین اثری اوْلان دیر کی ۱۹۱۳ ایلینده کمبریج طرفیندن نشر اولور. تامام یازیلی قایناقلاری و آرخئولوژی تاپینتیلاری آراشدیراراق علم عالمینه اوْلدوقجا علمی نظریه لری اورتایا قویور و فایدالی چالیشمالار ایره‌لی سورور. او، بۇ چالیشماسیندا اسکیتلرین اوْرتا آسیا کؤکنلی اوْلدوقلاریلا برابر، تورک سویوندان اولمالارینا تاکید ائدیر. بۇ اثردن سوْنرا آرخئولوژیک نسنه‌لر داها دا بۇ کتابین سؤزلرینی گوجلندیردی و بیر چوخلو عالیملر بۇ نظریه‌یه ساری آخدیلار. بوندان سوْنرا بیر چوخلو ملزمه‌لر و نسنه‌لر آرخئولوژی طریقیله اورتایا گلیب و بۇ نظریه‌لر داها گوجلنیبدیر. م. ابرت ده کتابیندا ۱۹۲۹ ایلینده برلین‌ده نشر ائدیر. او، بۇ اثرینده بیر داها باشقا آرخئولوژیک ملزمه لری آراشدیریر و ده‌یرلندیریر. ی. یونگه طرفیندن ۱۹۳۹ دا لایپزیک شهرینده نشر ائتدیگی کتابی چیخیر. یونگه بۇ اثرینده یازیلی قایناقلارین بیر چوخونو توپلاییب ده یرلندیریر و اورادا بوتون ایرانا نسبت وئریلن قایناقلارین یانلیشلارینی گؤسته‌ره‌رک بیر بیر رد ائدیر. ت. ت. ریسه T. T. Rice طرفیندن یازیلان لندن ده نشر اولور و چوخلو ده‌یرلندیریلیر.
بیر چوخ یازیلاری دا اسکیتلر حاقّیندا تورک عالیملری یازمیشلار . بونلاردان بیری حسن آتا ابن ملا محمد العباشی دیر. او، تاریخ قوم ترکی آدلی اثرینی ۱۹۰۹ ایلینده یوفادان نشر ائده رک بیر بؤلومونو ساکا تورکلری آدلی بؤلومونده اونلارین تورک اوْلدوقلارینی اثبات ائدیر. بۇ اثر اسکیت لرین تورک اوْلدوقلارینی اثبات ائده ن ایلک قایناقلاردان ساییلیر. س. م. آراسلی اوْرتا آسیا آدلی اثرینی ۱۹۳۰ دا آنکارادا نشر ائتدیریر. یازار بۇ اثرینده اسکیت لرله بیر اتورک قبیله‌سی کیمی یاناشیر. او، یازیلی قایناقلاردان علاوه اسکیت لرین دبلری و عنعنه‌لرینی آراشدیریب تورک قبیله‌لریله بیرگه کولتور صاحیبی اوْلدوغونو گؤسته‌ریر. بۇ اورتاق کولتور و عنعنه‌لری اونون اۆچون ده‌یرلی بیر وثیقه سلییلیر. او، تورک توپلوقلاری‌نین اؤزه‌للیک‌لرینی آراشدیریر و باشقا سویلار و دیللره مالیک اوْلان قبیله‌لر ایله توتوشدوردوقدان سوْنرا، اسکیتلرین تام تورک اوْلدوقلارینا ثبوتلار گتیریر. ا. سلیمانف ۱۹۷۰ ایلینده قازاق ادبیاتی اثرینده اسکیتلری تورک ساییر و مۆختلیف قایناقلارا دا اشاره ائدیر. او، اؤزه-للیکله ۱۹۷۰ ده آرخئولوژی قازینتی لاردان الده ائدیلن یازیلاری آراشدیرمیش و بئله بیر قناعته گلمیشدیر. ک. آ. آلیشف دا ۱۹۷۸ ده مسکووادا بیر کتاب نشر ائده رک آرخئولوژی سندلره دایانیر و اسکیتلری بوتونلوکله تورک بیلیر. م. سیدُف دا بیر سیرا مجسمه‌لر اساسیندا و تورک ائتنوسلارین عنعنه‌لریله بیرلشدیریلمیش کولتورلره آرخالانیب ساکالارین تورک اوْلدوغونا نظر وئریر. سیدف ۱۹۸۲جی ایلده اوْلدوز درگیسینده بیر چوخلو مقاله‌لر یازیب علمی آراشدیرمالار ایره‌لی سورور.
۱۹۶۹جی ایللردن درگیلرده تورکیهده بیر چوخلو مقاله‌لر و علمی آراشدیرمالار اورتایا گلیر. بۇ آراشدیرمالاردا اسکیتلرین اینانجلاری، عنعنه‌لری، گئییملری، دبلری، آدلاری مۆختلیف ساحه‌لردن دقت آلتینا آلیناراق یازیلی تاریخلری آراشدیریب سونوجلارنمیشلاردیر. دوغروسو بودور کی کئچن ۲۰ – ۳۰ اایل عرضینده تکجه تورک عالیملری یوخ، بوتون دونیا عالیم لری و تورکولوگ لار و بوتون ملت‌لر آراسیندا علمی چالیشمالاری ده‌یرلندیریب و بۇ قونو اساسیندا درین، دانیلماز و علمی فاکت‌لارلا اثباتا چاتدیرمیشلار. بوگون دونیا ساکالار، اسکیتلر، ایشغئزلار آدیلا تاریخده یارانان قبیله¬نی بوتون وارلیغی ایله تورک سویلو و تورک دیللی و تورک کؤکنلی بیلیرلر.
ساکالار تاریخده
دَییشدیربیر سیرا بیلگین¬لر ساکالاری دونیانین ان قدیم قبیله¬لری کیمی بیلمیشلر. او جومله¬دن تروگوس پومپئوس میلاددان یوز ایل اؤنجه تاریخچی، ساکالاری حتا مصر اهلیندن اسکی بیر ملت ساییر. اسرهدون کتیبه-سینده ساکالار ایشکوز Ishkuz و شکورزا Shkzr آدلاناراق، ساکالار سرداری اوْلان ایشپاکادان Ishpaka آد آپاریلیر. یونانلیلار ساکالاری اسکوت دئمیشلر. اسکوت یونانجا پیالا معناسیندا اوْلموش و بونلارا بونا گؤره اسکوت دئییرمیشلر کی ساکالار همیشه یانلاریندا پیاله واریمیش. بونلارا هندلیلر چاکا Chka، آشورلار اشکوازی و فارسلار ساکا دئییرمیشلر. ساکالار فارسلار طرفیندن همان تورانلی حساب اوْلموش، حتا شاهنامه ده اونلاری تورانیان آدیلا تانییرلار. آبایف اوئستایا دایاناراق ساکالاری تور طایفاسیندان تانییر. استرابون دوبروجا ماحالینی کیچیک ساکائیه آدلاندیریر و قارا دنیزین قوزئی و دوغو قوزئیینی بۇ آدلا تانیتدیریر. ایلک دؤنه خوالینسک‌ده تاپیلان قبیرلر اوْلموش و عام تاریخا قووشموشدور. ساکالارین آنایوردلاری تیان شان، تالاس و آلای داغلاری اوْلموش و ایستی گؤل اطرافیندا یاییلمیشلار.
بلینتسکی ساکالارین دونیا اوزونه یاییلمالاری حاقّیندا دیرلی آراشدیرمالار آپارمیش و مادلارین حکومتلری¬نین یارانماسیندا اونلارین رولونو اونوتمامیشدیر. اونلاردان میلاددان 200 ایل اؤkجه¬یه قده¬ر آد اولسا دا، اوندان سوْنرا یئرلرینی خزرلره وئریرلر.
رنه گروسه ده ساکالار حاقّیندا آراشدیرمالار ایره¬لی سورموش و اونلارین تاریخینی فراغنه و کاشغرده تانیتدیریر. ساکالاری دسته جمعی قبیرلری سیبریده تاپیلمیش و تاریخچیلر بۇ باره¬ده آراشدیرمالار آپارمیشلار. ساکالارین تاریخینی 1700 ایل میلاددان اؤنجه باشلاییرلار. میلاددان 800 ایل قاباق ساکالار آشورا قارشی چیخیش ائدیب، آنادولو، آذربایجان و اطرافلارینی الده ائتمیشلر. ساکالار شاهی ایشپاکای دا آشورا یوروموش، آنجاق غلبه چالمامیشدیر. هرودوت دئمیشکن، آشور قایناقلاری دا تائید ائده¬رک، پارتاتوا یا پرتوتیش زامانیندا ساکالار آتروپاتن – بوگونکو آذربایجاندا یاشامیش و اورمو دنیزی قیراغیندا مدنیت یاراتمیشلار. مادلارلا دوزگون بیر باغلانتیسی اوْلان ساکالار، مادلارین حیمایه سیندن فایدالانیردیلار. ساکالار بۇ یوزدن کیممرلره یورویوب اونلاری آرادان گؤتوردولر (638 ایل میلاددان اؤنجه). آشور شاهی ساکالاری آرادان قالدیرماق اۆچون اورارتولارا آرخالانیر. پارتاتوا آشور شاهی نین قیزینا ائلچی اولور و اونلاری ساکالارا قارشی یؤنلدیر. اون ایل سوْنرا پارتاتوانین اوغلو مادیش آدلاناراق – هرودوتون دئدیگینه گؤره، ساکالاردان سیناق یئمیش و ساکالارا یئنیلمیشدیر. آنجاق هرودوت داوام ائدیب یازیر کی مادلار 28 ایل ساکالار سولطه¬سی آلتیندا قالمیش و سوْنرالار هووخشتره ساکالاری سیناغا اوغراییب. ماددان ائشیگه چیخاریب، قافقازا یؤنلتدی.
داریوش ساکالارا قارشی ان بؤیوک قوْشون کشلیغی باشلامیش، نهایت اونلاری سیندیرمیشدیر. خسرو انوشیروان زامانیندا =یئنه ساکالار آذربایجاندا گوجله¬نیب و انوشیروان قوْشونو ایچینده اوْلموشلار. روسیادان چینه قده¬ر اوزانان بیر چؤلده یاشایان قبیله¬لردن بیری ده ساکالاردیر. اونلارین تاریخه داخیل اولمالارینی 1700 ایل میلاددان اؤبنجه بیلمه¬لی¬ییک. بۇ چؤللری ایکی یول زونگاریا و فرغانه آسیا ایله اوروپانی بیر – بیرینه چاتدیریر. تاریخدن اؤنجه آسیانی باشدان – باشا اوت و گؤوه¬رنتی¬لر بورویوردو، آنجاق سوْنرالار اقلین ده¬ییشیک¬لیکلری اوز وئریب و بۇ چؤللر اکیلمز و قورو یئرلره چئوریلمیشدیر. بورادا تکجه چین توْرپاقلاری هله اکینه¬جه¬یه قابیل اوْلان بیر یورد کیمی قالیر. باشقا قبیله¬لر معیشت¬لری چتین¬له¬شه¬رک یا چینه طرف یورومک و یاخود باتیا کؤچمه¬یه مجبور قالیرلار. بۇ اقلیم ده¬ییشکلیگی او قده¬ر گوجلو اوْلموشدور کی کاسپین دنیزی (سوْنرالار خزر دنیزی آدینی آلیر) گونو – گوندن کیچیلیب و سویو آزالیر و اونا تؤکولن چایلارین دا سویو آزالیر. ساکالار آلتای داغلاریندان اؤزه للیکله باتی آلانیندان قیزیل معدن¬لری اوْلدوغو اۆچون قیزیل اله گتیریب، کاسپین دنیزیندن بالیق توتوب، مال – داوار ساخلاماق و اکینچی لیک ائتمکله خوش یاشاییردیلار. آنجاق اقلین ده¬ییشیلمه¬سی اونلاری سیبریه ساری آخماغا یؤنلدیر. بونلار آمودریا ساحیللرینده بالیق توتوب، اکینچیلیک ائدیب خوش یاشاییرسالار دا، ایندی چتین¬لیک¬لره اوز به اوز اولورلار. بۇ زامانلار 3000 و 1700 میلاددان اؤنجه ایللره عاییددیر.
مورخ¬لرین و بوگونکو تاریخچیلرین آراشدیرمالارینا آرخالاناراق ساکالار 1700 ایل میلاددان اؤنجه¬یه قده¬ر بورالاردا یئرلشمیشلر. آما سوْنرالار آخین لارا توش گلیب باتیا ساری یولا دوشورلر. مین ایل سوْنرا روسیانین گونئیینده ساکالار و ایتالیادا ائتروسک¬لارین یئرلشمه¬سی، بلکی ده ایکی تورک طایفاسی نین بیرگه طالعی اوْلموشدور.
ساکالار حرکته باشلاییب تاریخده اؤزلری¬نین ایزلرینی قویماغا باشلیرلار و تاریخده نقش اویناییرلار. بۇ تاریخ میلاددان 1700 ایل اؤنجه¬دیر. بالیق توتما و اکینچی¬لیک¬له مشغول اوْلوب راحت بیر یاشاییش کئچیرک قبیله¬لر کؤچمه یه مجبور قالیرلار. اونلار حیوان دری¬سیندن گؤزه¬ل پالتارلار تیکیب، آتلارینی دریندن دوزه¬لینمه یاراقلارلا بزه¬ییردیلر. ائولرینده ان گؤزه¬ل قاب – قاجاقلار ایله دادلی طعاملار بیشیریب یئییردیلر. اونلار گؤزه¬ل قالی¬لار و اینجه پارچالار توخویوب، چادرلارینی بزه¬ییردیلر. قادینلار ان گؤزه ل پالتارلار گئیینیب، راحاتلیقلا یاشاییردیلار. ارلرینه راحاتچیلیق دوزه¬لدیب ائوی اونلارا گؤزه¬ل و دوروملو صورتده حاضیرلاییردیلار. ایگیدلر ده قادینلارا حؤمت بسله¬ییب، اونلارین راحاتچیلیغی اۆچون دایانمادان چالیشیردیلار. بئله¬لیکله اونلار خوش احوال و ثروتلی بیر خالق کیمی یاشاماقدا ایدیلر. مورخ¬لر اونلاری هونلاردان آییرمیرلار. اونلارین آرالاریندا اوْلان درین ایلگی¬لردن دانیشیرلار. بیر چوخلو عالیم¬لر او جمله¬دن گزاناجی ساکالاری اویغور – آلتای خالقلاریندان ساییرلار. بیر چوخلو عالیم¬لر ده اونلاری هون، موغول و تورک بیلیرلر. مینز و باشقالاری دا آلتای قبیله¬لریندن اوْلدوقلاریندا هئچ شوبهه ائتمیر. یونانلیلار اونلاری اسکوت، ساکا و کاها دا آدلاندیریرلار. هرودوت اونلاردان بیر چوخ افسانه¬لر یازمیش، آنجاق بۇ افسانه لر 19جو عصرده درین آراشدیرمالاردان سوْنرا الده ائدیلن سونوجلارلا اوست – اوسته دوشور. اوروپایا گئدیب چاتان ساکالارلا آسیا ساکالاری بیر کؤکدن و بیر قبیله اوْلدوقلاری شوبهه یاراتمیر. بوتون مورخ¬لر اینانیرلار کی سوْنرالار قارا دنیزین ساحیللرینده یورد سالان ساکالار همان آلتای ساکالاری¬دیر.
چین قایناقلاری یازان سؤزلر یونان یازیلارینی تصدیقله¬ییر. هیونگ نو آدلانان و یونانلیلار هون دئیین خالقلارین درین بیر ایلگیسی اوْلموش و بلکی ده عئینی بیر خالق اوْلموشلار. آنجاق باشقا – باشقا قبیله¬لر کیمی یاشاییب گاهدان بیر – بیری قارشیندا صف ده چکمیشلر. میلاددان 900 ایل اؤنجه چینه حمله گتیره¬ن هیونگ نولار سبب اولورلار چین امپراتورو سوآن Suan 827 ایل میلاددان اؤنجه اونلارا قارشی یوروسون و هیونگ نولاری باتیا ساری گئتمک زوروندا قویسون. بۇ ایشله برابر، اونلاردا باشقا خالقلاری اؤز یئرلریندن چیخاریب باتیا ساری یؤنه¬لدیر. السورث هانتینگن بۇ اولایی 730 – 800 ایللری آراسیندا اوْلان بیر اولای کیمی ایزله¬ییر. ماساژت¬لر بۇ زامان جیحون چایی نین قوزئیینده یاشاییردیلار و ساکالارلا ساواشاراق ساکالاری اؤز یئرلریندن قالخیزدیریرلار. ساکالار دا کیممرلره حمله آپاریرلار. ساکالار آت اوستونده ساواشارکن، یئرده ساواشان کیممرلری کؤچمه¬یه مجبور ائدیرلر. بۇ حرکت اونلاری وان و اورارتولارا گلمه¬یه سبب اولور. ایندی کیممرلر بوگونکو آذربایجانا گلیرلر. همین زاماندا ساکالارین بیر سیراسی جیحوندان کئچه¬رک ولگایا آخیب روسیانین قوزئیینه ده گلیرلر. بورادا کیممرلری سیناغا اوغرادیب، کیممرلر دربنده گلیرلر و اورادان اورمیه گؤلونون ساحیللرینده یئرله-شیرلر.
آشور سندلری گؤسته¬ریر کی سلرگون زامانیندا (722 – 705 میلاددان اؤنجه) ماساژت لر اورمودا و ساکالار روسیانین گونئیینده مسکوملاشمیشلار. بۇ حرکتلر و آخینلارا سبب اوْلان سوآن امپراتورونون هیونگ نوا قارشی حمله¬سیندن یارانمیشدیر.
ساکالارین آسیا اورتاسینا آخین ائتمه¬سینی نظامی ماجرالار کیمی یازانلار دا واردیر. اونلار کیمرلری اورمو گؤلوندن ده قووماغا ماراقلانیرلار. غالب گلدیکلریندن سرخوش اولاراق کیممرلری داها آرتیق اوروپایا قده¬ر قوورلار. اونلار 30 ایل سوْنرا آشور سینیرلارینا چاتیرلار. ساکالار آشور پادشاهی اوْلان اساهادون ایله مادلارا قارشی بیرله¬شیر و کیممرلری کیچیک آسیایا یؤنه¬لدیرلر و نهایت 635 ایل میلاددان اؤنجه دوشمانلارینا غالب گلیرلر. کیممرلر ده قاچاراق فریژیه ویاخود فروگیه Phrygia یوردونا چاتیب، اورانی غارت ائدیب، لودیه Lydia یا یورویوب یونان شهرلرین ویران قویورلار. بوگونکو آذربایجان توْرپاقلاریندا قورولان اورارتو دولتی منقرض اولور. ساکالار شاهی پارتاتوآ و اوغلو مادویس بوگونکو آذربایجاندا مسکونلاشیرلار و اورارتو یوردلارینی اله آلیرلار. هابئله ساققیز (بوگونکو سقز شهری) شهرینی باشکند ائدیرلر. چوخ کئچمه¬دن قیزیل ایرماغی دا الده ائدیرلر. 626 ایل میلاددان اؤنجه آشورلارلا بیرلیکده نینوانی مادلاردان آلیرلار. ساکالار سرخوش اولاراق سوریه¬دن ده کئچیرلر و مصرده فیلیستایا چاتیرلار (611 میلاددان اؤنجه)
مادلار دا بابیل¬لی¬لارلا ال بیر اوْلوب ساکالارا یورویورلر. ساکالار 28 ایل حکومتدن سوْنرا سیناغا اوغراییب کؤچورلر. بیر سیراسی دوغویا دؤنوب و بیر سیراسی اوروپایا کئچیرلر. دوغویا دؤننلرین چوخو داهه¬یی Dahai سویلارلا بیرله-شیب سوْنرا ایراندا پارت و یاخود اشکانی سولاله¬سینی قورورلار.
داریوش هخامنش شاهی ساکالارا آغیر حمله¬لر گتیریر. آنجاق اونلار داریوشو اوینادیب، ظاهیرده قاباقلاریندا قاچیرلار، آما واقیتده اونلاری اینجیدیب سیناغا اوغرادیرلار. داریوش هئچ بیر زامان ساکالاری سیناغا اوغراتماییب، نئچه ایللر تعقیب ائدیر و غضبله¬نیر و یئنه هئچ بیر باشاری الده ائتمیر. تاریخده دارسوشون ساکالارا یوروشو و نتیجه آلمادیغی گئنیش صورتده یازیلمیشدیر. اونون باجاراقسیزلیغینی اوخوماق هر بیر تاریخی کتابلاردا مۆمکوندور.
ساکالارین ماشاژتلرله ساواشلاری و آغیر توققوشمالاری تاریخ کتابلاری نین هیجانلی اولای¬لارینی دوزلتمه¬ده¬دیر. بۇ ایکی قبیله دیلداش اولاراق، بیر – بیرینه بنزه¬ر ده یاشاییشلاری اوْلموشدور. سارماتلارین قادینلاری ارلریله برابر ساواشلاردا اشتراک ائدیرلر، آما ساکالار قادینلاری ائوده اوتوروب بزه¬ک – دوزه¬کله مشغول اولورلار. آمازون قادینلاری تاریخین گؤکملی سیمالارینی یارادیبسا دا، بۇ قادینلار ساکالاردان اوْلدوغو یازیلمیشسا دا، الده اوْلان قایناقلار سارماتلارین قادینلارینی بئله گؤسترمه¬ده¬دیر . هر حالدا باتیا گئده¬ن سارماتلار 346 ایل میلاددان اؤنجه دون چاییندان کئچیب امن یئر دالیجا گزیرلر. ساکالار دا دانوب چایینی کئچیب اطرافی الده ائدیرلر. اونلار 339 ایل میلاددان اؤنجه بالچیک Balchic ماحالیندا مقدونیه پادشاهی ایکینجی فیلیپ غضبینه راست گلیرلر. قیلیپ اونلار دورومو چتینلشدیریر و سیناغا اوغرادیر. ساکالار باریشا اوز گتیریب ساکیت دایانیرلار. آنجاق اوج ایل سوْنرا اسکندر اونلارا یورویور. ساکالار روسیانین گونئیینه دؤنمه دن بالکانلارا آخیرلار و بیر زامان راحت دایاناراق گوجلرینی بیرلشدیریرلر. آنجاق یاواش – یاواش یوموشانیب و باشقا ملت¬لر آراسیندا حل اولورلار و میلادین ایکینجی یوز ایلینده داها بیرلشمیش صورتده یوخ، بلکه رفاه و ثروت ایچینده اولاراق یاشاییشا داوام ائدیرلر و داها هئچ بیر دولت یاراتماغا جان آتمیرلار. بلکه تاجرلر کیمی یوناندا و بالکانلارلا یاشاییرلار.
ساکالارین کؤکو
دَییشدیرایلک اؤنجه، بۇ قونویا باشلامادان اوّل، بیر یانلیش فیکره سون قویوب سوْنرا سؤزه باشلاماغیمیز گره کیر. بوگون ایران عالیم¬لری – فارس، تورک و هر دیلده اولورسالار دا، ایران آدی اوستونده بؤیوک سهولر ائدیرلر. بونو دئمک ایستردیم کی ایران آدی بیر اؤلکه و یئر آدی اولاراق بوگون بیر بؤیوک ملت و مۆختلیف قوم و ائللردن قورولموش نئچه ملتلی بیر سیاسی اؤلکه¬دیر. بۇ توْرپاقلاردا مۆختلیف قبیله¬لر و ملت¬لر یاشامیشلار و بیر چوخلو دیللرین یوردو اوْلموشدور. ایران دئمک بیر سوی آدی اولا بیلمز و دیل آدی دا اولمامیشدیر. ایندی بیر سیرا عالیم¬لر ایرانلی¬دان آد آپاراندا بونو بیلمه¬لیدیلر کی ایرانلی مۆمکوندور فارس، تورک، بلوچ، تورکمن، کورد، لور و یا باشقا دیللی اولسون. ایرانلی اولماق هئچ بیر زمان بیر قبیله و یاخود بیر دیلین اولمامیشدیر. تاریخ بویو مۆختلیف قبیله¬لر و مۆختلیف سویلاردان اولان، هابئله مۆختلیف دیللره مالیک اوْلان قبیله¬لر بورایا گلمیش، بورادا مسکونلاشمیش، مدنیت یاراتمیش و بۇ مدنیت بوتون بشریت اۆچون بؤیوک میراث قویموشدور. آنجاق ایرانلی دئمک تکجه فارس قبیله¬سینه عایید بیلمک، تاسفله دوشمنلرین هدف و ایسته¬یی اولاراق 19جو یوزایلدن اورتایا گلمیش و بیزلری بیر – بیریمیزدن آییرماقدان باشقا بیر هدفی اولمامیشدیر. بۇ اینانج ایله تاریخی اینجه¬له¬ییب و دوزگون اولای¬لاری چیخاریب اوستونده دایانمالی¬ییق. سؤزون داوامیندا دئمک ایستردیم بیر سیرا عالیم¬لر ساکالار یا اسکیت¬لری ایران سویلو! بیلیرلر. قاباقجا دئدیگیز کیمی آرتیرماق لازیمدیر کی ایرانلی اولماق هئچ بیر دیل یا سویا باغلی اوْلدوغونو اثبات ائتمیر. ایران بیر ملتین – مۆختلیف دیللرین و مۆختلیف قبیله¬لرین وطنی¬دیر. تاریخ بویو بۇ وطنیمیزده تورک سویلو و تورک دیلی ایله برابر، فارسلار، بلوچلار، کوردلر و باشقا قبیله¬لر یاشامیشلار. آریلالی لار هخامنش سولاله¬سی ایله ایراندا حکومت قوردولار و حاکمیتی اله آلدیلار. آنجاق اونلاری شاهلاری کوروش، داریوش و خشاریازشا اولاراق، دوشمانلاری دا ساکالار اوْلموشدور. کوروش اونلارا قارشی ساواشلار آپارمیش و نهایت اونلارلا ساواشدا اؤلموشدور. داریوش دا ساکالارلا ساواشلاری اوزون بیر مدت چکیر و تاریخ صفحه-لری بۇ ساواشلاری دولدورموشدور. بئله ساواشلار بیر قبیله آراسیندا و یا بیر دیللی قبیله¬لر آراسیندا چوخ آز اولا بیلر. ایران – توران ساواشلاری دوغرودور کی ایکی توْرپاق ساواشی¬دیر. ایران باشقا بیر تورپراق و توران باشقا بیر توْرپاق اولاراق اونلاردا یاشایان خالقلار ساواشیرلار و بونلارین دیلی فرقلی اولاراق بیر – بیری¬نین توْرپاقلارینا گؤز تیکمیشلر. تاسفله بیر سیرا گؤزو دار و سویچولار بۇ ساواشلاری ایشق ایله ظلمت ساواشی، پیس ایله یاخشی ساواشی، اهریمن ایله اهورا! ساواشی کیمی ده¬یرلندیریرلر. بۇ سویچولار گونده بیر هاوا ایله اوینولار؛ بیر گون بونلاری قانلی دوشمان و بیر گون ایکی قارداش بیلیرلر. آنجاق بونو بیلمه¬لی¬ییق کی دونیا دیللری¬نین هامیسی گؤزه¬لدیر. دیل، بیر قاتارین لوکوموتیوی¬دیر و دالیجا مۆختلیف واگونلار چکمکده¬دیر. بۇ واگونلارین بیرینده ادبیات، او بیریسینده فولکولور، بیرینده فلسفه، او بیرینده هنر، اینجه صنعت و هر بیرنده باشقا بیر صنعت و کولتور ماتریاللاری آپاریلیر. بۇ واگونلاری چکن لوکوموتیو همان دیل¬دیر. بۇ قاتار بشریته عاییددیر. اونونلا قارشی دوران بشریتله قارشی دورور. آنجاق آریانی بیر سوی بیلمک داها گؤزو دارلیق و سویچولوقدان باشقا بیر علامت دئییلدیر. علم اینانیر کی بوگون سوی دئدیکده دری¬لر بویاسی نظرده توتولور. بیری آغ دریلی، بیری قارا دریلی، ساری دریلی، آل دریلی¬دن باشقا هئچ بیر سوی یوخدور و بونون دا تکجه دلیلی اقلیم دورمودور و هئچ بیر اصالت و پیس – یا یاخشی سوی اوْلدوغونا دلالت ائتمیر. انسان گؤزو ایله باخاندا دا سویلارین هئچ بیر فرقی اولمامالی¬دیر. اؤزونو اییی بیر سویدان بیلن انسانلار همیشه دونیانین جنایت لرینی، ساواشلارینی تؤرتمیشلر. بیز بۇ آلچاق آداملارلا ایلگیمیز اولمادیغینی آلنی آچیقلیقلا دئمه لی ییک.
بو ضروری سؤزلری دئمکدن سوْنرا ایندی تاریخه قاییدیب، ساکالارین هانسی کؤکدن اوْلدوقلارینی آراماق ایسته¬ییریک. طبیعی¬دیر کی بیر چوخ عالیم¬لر بۇ ساحه ده فرقلی فیکیرله¬شیرلر. ساکالاری ایرانی کؤکنلی اوْلدوغو بیر سیرا عالیم¬لر طرفیندن او جمله¬دن 19جو عصرده زویس، مولنهوف، توماشک، فرسل و ویلسر کیمی عالیم لرین چالیشمالاری یئر آلیر. بۇ چالیشمالار ایران دینی ایله ساکالار دینی آراسیندا ایلگی¬لری تاپاراق بۇ قونو اوستونده دایانیرلار و با باغلیلیغی اثبات ائتمه¬یه چالیشیرلار. هابئله ساکالاردان قالان کلمه¬لری آراشدیریب اوئستا، پهلوی دیللری ایله باغلیلیق آختاریرلار.
20جی یوزایلده یئنه بیر سیرا بیلیم آداملاری بۇ چالیشمالاری و ادعالاری اثبات ائتمک اۆچون داوام ائتدیلر. بونلارین آراسیندا آلبرت هرمان هامیدان باشدا دایانیر. باشقا عالیم کرچمر ساکالاری دوغو ایرانلیلارا دین و دیل باخیمیندان ایلگیلی بیله¬رک، ساکالاری ایرانین دوغودا یاشایان قبیله¬لرینه یاخین بیلیر. همین عالیم سوْنرالار اسکیت لرله تورک¬لرین ایلگی¬لرینه ده توخونور و اؤز قاباقکی ادعاسیندان واز کئچیر. او، ساکالارین ایرانی کؤکنلی اوادوغوندا شک ائدیب و تورک کؤکنلی اوْلدوغونا اینانیر.
آنجاق ساکالارین اسلاو کؤکنلی اوْلدوغو تکجه روس عالیم لری طرفیندن مودافیعه ائدیلیر. بۇ عالیم¬لرین باشیندا زابلین دایانیر و ساکالارین گئییم¬لریله روسلارین گئییم¬لرینی توتوشدوروب بئله بیر سونوجا چاتیر. آما بۇ نظریه روس عالیم¬لریندن ائشیکده هئچ بیر طرفداری یوخدور.
آنجاق ساکالارین یاخود اسکیت لرین و اشغوزلارین اورال – آلتای ایرقی نظریه¬سی داها چوخلو بیلیم آداملاری¬نین فیکیر دونیاسیله اویغون گلمیشدیر. بۇ نظریه باشقا نظریه¬لردن طرفداری چوخ اولاراق گونو گوندن ده آرتماقدادیر. الده ائدیلن نسنه¬لر و وثیقه¬لر 19جو یوزایلین ایلک ایللریندن و حتا ایلک دفینه¬لر اورتایا چیخدیقدا عالیم¬لرین دقتینی اؤزونه چکه¬رک بئله بیر نظریه اورتایا قویولور. بۇ نظریه¬نین ان شهرتلی عالیمی ب. گ. نیبهور اوْلموشدور.
نیبهور، هرودوت تاریخینه آرخالاناراق طرفسیز بیر مئتودلا اینجه¬له¬دیکدن سوْنرا ساکالاری تاتار و موغول قبیله¬لریندن اوْلدوغونو ایره¬لی سورور. اونون اساس سایدیغی قونو، ساکالارلا تاتارلارین عرف، عادت و عنعنه لری اوْلموشدور. بۇ فیکری یونان مشهور عالیمی گروته¬دن سوْنرا نویمان تقویت ائدیر. کیپرت ده اوْرتا آسیادان روسیایا گلن اسکیت¬لرین گله¬نک و گؤره¬نک¬لری¬نین و حیات طرزینی اینجه¬له¬ییب، ساکالاری تورک – تاتار و حتا موغوللارا چوخ یاخین و حتا اونلاردان بیر قبیله کیمی تانییر. ناگی ده بۇ نظریه یه قاتیلیر.نیبهورون ایره¬لی سوردویو نظریه گونو گوندن بیر چوخلو طرفدارلار تاپیر. عنعنه¬لری آراشدیران فیلولوگ¬لار، یئر قازینتیلارینی ایره¬لی سوره¬ن آرخئولوگلار الده ائیلن وثیقه¬لره آرخالاناراق بۇ نظریه طرفدارلارینا قاتیلیرلار و هر بیر کتابدا یئنی – یئنی اینجه له مه لری اورتایا قویورلار. بۇ آرادا چیوی خطی نین متخصصی اوْلان نوردمان داها درین و دانیلماز وثیقه¬لر اورتایا قویور و چیوی خطی ایله یازیلان متن¬لری بوگون تۆرکجه یه چئویریب و ایکی دیل آراسیندا ان اسکی ایلگی¬لری تاپیر و اونلارین تورک اوْلدوغوندا هئچ بیر شوبهه¬یه یول وئرمیر. او، بۇ آراشدیرمالاری قورتاردیقدا اسکیت-لری تورک اولاراق اورال – آلتای ایرقلی بیلیر.
البتده بئله آراشدیرمالار بونلارلا بیتمیر، بلکه بیر چوخلو بیلیم آداملاری یازیلی قایناقلارین اوستونده دایانیب و یئنه آختاریشلارا داوام ائتدیریرلر و نهایت بیر چوخ عالیم بۇ نظریه نی بوتون ساحه¬لریله آراشدیریب اینجه له ییب قبول ائدیرلر. بونلاردان مایر، اوکسوس، روبن، مینز، ه. تریدلر، ب. لافر و یاکساتای کیمی عالیم-لری سایماق اولار.
بو نظریه¬یه قاتیلانلار بوتون اؤلکه لردن و ملت لر آراسیندا او جمله¬دن آلمان، انگیلیس، فرانسه و حتا روس عالیم¬لری ده واردیر. آنجاق تورک عالیم¬لری ده بۇ نظریه اۆچون چالیشیرلار. بۇ عالیم¬لردن ذکی ولیدی دوغان، ترخان، اوگال، سیدف و باشقالارینی سایماق اولار. هر حالدا چاغداش عالیم¬لر ساکالارین عنعنه¬لریله تورک داستانلاری آراسیندا اؤزه¬للیک¬له کتاب دده قورقود قهرمانلاری آراسیندا اوْلان درین علاقه¬لری اونودماییرلار و اونلاری تاتار، یاکوت و قزاقلار آراسیندا هله ده وارلیقلارینی دئمکدن چکینمیرلر.
ساکالارین اسلام کؤکنلی اوْلدوقلارینا طرفدارلار هئچ بیر وثیقه و ایناندیریجی دلیل گتیرمه ییرلر و اونا گؤره ده هئچ عالیم لرین طرفیندن قارشیلانماییرلار و سکوت ایله بۇ نظریه قارشیلانیر. ایران کؤکنلی اوْلدوغو نظریه یه داللانلار، تکجه بیر سیرا کلمه¬لری اورتایا قویوب و بیر ده دین ایلگی¬لرینی آراییرلار. آنجاق چیوی خطی ایله یازیلان کتیبه¬لرین اوخونوب – چئوریلمه¬سی و اونلارجا تۆرکجه دیلینده اوْلان اصیل کلمه¬لر بۇ نظریه¬نی تاریخه قاتیشدیردی. بوندان علاوه بۇ عالیم¬لر حتا یازیلی قایناقلارا دقت ائتمه¬میشلر و بونا گؤره تاریخ و دیلچی¬لیک بوگون داها ده¬یرلی بیر علم کیمی ساده دلیل¬لرله قانع اولمور و علمی دایاقلار یازلی قایناقلار، اؤزه¬للیک له کتیبه¬لر، الده ائدیلن نسنه¬لر، آرخئولوژی تاپینتی¬لار هامیسی ال – اله وئریب بۇ نظریه¬یه آرخا دورورلار.
آنجاق ساکا یا اسکیت¬لرین اورال – آلتای اوْلدوقلاری گونو گوندن بیلیم عالمینده چوخلو طرفدار تاپماقدادیر. قافقازلاردا و آذربایجاندا اوْلان قازینتیلار لاپ اصیل و درین وثیقه¬لر بونا الده ائدیر. آنجاق بۇ نظریه¬نی قبول ائده¬ن¬لر بیر نئچه دلیلی ده آرتیریرلار:
1)ساکالارین یوردلاری ایله تورک آنایوردلاری ایله ایلگیسی
2)ساکالارین و یوردلاری نین آدلاری تورک¬لوک ایله ایلگی¬سی
3)دیللری نین تورک دیلی ایله ایلگیسی
4)دین لری نین اسک تورک دینی ایله ایلگیسی
5)گله نک لر و گؤره نک لری نین اسکی تورک گله نک لری و گؤره¬نک-لری ایله ایلگیسی
6)صنعت و اینجه ایشلری¬نین اسکی صنعت¬لریله ایلگیسی
7)ساکالارین خلف¬لری بوگون هله ده وارلیقلارینی قورویورلار.
هرودوت و استرابون یازیلی قایناقلاری اسکیت¬لر یا ساکالار حاقّیندا یازاراق اونلاری کؤچری ائللر کیمی اوْرتا آسیادان خزر دنیزی¬نین دوغوسوندا قافقازلاردان اورمو گؤلونه قده¬ر گلدیک¬لرینی تصویره آلمیشلار. هرودوت و استرابون بونلارین حاقّیندا یازدیقلارینی سوْنراکی قازینتیلاردان اله گلن و آراشدیریجیلارین اینجه-له¬مه¬لرینین سونوجلارینی بیر – بیری¬نین اوستونه دوشوروب تصدیقله¬ییر. بونلارین هامیسی ساکالار یا اسکیت¬لرین اورال – آلتای و تورک کؤکنلی اوْلدوقلارینی ایناندیریر.
دیلچی¬لر ده بۇ زمینه ده چوخلو آراشدیرمالار آپارمیشلار. ساکا یا اسکیت یا اشغوزلارین آدینی بوگونه قده¬ر آچیقلاماغا چالیشانلار چوخ اوْلموشدور. ذکی ولیدی دوغان ساکالارین آدینی قبیله آدی اولاراق تارگوتائه، اسکولوت و پارولات کلمه¬لری¬نین ده تورک، چیگیل و بارولا آدلاری¬نین "ت"لی جمع شکلی¬نین یعنی تاورگوت، سیلیکوت و بارولات دئمک اولماسی¬نین لاپ مۆمکون اولدوغونو بیلدیریر و اسکیت کلمه¬سی¬نین چنگیزین ایلک دایاندیغی قبیله¬لردن ساکاییت قبیله¬سی-نین آدی کیمی، ساکا آدی¬نین "ت"لی جمع شکلی اولماسینی خاطیره گتیردیگینی ایره¬لی سورور. کوون ایسه پارت توپلوقلاری¬نین جمع آدیندا، آرساک (رومانلیلار دئدیگی کیمی) ماساژت¬لرین ائتنیک آدیندا ماس – ساژ و ساکالارین یونانلیلار آراسینداکی "ساکای" آدی¬نین قوشقویا یئر بوراخماسینیزین اوریانتال تورک سؤزو "ساک" (عقیللی) "یئته¬نک¬لی"، "ایره¬لی گؤروشلو" آنلامینا گلن سؤزلرله عئینی اوْلدوغونو بیلدیریر. ساک / ساکا آدی¬نین تورک دیلینه عایید بیر کلمه اوْلدوغونو قبول ائده¬ن گونالتای ایسه جاغاتای لغتینده ساک کلمه¬سی¬نین یان معناسینا گلدیگینی بیلدیره رک ساکالارین اوتوردوقلاری یئرلرین آناتورک ائلینه نسبتله یان طرف اوْلدوغو دوشونولورسه اونلارا بۇ آدین وئریلمیش اولماسی مناسبتی¬نین آنلاشیلاجاغینی بیلدیریر. همان عالیم بوگونکو تورک قبیله¬سی اوْلان و روسلار ایچینده یاگوت آدیلا تانینان یاگوت¬لار اؤزلرینی ساکالاردان بیلیرلر.
سیدُف دا بیر چوخلو عالیم¬لرله ساکالارلا یاکوت¬لارین آراسیندا اوْلان ایلگی¬لردن دانیشیرلار. بیر چوخ دیللرده ساک همان یایغین معناسیندادیر. بیر سیرا عالیم¬لر ساکانی سایای دئمک¬له یای معناسینی اونلاردان آلیرلار و اونلار اللرینده همیشه اوخ و یای اوْلدوقلارینا اشاره کیمی بیلیرلر.
آنجاق بۇ آدلار قونشو خالقلار طرفیندن اونلارا وئریلمیشدیر: ساکا، اسکیت و اشغوز. سیدُف آختاریشلاریندا بوگون ده بیر چوخ کندلر و قبیله¬لر هله ساک آدیلا اؤزارینی ساخلامیشلار، او جمله¬دن بوزوک¬لار، اوچوک¬لار، 53 یایلار، 40 یایلار کیمی آدلار واردیر.
باشقا بیر قونو اوْلان ساکالارین دیللری دیر، ساکالارین تورک دیللی اوْلدوغو اثباتا چاتمیش بیر قونودور. ساکالارین بۇ گئنیش جغرافیادا دولاندیغی یئرلرده جغرافی آدلار قویموش و بوگونه کیمی بۇ آدلار قالمیشدیر. قارا دنیزدن خزر دنیزینه قده ر بۇ آدلار هله ده واردیرلار. او جمله دن تمرینده، قاریم یالوق، قاراجاسیس داغینل قیراجاسیم دئمیشلر. تورک دیلینده قارا، قاری و اقار "یوکسک" معناسیندادیر. آرقان اویغورجا اوقان، جغاتایجا اوخان یعنی بؤیوک تانرییا اشاره¬دیر. اسکیت¬لرین قاریم پالوق آدی دا بالیق گؤلونه اشاره¬دیر. آنجاق یونان، عبری و بابیل قایناقلاریندا بیر چوخلو آدلار واردیر کی بونلارین تورک دیلینده معناسینی تاپماق دیلچی¬لرین ایشی اوْلموش و بیر چوخ نظرلرده وئره¬رک ساکالارین دولاندیغی یئرلر و قویدوغو آدلار هله ده قالیر. آنجاق ان چوخ دایانان موضوع، شوش¬دا چیوی خطینده یازیلان کتیبه بر بوگون اؤز وطنسمسطده موجوددور. متخصص¬لر بۇ کتیبه¬لری اوخویوب و بۇ کلمه¬لری چیخارمیشلار: آنیرا، اوناماق، آرتا، اوتورماق، دالدو، دولدوراق، گیک، گؤک، ایرچیگی، آرتماق، آرتیق، قوتتا، قاتماق، چاغری، اوغول، یال، یول، ویتا، وانا، اؤته، یانا، وورون، اورون کلمه¬لری اوخونموشدور. بۇ متن¬لرده اؤزه¬للیک¬له فعل¬لرین هامیسی تورکو اوْلموشدور. بونو دا تصادفله دوشونمک اولماز. بؤیوک عالیم تونا دئییر: "بیر – بیریله هئچ ایلگیسی اولمایان دونیا دیللرینده، تصادۆفی کلمه اویغونلوقلار بیر معجزه قابلیتینده¬دیر و اؤرنک¬لری بیر الین بئش بارماغینی گئچمز". بئله¬لیکله بوگون دونیا ساکالارین تورک اوْلدوغونو اینانمالی و بونا اویغون حرمت ائتمه¬لی¬دیر.
قزاقستاندا آلما آتانین ائسیک کورقانیندان یازیلی کیچیک بیر مجمه¬یی تاپیلدی. ساکالارا عایید اوْلان و 26 حرفدن عمله گلن بۇ یازی سلیمانف طرفیندن "خانین اوغلو 23 یاشیندا یوخ اولدو. (خالقین) آدی دا یوخ اولدو". بۇ جمله بیزیم بوگونکو دیلیمیزه داها اویغوندور.
اسکی یازیلار وئره¬ن تانری کلمه¬سی، بوگون بیر چوخلو یازیلاردا جغرافیا و شخص آدلاریندا و شوش دا تاپیلان کتیبه¬لرده واردیر. مورتمان دئدیگی کیمی چیوی یازیلاری ساکالارین تورک اوْلدوقلارینی اثبات ائدیر و اونلارین دیلی تورک – تاتار و فین – اوقور دیللری¬نین هله آیریلمادیغی اؤنوندن¬دیر.
تورک¬لرین دینی ایناملاری ایله ساکالارین ایناملاری آراسیندا اوْلان اویغونلوقلار بیر چوخلو بیلیم آداملارین آراشدیرما قونوسو اوْلموش و بونلار تانری، گؤگ تانری و اونا باغلی ایناملاری اینجه¬له¬ییب، هابئله شامانلار و حتا سئحربازلیق ساییلان ایناملاری ساکالار آراسیندا و هونلارین باشقا قبیله¬لری آراسیندا اوْلدوقونو آراشدبیریب و بونلارین بیرگه و بیر – بیرینه چوخ یاخین و حتا بیر اوْلدوغونو ایره¬لی سورموشلر. نهایت ساکالارین دین ایناملاریلا باشقا تورک قبیله¬لری نین ایناملاری عئنی دیر.
هابئله عنعنه¬لری و دبلر قونوسونو ساکالار و باشقا تورک قبیله¬لری آراسیندا آراشدیرانلار بونلارین بیر قبیله¬دن اوْلدوقلارینی دئمکدن چکینمه میشلر. بۇ قونو اوزره ساکالارین آت اوسته یاشامالاری، اؤکوزدن آرابا چکمک اۆچون یارارلانماق، ات یئمک¬لری، بیشیره جک غذالاری، قاب – قاجاقلاری، قمیز ایچگی یه وورغونلوقلاری، و نهایت باشقا عادتلری اونلارین تورک اوْلدوقلارینی ثبوتا چاتدیریر. هرودوت، استرابون و هیپوکرات دا بونلاری اؤز گؤزلریله گؤروب یازطدیقلاری داها بوگون تصدیقله نیر و ساکالارین تورک دیللی و اورال – آلتای کؤکنلی اوْلدوقلاری هئچ شوبهه ده قالمیر.
داستانلار
دَییشدیرروسیادا ساکالار اؤزلرینی دوغما بیلیرلر. اونلار آراسیندا افسانه لر و داستانلار واردیر. بۇ داستانلار بوگونه قده ر گلیب – چاتیبدیر. بۇ داستانلارا گؤره ساکالاری بؤیوک آتالاری تاگیتائوس دان یارانمیشدیر. او، گؤگ تانریسی اولاراق دنیپر چایی نین قیزی – یاری قادین و یاری ایلان اوْلان قیزی ایله ائوله نیر. تارگیتائوس 2000 ایل میلاددان اؤنجه یاشاییرمیش. ساکالار دنیپرده بیر شاها باش اگیرلر کی اوسطوره لره قاریشمیش، همین اینام اونلاری ثروتلی اولماقلارینا یول آچیر و اشراف طبقه سی ساکالار ایچینده یارانیر. اونا گؤره تاریخچیلر بونلارا سلطنت ساکالاری دئییرلر. اونلارین الده ائدیلن قبیرلریندن بیر چوخلو جواهرلر، قیزیل و گوموش اله گلمیشدیر. آنجاق بۇ سیطنت ساکالاریندا بؤیوک بیر استبداد دا یارانیر. شاه تانری طرفیندن گلمه ساییلیر و هر نه دئسه گؤرولمه¬سی واجب ساییلیردی. اسکولس Scyles ساکالارین بۇ مستبد شاهلاریندان بیری دیر کی آناسی یونانلی ایدی. آنجاق اسکولس دینه نسبت حؤرمتسیزلیک ائده رک، ساکالار طرفیندن اونا قارشی عصیانلار قالخیب و اؤلدورولور.
بونونلا بئله، ساکالار یونان کولتورونه ماراق بسله ییرلر. یونانلی لار کیمی گؤزل شهرلر دوزلدیب و اونلارا تای یاشاییشی سئویرلر. البتده هرودوت ساکالارین یاغی بیر گروهونا دا اشاره ائدیر و اونلاری اصیل قبیله¬دن آیریلیب بالخاش Balkhash گؤلونون باتی قوزئیینه کؤچوب و اؤزلرینی ساکای Sacae آدلاماقلارینی دا اونوتمور. بالکاندا بیر چوخلو یئرلر اؤزلری مسکونلاشماق اۆچون یارادیرلار و بوگونه دک مجارستان، پروس، رومانیا و باشقا اورپا اؤلکه لرینده ساکمالارین یوردلاری تانینماقدادیر. 346 ایل میلاددان اؤنجه سارماتلار دون چاییندان کئچمیشدیلر و امن بیر یئر دالیجا گزیردیلر. بۇ زامان آیرتس Aertes ساکالارین شاهی دانوبدان کئچدی و کیچیک سکائیه دئییلن یئری اله آلدی. 339 ایلینه قده¬ر بالچیک Balchic توْرپاقلارینا چاتیب و ایکینجی فیلیپ – مقدونیه شاعی نین غضبینه سبب اوْلدو. فیلیپ ساکالاردان قورخویا دوشوب و دانوب ساحیلینده ساکالارلا ساواشا گلدی. بۇ ساواشدا آیرتس اؤلدو. ساکالار باریشا اوز گتیردیلر. آما اونا وفالی قالمادیلار. اوچ ایل سوْنرا اسکندر ساکالارا حمله گتیردی. اسکندرین سرداری بۇ ساواشدا اؤلدورولسه ده، اسکندر سیناغا باش اگمه دی و ساکالار دا دال قاییتمادیلار. بلکه بالکانا گئدیب خراج و باج وئرمکله راضیلاشدیلار.
آنجاق ساکالار یاواش – یاواش باشقا اوروپا ملت لریله قاریشیب اونلاردا حل اوْلدولار. تاریخچی لر ساکالاری همیشه باشاریلی و کام آلان بیر ملت کیمی قلمه آلمیشلار. اونلار تجارت، آلیش – وئریشدن ثروتمند اوْلدوقلارینی یازمیشلار. اونلار اینچیلیک له ده ثروت قازانمیشلار. سمائیه ده بوغدا اکیب، یونانین بوغدا انبارلاری اولماغا شهرت تاپمیشلار. ساکالار دوز، بالیق، خاویار، بال، ات و سود، دری و خز ساتیب یونانلی¬لاردان جواهرات آلیردیلار. اونلارا گؤزل جواهرلر دوزلتمه¬یی سفارش ائدیرلردیر.
ساکالارین یاشاییش طرزی
دَییشدیربیلدیگیمیز کیمی میلاددان 1000 ایل اؤنجه آسیا چؤللرینده یاشایان طایفالارین هامیسی مال 0 داوار تربیه سی ایله یاشاملارینی تامین ائتمیش و اکینچیلیکدن تغذیه ائدیرلردیر. پالتار و غذالارینی بۇ ایکی یولدان – داوار ساخلاما و اکینچیلیک¬دن الده ائدیرلر. بونا یاخشی یایلاقلار و قیشلاقلاری اولمالاری دویولار. یوردلارینی ساخلاماق اۆچون ده دوشمانلارلار ساواشما گوجونه مالیک اوْلدوقلار لازیم¬دیر. اونلار آت اوستونده یاشاییب، یوردلارینی ساخلاییب و دومنلرله ساواشیرلار. ایگید کیمی گوجلو اولماق و اله قیلینج آلیب آت سورمک اونلارین یاشاییش احتیاجلاریندان ساییلیر. ساواش باجارمایان ایگید ائدوسیز قالیر، آد قازانمیر. بۇ دوروم قبیله آداملارینا عاییددیر.
ساکالار چای قیراغیندا و گؤل ساحیلینده یاشایاراق بالیق توتما، اوو اوولاماق دا اللریندن گلیر و اونلارین ایی ایش و پئشه¬لری ساییلیر. قادینلارا حؤرمت بسله¬مک، عائله¬نین راحاتلیغینی الده ائتمک، چادر قوروب، ائو تیکمک باجاریغی هر بیر ایگیدین گؤرکملی ساییلیر. قادینلار یایلاق – قیشلاغا گئدرکن آرابالاردا اوتوروب و ایگیدلر آت اوستونده اولمالی¬دیرلار. آرابالارین دؤرد و یا آلتی تکرلی اوْلدوغو دا یازیلماقدادیر. قازینتیلاردان اله گلن آرابالارین و تکرلر ساکالارین بۇ صنعتده باجاریقلی اوْلدوقلارینی گؤسته¬ریر.
ساکالار خوشبخت یاشاییرمیشلار. دوشمانین اونلارلا ایشی اولماسایدی اونلارین دا ایشلری یوخوموش. آنجاق دوشمنه ده هئچ بیر زامان باش اگمه¬میشلر. ایرانلیلار هرنه قده¬ر گوجلو اولوردوسالار، کوروش، داریوش و باشقا شاهلار اونلارا اذیت ائتمه-یینجه اونلارین دا اذیتی کئچمیرمیش. کوروش دؤنه لرله اونلارا هجوم ائتدی و اونلاری جانا گتیردی. نهایت ده اونلارین الینده اؤلدورولدو. داریوش دا عؤمور بویو اونلاری اذیت و آزارا معروض قویدو و نهایتده اونلارا ال تاپا بیلمه دی و چوخلو غضبلنمه سینه سبب اوْلدو. بونلار هامیسی گؤسته ریر کی ساکالار خوش یاشاماق اهلی اوْلموش، آنجاق گره کلی زاماندا قیلینج اله آلاراق رحم ائتمه دن اؤلدورموشلار و اؤز عائیله¬لری¬نین خوش یاشاملاری اۆچون ساواشمیشلار.
تاریخدن اؤیره¬نیریک ساکالارین یوردو سیحون و جیحون یونانلیلاری بوغدا و آرپا انبارلاری کیمی تاننیرمیش. بۇ گؤسته¬ریر اونلار اکینه¬جکلریله یاشاملاری کئچیریرمیشلر. اونلاردا آت ساخلاماق، داوار تربیه ائتمک و عئینی حالدا موسیقی و اویناماق (رقص) اؤز یئرینده واریمیش. آت، اونلارین باشقا تورک ملت¬لریله برابر ان یاخین دوستو ایدی. الده ائدیلن نسنه¬لر قبیرلردن گؤسته¬ریر کی آت گاهدان قبیر صاحیبی ایله بیرگه قویلانیر. یا آت مجسمه¬لری قیزیل و گوموشدن دوزه¬لینیب قبیرلر ایچینده قویولورموش. آت گؤگدن گلمه بیر حیوان کیمی حؤرمتله قارشیلانیر. ساکالار یانیندا آت حاقّیندا اوْلان داستانلار، بوگون هله ده آذربایجاندا اوسطوره¬وی بیر صورتده جانلی دیر.
هرودوتون یازدیغینا گؤره بیر افسانه ساکالار آراسیندا واردیر کی بیر شاهین اوچ اوغلو وار. شاهین آدی تارگی تائوس ایمیش. گؤیدن بیر قیزیل کرپیج دوشور و اوندان اود قورجاناقلاری آتیلیردی. اوغلانلاردان بیری یاخینلاشدی بلکه اونو اله آلسین. باجارمادی. اوندان کیچیک ده گلیب گؤتوره بیلمه¬دی. آنجاق لاپ کیچیک اوغول او کرپیجی اله گؤتوروب آتاسی یانینا گلدی. اودلار سؤندو و او کیچیک قارداش اسکولوتلارین یانی ساکالارین شاهی اوْلدو. بئله داستانلار بوگون ده تورک خالقلاری آراسیندا چوخدور. بونا تای ناغیللار دا واردیر. تاریخه گؤره تارگی تائوس 513 میلاددان اؤنجه شاهلیق ائدیرمیش. هرودوت یازیر قادینلار سؤیود و سرو آغاجیندان بیر معجون دوزلدیب، کُندر و سو ایله قاتیب بیر خمیر دوزلدیرلر. بۇ خمیری بدنه یاخیب و دری لرینه یاخیرلار. بیر آز سوْنرا سویونان یویوب، دریلری چوخ تمیز و پارلاق اولور. بۇ ایش اونلارین بئب لری نین صاف و تمیز اولماسینا سبب اولور.
تاریخی قایناقلار ساکالارین شهرده اوتورماقلارینی تائید ائدیر. میلاددان 500 ایل قاباق اونلار شهرلرده اوتوروب، دون، دانوب و دنیپر پایلاری قیراغیندا یوردلار قورموشلار و شهرده اوتوران ساسسلیرمیشلار. اونلار ائولرینی دوغال محیطده ائله دوزلدیرلر کی هم محکم و هم دوشمانلاردان اماندا قالیر و اونلارا ال تاپما چوخ دا آسان اولمور. اونلارین ان گؤزل شهرلری نئاپولیس¬دیر کی کریمه¬ده موجوددور. 1945جی ایلده بۇ شهرده اوْلان قازینتیلار قارتاردیو شولتس Schulz و کولووکینا Kolovkina بۇ قازینتی¬لاری ایره¬لی سوردولر. بۇ شهر 500 ایل تامام اونلاری باشکندی کیمی (400 ایل میلاددان اؤنجه دن 100 ایل میلاددان سوْنرایا قده¬ر) اوْلموشدور. بۇ شهرین اطرافیندا 14 یارد دووار چکیلمیشدیر و بؤیوک دروازه¬سی دوزلمیشدیر. شهرین ایچینده داشدان و سفالدان ائولر یاپیلمیش، شهر ایچی داس و مرمر مجسمه¬لرله بزه¬نمیشدیر. هر ائوین بیر نئچه اوتاغی اوْلموش، اوتاقلار بؤلونموش، بیر اوتاق یاتاق اوتاغی، باشقاسی قوناق اوتاغی و بیرینده ده کوزه¬لر قویولموشدور، سانکی شراب چکمک اۆچون اوْلموشدور.
نئاپولیس اونلارین گؤزل باشکندی کیمی اولورسا دا، کامنسکویه باشقا بیر یوخسول شهری کیمی تانینا بیلر. ساکالار شهرلرده خوش کئچیریرمیشلر. ایشلری کندلرده اولورسا دا، هردن بیر شهره گلیب آلیش – وئریشلرینی یاپیب و کنده دؤنورموشلر. آنجاق یاشاییشلارینی خوش کئچیرمه¬یه چالیشیرمیشلار. بونونلا بئله اونلار عیاشلیق یوخ، بلکه عائیله سئور بیر خالق تانینیرلار.
اونلار اینجه صنعتدن ذوق آلیر و هابئله بیلیم و حکمت¬دن ده اوزاق دولانماییرلار. تاریخچی¬لر بونو دئمکدن چکینمیرلر کی ساکالار علم و ادبه ده ماراق بسله¬ییب، دوشونجه و فیکره ده یر وئریرلرمیش. اونلار بونو یازیرلار کی: آناخارسیس ساکالار شاهزاده سی و شاه سائولیوس قارداشی بیر ائلچی کیمی آتن شهری – یونان باشکندی نه گؤنده ریلیر. بۇ شهرده چوخلو ساکالار یاشاییرمیش. آناخارسیس 589 ایل میلاددان اؤنجه بیر شهره داخیل اولور. سولن Solon یانینا و فیلسوفلار درنه-گینه گئدیر. آناخارسیس حکمت و فلسفه یه ماراقلی اوْلدوغو اۆچون تانری تانیما و فلسفه یه اوز گتیریر و یونان حکیم لریله بحثه قاتیلیر. یونان فیلسوفلار آناخارسیسی سئویب و اونونلا صحبتلره قاتیلیرلار و اونو بیلیم صاحیبی اوْلدوغو اۆچون و ماراقلاری اۆچون چوخ سئویرلر و بیر سمالی عالیم کیمی قبول ائدیرلر.
آنجاق آناخارسیس بیر مدت سوْنرا اؤز یوردونا دؤنور. او یول اوزونو بیر چوخلو شهرلردن گؤروش ائدیب، شهرلر و خالقلارلا گؤروشور و تانیماغا چالیشیر. او کوزیکوس Cuzicus شهرینده الئوسیس عنعنه لرینده اشتراک ائدیر. بۇ بیر دینی مراسیم دیر. آناخارسیس ده بۇ مراسیمده شرکت ائدیر و اونلارا علاقه تاپیر. تصمیم توتور اؤز یوردونا قاییتدیقدا بئله بیر مراسیمی آنایوردوندا دا برپا ائتسین.
آناخارسیس اؤز یوردونا دؤنور. بیر گون بئله بیر مراسیمی برپا ائتمک اۆچون چؤله چیخیر. آنجاق بیر سیرا خالق اونو بئله مراسیمی برپا ائتمکده گؤره رک قارداشی سائولیوسا خبر وئریرلر. سائولیوس گلیب اونو بۇ مراسیمده گؤرور و بیر اوخونان جانینی آلیر. بئله¬لیکله ساکالارین ایلک فیلسوفو اوْلان آناخارسیس آرادان قالدیریلیر . تاریخچی¬لرین دئدیک¬لرینه گؤره ساکالار دوزگون یاشاییش کئچیره¬رک، ایی و یاخشی کئچینه¬جکلری اوْلموش و دوزگون دولانیشیق آپاریرمیشلار. اونلارین اینجه صنعته علاقه گؤسترمه¬لری ائولری¬نین بزه¬گی، ائو نسنه¬لری، مبلمانی و قاب – قاجاقلاری گؤسترمه¬ده¬دیر. اونلارین ائولرینی ان گؤزل قالیلار، ماسالار، اؤرتوکلر، یورقان – دؤشک¬لر، مخده¬لر، ائو نسنه¬لری و ائو بزه¬ک¬لری، دووارلارا آسلانیلان پرده¬لر گؤسته¬ریر. اونلار بویالارا دا چوخ علاقه گؤسته¬ریب، شاد بویالاردان یارارلانیرلار. قارا و توتقون بویالار ایشلتمیرلر. حتا قاب – قاجاقلاری اوستونده اینجه ال ایشلریندن استفاده ائدیرلر و بۇ شکیللر بوگون ساکالی¬لاری بیر اینجه صنعت و هنره ماراقلی انسانلار کیمی تانیتدیریر.
یئنه تاریخه بیر باخیش
دَییشدیرآشورلار 750 – 700 ایل میلاددان اؤنجه ایلک دفعه ساکالاردان یازیرلار. بۇ زمان اونلار اوْرتا آسیادا یاشاییرلار و آشور و بابیل مدنیت¬لریندن اوزاقدیرلار. آنجاق فارس عالیم¬لری ساکالارین ایرانلیلاردان تاثیر آلدیغینی یازیرلار . بیر حالداکی هله آریالیلار بورایا گلمه¬ییبلر کیمدن تاثیر آلیرلار؟ زردشت دینیندن یارارلانمالارینی دا یازمادان چکینمیرلر؟!
هرودوت یازیر: ساکالار حاقّیندا بیر داستان دا واردیر کی منجه اینانمالی¬دیر. بۇ داستانا اویغون ساکالار آسیادا یاشاییرلار. سوْنرا ماساگت¬لر اونلاری یئرلریندن کؤچمه¬یه چالیشیرلار. ساکالار جیحوندان کئچیب کیممرلره داخیل اولورلار. ساکالارین چوخلوغو سبب اولور کیممرلر ایکی بؤلونورلر، بیر سیرا ساواشارکن اؤلورلر و بیر سیراسی یئرلرینی بوشلاییب ساکالارا قویورلار. ایندی ده کیممرلرین قالالاری اورادا واردیر. . . هرودوت آرتیریر: آیدین¬دیر کی ساکالار کیممرلری تعقیب ائده رک بیزیم اؤلکه¬یه گلیرلر. کیممرلر دنیز ایله یول گئدیب و ساکالار قافقازا گئدیرلر و ماد اؤلکه سینه داخیل اولورلار. هرودوت بۇ زامان هووخشتره زمانینا اشاره ائدیر و هووخشتره نینوانی بوشلاییب اؤلکه¬سیندن مودافیعه ائتمک اۆچون قاییدیر. آنجاق ساکالار بئله¬لیکله آسیانیبن ان گوجلو ملتی اولورلار. ارمیا کتابیندا دا اونلار حاقّیندا معلومات وئریلیر. آنجاق ساکالار ماننا ایله دوست اوْلوب آشورلارا قارشی ساواشا داخیل اولور. هووخشتره 10 ایل ساکالار شاهی پروتوثس ایله یولا گلیر و قوْشونونو ایکی بؤلومه بؤله¬رک پیاده نظام و سواره نظام اولاراق ساکالاردان اوخ آتان گروپونو دوزلدیر.
دئدیگیز کیمی، اسکیت یا ساکا یا اشغوزلار ایلک دفعه آشور قایناقلاریندا آدلاری چکیلمکده دیر. بۇ قایناقلار یونان قایناقلاریندان داها آرتیق اسکی تاریخلری آراشدیریر. آشور قاینماقلاری 200 ایل هرودوتون یازیلاریندان اؤنجه باغلی دیر. بۇ قایناقلاری 800 ایل میلاددان قاباق و یا 7 جی یوزایلین ایلک یاریسیندا ساکالارین گوجلو بیر قبیله کیمی حرکت لرینه توخونور. بۇ قایناقلاردا ساکالار خزر دنیزی نین باتیسیندا – قافقاز و آذربایجان توپراقلاریندان قارا دنیزین دوغوسونا قده ر اوزانان یئرلرده یاشاییرلار. ساکالار آز بیر زاماندا بۇ اوزون یوللاری گئتمیش و گئنیش بیر اراضیه یاییلمیشلاردیر. آنجاق بئله بیر قبیله آیدین دیر کی نئچه یوز ایللر بوندان اوّل اوْرتا آسیادا بؤیوک بیر گوجه مالیک اوْلموشلار. یازیلی اوروپا قایناقلاری بونلاردان خبرسیز اوْلدوقدا، چپین قایناقلاری دانیشیر. ساکالارین چینله ساواشلاری و کیممرلرله ایلگیلری چین قایناقلاریندا واردیر. اوْرتا آسیادا ساکالار کیممرلرله بیر دیللی و بیر یاشاییش سیستمی نی سورورلر. آنجاق چین امپراتورو اونلارا یورودوکده، اونلار دا بیر – بیری نین آردیجا باتیا ساری یؤنه لیرلر و گاهدان ساواشیرلار. بۇ ساواشمالار، سوْنرالار بیر دوشمان کیمی حرکت لره یول آچیر. اونلار یول اوستونده آشورلارلا قارشیلاشیرلار. آشور شاهی اسرحدون (م.ق. 680 – 668) زامانیندا آشور قایناغی اوْلان Prizma دا آشور امپراتورو اؤلکه سی نین قوزئی و دوغو قوزئیینی تهدید ائده ن کیممرلری اوزاقلاتماق اۆچون ساکالارا یاخینلاشماسینی یازیر. آشور امپراتورو ساکالاردان یاردیم دیله ییر.
بو حادثه یه هرودوت یونان تاریخچیسی ده آنجاق 200 ایل سوْنرا اشاره ائدیر. ساکالارلا کیممرلرین ایلگی لرینه اشاره ائتمه مک اولماز. کیممرلر ساکالاردان اؤنجه چین امپراتورو الیندن قاچاراق باتیا طرف یولا دوشورلر. اونلار خزر دنیزیندن کئچیب قارا دنیزی توشلاییرلار و آشور سینیرلارینا چاتیرلار. ساکالار دا اونلارین آردیجا قافقار و دربند یولو ایله اورارتو توْرپاقلارینا گیریرلر. بۇ زامان اورارتو اورمیه گؤلونون باتیسیندا و ماننا اورمو گؤلونون دوغوسوندا حکومت ائدیرلر. ساکالار اورارتولاری سینیرلار. آشور امپراتورو دا ماننالاری و کیممرلردن قورخاراق، ساکالارا دوستلوق الی اوزالدیر. آشورون باشقا بیر قایناقلاری دا بۇ حادثه یه توخونموشلار.
کیممرلر بیر نئچه ی.ز ایل ساکالاردان قاباق تاریخ صحنه سینه داخیل اوْلموشلار. سارگون (م.ق. 750 – 722) زامانیندا کیممرلر اوْرتا آسیادان باتیا ساری یول دوشمه لری ده یازیلمیشدیر. اونلارین آردیجا ساکالار گلیرلر. بۇ کؤچمه لر چین قایناقلاری اساسیندا چین امپراتورو سوآن هیونگ نولارا قارشی یوروشو و اونلارین باتیا طرف کؤچمه لرینه سبب ساییلیر.
ساکالار آذربایجان توپراقلارینا اورارتو و ماننالارلا اوز – اوزه گلیرلر. آنجاق اورارتو توپراقلاریندا یئرله شیب، اتیلک اؤنجه باریشیق و یومشاق گئدیشلری اولور؛ سوْنرا آرالاریندا توققوشمالار اوز وئریر و اورارتولاری آرادان قالدیریب اؤز حکومت لرینی قورورلار. 585 ایل م.ق. ساکالار کیممرلری اورارتو توپراقلارینا چیخارمیشلار و اورارتو حکومتینه ده سون قویموشلار.
مادلار آذربایجاندا گوجله نه رک ساکالاریین بیر سیراسینی دوغویا و بیر سیراسینی باتیا طرف یؤنلمه لرینه سبب
ساکا اوخ آتانلاری
دَییشدیربیر سیرا سندلر گؤسته¬ریر کی بابیلده، نیوکد نصر و نیونئید زمانیندا کیممرلر و اسکیت لر، پارسلار اورالاری آلدیقدا اوّل، بابیلین نظامی قوْشونوندا ائتکی یاراتمیشلار. اونلار 5یوزایلینجی ایللرده بابیل مدنیتینه مالیک اوْلموش و اونلارین عنعنه¬لرینی ایشه آپاریرمیشلار. حتا هخامنش قوْشونوندا ساکالاردان یارارلانما خبری ده واردیر.
کوروش هخامنش سولاله¬سی¬نین باشچیسی زامانی، ساکالارین سیاسی وارلیغی ضعیفله میش و حکمدارلاری دا داغیلمیشدیر. آنجاق هله بیر گوج ساییلیردیلار. دئدیگیمیز کیمی ساکالار ایکیه بؤلونموش، بیر سیراسی دوغودا و بیر سیراسی باتیدا یاشاییرلار. کوروش ساکالار بؤیوک یوروشلر باشلاییر؛ هم دوغودا اوْلان ساکالارا و هم باتیدا اوْلان ساکالاری راحت بیراخماییر. اونلار دا بۇ یوروشلار قارشیندا برک دایانیرلار و اؤز وارلیقلاریندان مودافیعه ائدیرلر.
کوروش (م.ق. 555 – 528) ایللری آراسیندا بابل و آشورا قارشی ساواشیر. خزر دنیزی نین دوغوسوندا اوْلان ساکالار هئچ زامان کوروشا باش اگمه دیلر. کوروش بابل و لیدیانی آلاراق، ساکالاری اؤزونه بؤیوک بیر تهلوکه بیلیر و اونا گؤره ده دفعه لرله اونلارا یورویور.
کوروش 547م.ق. یونانا حمله گتیردی. 539 م.ق. بابیله وارد اوْلدو و سوْنرا عمرونون سونونا قده ر ساکالارلا – خزرین دوغوسوندا یاشایان قبیله لرله ساواشدی و نهایت 529 م.ق. ساکالارلا ساواشدا اؤلدو.
هرودوت یازیر: بۇ زمان تومروس آدلی بیر قادین ماساگئت¬لرین شاهی¬ایدی. کوروش اونلارین اؤلکه¬سینی آلماق اۆچون ملکه ایله ائولنمه¬یی ایسته¬ییر. تومروس کوروشون حیله¬سینی دوشونور و بیلیر کی کوروش اونون یوردونو آلماق ایسته¬ییر. آنجاق ساواش باشلانیر و بۇ ساواشدا تومروسون اوغلو اؤلور. تومروس اوغلونون انتقامینی آلماق اۆچون ساواشا چیخیر و بۇ دؤنه کوروش ساواش میدانیندا اؤلور. اونون جسدینی تومروس یانینا گتیریرلر. تومروس دستور وئریر باشینی کسیب بیر طشت ایچینه قویسونلار و باجاردیغی قده¬ر قان ایچسین، بلکه قان ایچمه¬دن دویسون! بونلار هرودوتون یازیدیغیندان قیسا بیر روایت¬دیر. همین روایت 15جی یوزایلده بیر اوروپالی رسّامین تابلوسوندا جان تاپیر. بۇ تابلونو اوستده گؤرورسونوز.
داریوش ایش اوسته گله¬رک، هم دوغویا و هم باتیا قوْشون چکدی. ایلک ساواش 518 ایل م.ق. ساکالاری سیناغا اوغراتدی. داریوش بیستون کتیبه سینده ساکالارا قارشی یوروشوندن دانیشیر و اونلارین حکمدارینی توتماقدان واز کئچمیر. بیر تاریخی روایته گؤره، ساکالار چؤللره داغیلیب و یاییلیرلار. داریوش هر کیمه راست گلیب ساکالارین گئتمه یوللارینی سوروشور، اونا یانلیش یول گؤسته¬ریب و داریوش قوْشونونو سرگردان ائدیرلر. ساکالار بۇ ساواش یولو ایله داریوشو بئزیکدیریرلر.
513 م.ق. آنادولویا گیریر. اورالدا عصیانلار قالخمیشدیر و بوتون عصیانلاردا ساکالارین وارلیغی بیلینیر. ساکالار عصیانلارا قاتیلان قبیله لری بیرلشدیریب و بؤیوک باجاریقلا اونلاری گوجلندیریر، حتا ساکالار ثروتلی اوْلدوقلاری اۆچون عصیانکارلارا بؤیوک یاردیملار و هدیه¬لر وئریرلر. داریوش قوْشونو نئچه آیلار و ایللر ساکالار قوْشونونو تعقیب ائدیرلر، آنجاق ساکالار گئجه لر ضربه نی ووروب، گوندوزلر یوخ اولوردولار. داریوش قوْشونو یارالانیر، یورولور و اؤزو ده زیللاها گلیر. چونکی قوْشون دا اونا قارشی دایانیر.
داریوش ائلچی گؤنده¬ریر و ساکالارین حکمداریندان ساواشماغا چاغیریر. اونلار دا اؤز ساواش یوللاری¬نین اوْلدوغوندان دانیشیرلار. ائلچی یه دئییرلر کی داریوشدان قورخمورلار و قارشیسیندا قاچمیرلار، بلکه اونلار ساواش تاکتیک¬لری و استراتژیسی هماندیر. اونلاری بئله سیندیرماق و اؤلدورمک بیزیم یولوموزدور. آنجاق داریوش غضبله نیر و قوْشونو داها آرتیق قیرقینا وئریر. سوْنرا بئله بیر ساواشا حاضسزلیغی-نین اولمادیغینی دویاراق دال قاییدیر. آما قاییدیش یولو دا خطرلی اوْلموش و ساکالارین یوروشلاری کسیلمه میشدیر. ساکالارین تاکتیک و استراتژیک حرکتلری قارشیندا اؤز باجاراقسیزلیغینی بیلدیرمیشدیر. بونو دا آرتیرماق لازیمدیر کی چؤللر قبیله¬لریندن ساییلان بیر چوخ قبیله¬لر تاریخه آیاق قورموشلار و روللارینی تاریخده اوینامیشلار. بۇ قبیله¬لردن سرمت¬لر، ماساژت¬لر و باشقا لارینی آد آپاراراق دئمه¬لی¬ییک کی بونلار هامیسی بیر دیللی و بیر کؤکنلی اوْلموشلار. گاهدان بیر ه بیریله دوست اوْلموش، بیرگه یاشامیشلار و گاهدان بیر – بیرینی قوووب قاچیر میشلار. تاریخی قایناقلار اونلارین وحشیجه داورانیشلاریندان یازماغی دا اونوتمورلار. بونلارلا ساکالار آراسیندا بیر چوخلو باریشیقلی و ساواشلی ایلگی¬لر اوْلموشدور.
آلپ ارتونقادان بیر رسیم
دَییشدیرایسیک گول کتیبه¬سی اورخون الفباسیلا ساکالاردان قالمیش بیر یادگار
تاریخ قایناقلاری همیشه آلیشیر و جوشور. تاریخ اولای¬لاری¬نین اوستونو هئچ زامان باسدیرماق اولماز، اؤزه¬للیکله بۇ زاماندا – علم و ارتباطلارین گئنیشلندیگی بیر دؤره¬ده داها دوزگون معلوماتین یاییلماسینا قارشی دورماق چتین¬دیر. نئجه کی 1368جی ایلده شوروی حکومتی زمانیندا اؤزبکلر بیر سیزا انسانلاری گورجوستانلی اوْلدوقلاری اۆچون اؤلکه¬لریندن اخراج ائتدیلر. بونلار مه سکت آۀدلاناراق، اصیل یوردلاری گورجوستان اوْلموشدور کی 1947جی ایلده استالین بونلاری گورجوستانی بیر دیللی اؤلکه ائتمک اۆچون اخراج ائتمیشدیر. بونلاری ساییسی 87000 اولاراق 60 ایلدن سوْنرا اؤز آناوطنلرینه دؤنمک ایسته دیلر؛ آنجاق گورجوستان بونا ایذن وئرمه دیکده، آذربایجاندا قالدیلار. بونلار همان ماساگئت¬لر یا ساکالاردیرلار کی 3700 ایللیک بیر مدنیته مالیک¬دیرلر. اونلارین دیللری بیر ده باشدان دیلچیلر طرفیندن آراشدیریلیب و اصیل ساکالیلار اوْلدوقلاری اینانیلدی. تکجه ساکالار دئییل، بیر سیرا عالیملرین فیکرینجه اونلاردان علاوه میلاددان قاباق بیرینجی و ایکینجب مین ایللیکلرده اوْرتا آسیادان آذربایجانا گلمیش التصاقی دیللی خالقلارین بعضیسی حتا تورک آدلانمیشلار. مثلا ز. یامپولسکی گؤسته ریر کی آشور قایناقلاری ذم. ق. 14جو یوزایلده اورمو گؤلونون اطرافیندا یاشامیش طایفالاری "تورک" آدلاندیرمیشلار. همین عالیم گؤسته¬ریر میلادین ایلک یوزایلینین بیرینحی یاریسیندا تاریخ و جغرافی عالیمی پومپونیوس Poponius یازیر کی "تورک"لر میلادی بیرینجی عصرین اوّللرینده و حتا اوندان قاباقلار آذربایجاندا – میل دوزو و شیرواندا اولموشلار. هابئله اورارتو یازیلاریندا آذربایجاندا یاشاییشدا اولان "توریخی"¬لردن سؤز گئدیر. هابئله یونان قایناقلاری م.ق. 5جی یوزایلده آذربایجاندا "ایرکی"لرین یاشامالاریندا دانیشیلیر. عالیملرین فیکرینجه توروک، توریخ و ایرکی¬لر همان اوْرتا آسیادان مۆختلیف دؤرلرده گلمیش التصاقیس دیللی ائللرین آدلاری اوْلموشدور و بۇ آدلار تورک اصطلاحی¬نین یارانماسینا معین درجه¬ده تاثیر ائتمیشدیر.
ارمنی تاریخچیسی گوگاسیان بۇ دوشونجه¬ده¬دیر کی م.ق. 5جی یوزایلده یاشایان– تاریخ آتاسی آدلانان - هرودوت دان دا قاباق آذربایجاندا تورک دیللی اوْلموش سابیر، آوار، باشقیر طایفالاری اوْلموشلار. گوکاسیان گؤسته ریر کی غیر سامی اوْلان سوبارلار هورری¬لرله قونشو اوْلموش و هورری¬لر ده م.ق. ایکینجی مین ایللیکلرده اورمو گؤلونون غربینده یاشاییرمیشلار. دئمک گوکاسیان فیکریجه هله میلاددان 2000 – 1500 ایل اؤنجه گوتتی لر و لوللوبی لر زمانی سابیرلر آذربایجاندا اوْلموشلار.
هرودوت آراز ساحیلی¬نین داغلیق منطقه¬سینده مادلارلا قونشو اوْلان ساسپئر قبیله لریندن آد آپاریر. گوکاسیان نظریجه بونلار همان سابیرلر اوْلموشلار و بوگون آراز ایله کور چایی¬نین اطریفیندا یاشاییرلار. بؤیو و داهی شاعیریمیز گنجه¬لی نظامی اسکندر نامه اثرینده بوتون آذربایجانین و حتا اسکندر دولانان اوْرتا آسیانین خالقلارینی تورک اندر تورک بیلیر:
ز کوه خزر تا به دریای چین همه ترک بر ترک بینم زمین .
بو شعردن نتیجه آلماق اولور کی اسکندر ایرانی آلان زامان بوتون بۇ یئرلر تورکلرین یوردو اوْلموشدور. دوکتور رحیم رئیس¬نیا اؤز ده¬یرلی اثری آذربایجان در سیر تاریخ ایران اثرینده ساکالارلا علاقه دار گئنیش بحث آچیر. او بۇ کتابلاریندا ساکالارین دیلی و مدنیتی باره¬ده درین معلومات وئره¬رک مۆختلیف عالیملرین ده نظرلرینی آراشدیریر و نهایت ساکالارلا کیممرلری دیلداش بیله¬رک، بۇ نظره قارشی اوْلان نظرلری ده رد ائدیر و علمی باخیملا ایناندیریر.
ایشغوز آدی ساکالارین آشور دیلینده، بابیل دیلینده و عبری دیلینده دوزگون آدی دئییلیر. ایشغوز بیزجه همان ایش اوغوز، یا ایچ اوغوز دئمک دیر. ساکالار ایرانا و آذربایجانا گلدیکده آشورلارلا باغلانیرلار. آشور قایناقلاری اولاری ایشغوز یازیر. عبری¬لر ده و بابیل تاریخچی¬لری ده اونلاری ایشغوز یازیرلار. آنجاق یونان و باشقا دیللی لر اونلارا اسکیت، سرکیت و بئله – بئله آد وئرمکدن منظور همان سؤزدور، آنجاق تلفظ فرقلری گؤرونور. بونلار حتا کیممرلرله ساکالاری ویاخود ایشغوزلاری بیر دیللی و یا بیر – بیریندن آیریلمیش قبیله¬لر کیمی تانییرلار. دوغروسو دا، بونلارین دیللری بیردیر. دیاکونف دا بونلاری – ایشغوزلاری هرودوت دئمیشکن اوْرتا آسیادان دربند یولو ایله آذربایجانا گلمیش ساییر. ایندی گؤره¬ک بۇ ایشغوزلار یا اسکیت لر کلمه سی نین کؤکو و معناسی نه دیر؟
آشور و یا آشوری قایناقلار گؤسته¬ریرلر دؤیوشن ایشغوز – اسکیت لرین رهبری ایشپاکا یا ایسپاکای ایدی. آشور قایناقلاری بۇ آدلاری بئله گؤسترمیشدیر. آذربایجان خالقی¬نین و بوتون تورک دونیاسی¬نین ان اؤنملی داستانلاریندان و اساس کتابلاریندا بیری دده قورقود کتابی¬دیر. بۇ کتابدا ایش غوز (ایچ اوغوز) ائللری¬نین آدی آیدینجاسینا گئدیر. محمود کاشغری دونیانین ایلک جغرافی بیلگینی، دیوان لغات التورک ده اوغوز ائلری نین 22 قولو و اونلارین آدلاریلا برابر دامغالارینی گؤسته¬ریر. او، یازیر کی اوغوزلار قدیم زمانلاردان ایکی بؤیوک قولا بؤلونورلر: 1- ایش اوغوز (ایچ اوغوز) و دیش اوغوز.( بونو دا آرتیریم کی بوگون ده آذربایجانلیلار بیر سیرا چ سسلرینی ش سسینه چئویریرلر. مثلا اوچ = اوش، قاچ = قاش).
ان قدیم زمانلاردان اوغوزلارین آدینا غوز دئییلمیشدیر. بوگون ده ایران تاریخینده غُز یازیلیر. مثلا سلجوقولاری غزلاردان تانییر. پس شوبهه قالمیر کی ایشغوز همان ایچ اوغوز اولاراق، دده قورقود داستانلاریندا اوْلان همان ائل آدی¬دیر و ایشغوزلار همان تورک دیللی ائللر اوْلموشلار کی مۆختلیف قایناقلار اونلارا ساکا، ایسکیت، و باشقا آدلاری یازمیشلار و بۇ دوغال بیر ایشدیر. دئمک ساکا، ایسکیت ائللری¬نین اصیل آدی اوْلموش ایشغوز و شاهلاری¬نین آدی ایسپاکا گؤسته¬ریر کی ایسکیتلر آذربایجانا گلمیش و ماننا – مادلار ایله بیرلیکده آشور شاهی سرحدون لا وورشموشلار. هرودوتون گؤستردیگی کیمی ایشغوزلار اوْرتا آسیادان گلمیش و تورک دیللی اوْلموشلار.
ایسپاکای دا تورکو بیر کلمه¬دیر. بۇ کلمه بوگون تورک دیللرینده او جمله دن باشقیر، قاراچای و قارا قالپاق دیللرینده ایس پاک شخص آدی کیمی ایشلنمکده دیر و معناسی ایزه باخان و ایزه گئدن معنادادیر. آنجاق بۇ کلمه¬نی هند اوروپا دیللریندن حسابا قویدوقدا معناسی ایت و کؤپک معناسیندا اولور کی هئچ بیر شاه بئله آدی اؤزونه قویماز! آنجاق بیر چوخ شاهلار آدی ساکالاردا موجوددور کی بوگون بونلارین هامیسی تورک دیلینده بیلینیر و هئچ شوبهه ده یارانمیر. ساکالارین شاهلاریندا آدلار بئله آد آپارماق اولار: تارقی تای، لیتوسکای، آرپوسکای و کولاکای. بونلاردا تای بای و آقا کلمه¬لری اوْلدوغو اونلاریت اصیل تورک کلمه¬لری اوْلدوغو شوبهه¬سیزدیر. هابئله ایشغوزلارین بیر فعال شاهلاری¬نین آدی مادی اوْلموشدور. بۇ دا مه¬ته، مه¬تی و مئته آدی ایله اویغوندور. بونون دا معناسی چَتین اولاراق م.ق. شخص آدلاری آراسیندا موجوددور. آنجاق آریا سویونو گؤسته¬رن¬لر عیناد گؤسته¬ریب تعصبه قاتیلیرلار و منطقدن اوزاقلاشیرلار و اؤز دئدیکلرینه بیر قایدا – قانون دا تاپا بیلمیرلر.
نهایت ساکا معناسی نه اولمالیدیر؟ عالیملر بونا بئله جواب وئریرلر: ساک و ساق ایشده آییق و زیرک معناسیندادیر. ساکا معناسی دا داغ یاماجی معناسیندا اوْلموشدور. تورک داستانلاریندا گؤرولدویو کیمی تورک ائللری داغا یوکسک قیمت وئرمیشلر و اونا مقدس شئی کیمی باخمیشلار، اونا گؤره میفیک خصوصیت¬لر قایل اولاردیلار. بونو نظره آلاراق ساکانین معناسی داغ یاماجی دوزگون اولا بیلر.
ساکالارین الده ائدیلن اینجه صنت¬لری
دَییشدیردونیا عالیم لری ساکالارین الده ائدیلن ال ایشلری و هنر ساییلان صنت لرینه حیران قادیقلارینی دئمکدن اسیرگه میرلر. دونیا مدنیتینی آراشدیران عالیم لر داها آرتیق بۇ هنرلره وورولموشلار. ارنولد توین بی مدنیت تاریخی کتابیندا ساکالارا بؤیو ک بیر یئر وئریر. عالیم ساکالاری بؤیوک ایقتیصادی عقله مالیک سایاراق، اونلارین هنرلرینه توخونور و بۇ طرذیف ایشلرین – اؤزلری دوزلتسه لر ویاخو باشقا بیر ملته سفارش ائدیب بئله ایشلرین و نسنه لرین دوزلتمه¬سینه ماراق گؤسترمه لری اونلارین باخیشلارینی گؤسته ریر.
حتا اونلارین ایقتیصادی عقله مالیک اوْلدوقلارینی اثبات ائتمک اۆچون بۇ رئال اولایا اشاره ائدیر کی ساکالار اوکراینا یورودوکلری زمان اونلاردان باج آلاراق بوغدا – آرپا آلماغی ترجیح ائدیرلر. اونلار بۇ ایشلریله یونانلیلاری اؤزلرینه باغلاییرلار و ساکالار اونلار آرپا – بوغدالارینی تامین ائدیرمیشلر و اونون قارشیندا گؤزل جواهرلر دوزلتمه¬یی سفاریش ائدیرلرمیش.
عالیم لر ساکالارین تاریخده اوینادیقلاری رولو آراشدیریراق، اونلارین اینجه صنت ده اوْلان اؤنملی روللارینا اشاره ائدیرلر. حتا دوزلتدیک¬لری معمارلیقلارینی دا اونوتمورلار. بینالاردا یاپیلان گوبور نقشلر، مجسمه¬لر، هامیسی ساکالارین یاشاییشلارینا باغلی بیلیرلر. توین بی ایران¬لا ساکالار آراسیندا اوْلان دوشمنلیغا یئر آچیر و بونلار آراسیندا اوْلان دوشمنلیغی درین و حدّتلی بیلیر؛ او جمله ده داریوش زمانینا اشاره ائده¬رک اونون قورخوسونو اسکیت¬لردن یازیر. داریوش هئچ بیر زمان اسکیت¬لریندن قورخوسوندان راحت اولمامیشدیر. همین آراشدیریجی هسیونگ نولاری ساکالارین خلف¬لری کیمی ده یرلندیریر. او یازیر کی چین دولتی باجارسایدی هسیونگ نولاری دا سلف¬لری ساکالار کیمی آرادان آپاریب و یا اونلاری دا اؤزلریندن چوخ اوزاقلارا قوواردیلار.
رمان گیرشمن باشقا بیر عالیم، ایران توپراقلاریندان تاپیلان خزینه¬لره و بزه¬ک دوزه¬ک نسنه¬لرینه توخونور. او ایکی جیلدلیک اثرینی تاریخدن اؤنجه زامانلارا باغلایاراق، هخامنشلردن اؤنجه ایراندا اوْلان قبیله لره توخونور. گیرشمن دئییر ایرانی قبیله لر (هند و اوروپائی¬لر) 1000 مین میلاددان اؤنجه ایرانا گلمیشلر و اوندا قاباق بورالاردا باشقا خلقلر ( التصاقی دیللی¬لر) ساکینلشمیشلر. گیرشمن دن علاوه بیر چوخ آراشدیریجیلار دا ایراندان تاپیلان و قازینتیلاردان الده ائدیلن نسنه¬لری گوتتی¬لر، لوللوبی¬لر، اسکیت¬لر و سیا ساکالار و ماننالارا عایید بیلیرلر. بۇ عالیم¬لردن دومزیل و شوروی عالیم لرینی سایماق اولار. گیرشمن نطرذیجه حسنلودان تاپیلان اشیالار هامیسی هنری ایشلر کیمی ده¬یرلی اولاراق ساکالارین و ماننالارین هنری ساییلا بیلر. او حسنلو تپه¬سیندن تاپیلان اشیالارین هامیسینی ماننالار و ساکالارا باغلیر و داها آرتیریب حسنلو تپه¬سیندن تاپیلانلاری ماننا شاهی منوآ Menua دان اله گلن کتیبه دن دانیشیر. او بونلارین هامیسی ماننالارا باغلیر. هابئله بئله اینانجی یایمادادیر کی قبیرلردن الده ائدیلن آت مجسمه¬لری ساکالاردان قالما بیر دب دیر. اونلار قبیلرده آت مجسمه سینی قویورلار و حتا آتی ایگیدله برابر قویلورلار و بونا اینانیرلار کی ایگیدی او دونیایا آپارمادا همان آت یاردیمچی اولور.
دومزیل ده کوبان مدنیتیندن دانیشاندا (قافقازدا) ساکالارین و کیممرلرین مدنیتیندن سؤز آچماق ایسته ییر. ماد شاهی بؤیوک بیر مهارت ایشه آپارمیش و ماننالارلا، کیممرلر و ساکالاری بیرلشدیرمه یه امکان تاپمیشدیر؛ آنجاق اونلاردان داها ماهر اوْلان آشور اوْلموشدور کی باجارمیشدیر ساکالاری اونلاردان آییریب و اؤزونه چکسین.
ایراندا باشقا قازینتیلار اوْلموش، او جمله دن قیز قاپان تپه سی، توپراق قالا و زیوه تپه سی. گیرشمن یئنه اینانیر کی بونلاردان تاپیلان نسنه لر ده ساکالارین هنرینه باغلی دیر. اما نه یازیق کی بونلاردان تاپیلان خزینه لر ایراندا دئییل، بریتانیا، روسیه و آمریکا موزه لرینده ساخلانیلیر. عالیم لر قبیر داشلاری اوستونده چکیلن حیوانلاری شکسلسنی و یا حیوانلار مجسمه لرینی ده ساکالاردان قالما بیر دب بیلیرلر.
اکباتان شهری نین بیناسی نین قورولماسینی اکثر تاریخچی لر و باستان شناسلار ساکالارا باغلی بیلیرلر. گیرشمن بۇ حاقدا یازیر: اکباتان شهری مادلار الیله، آنجاق ساکالار و کیممرلرین بیرلشمه لریندن یارانا بیلردی. گیسرشمن هخامنش سولاله سینه یاناشدیقدا بئله یازیر: هخامنش هنری نین هئچ بیر کؤکو یوخدور. اونلار آذربایجاندا اوْلان زامانلار اورارتولار حکومتی آلتیندا اوْلموش و اوردان چیخدیقدا فارس اوستانینده مسکونلاشیرلار. اونلار اورارتولاردان یئترلی قده ر مدنیت اؤیره نمیشلر و اؤزلریله فارس اوستانینه آپارمیشلار. بوتون پاسارگاد و تخت جمشید ده اوْلان مدنیت همان اورارتو مدنیتی تاثیری دیر. همین عالیم ساکالارین ایراندا اله گلن نسنه لر و اشیایی دؤرد منطقه دن بیلیر و بیر – بیر بونلاردان آد جکیر. آنجاق گیرشمن باخیشیندا ساکالارا نسبت، اثری نین ایکینجی جیلدینده گؤرونور. گیرشمن بۇ اثرینی پات و یا اشکانیلارا باغلیر و پارتلاری خزر دنیزیندن چین تورکستانیندا قالان ساکالارین داوامی بیلیر. بۇ عالیمین نظرینه گؤره، آسیادا قالان اسکیت یا ساکالار، گئت گئده اؤز قلمرولارینی گئنیشلندیریب و اورادا اوْلان باشقا قبیله لر او جمله دن سیت لر، هونلار و یوئه چه لرله بیرلشیب و هندده کوشانی مدنیتینی و ایراندا اشکانی مدنیتینی یارادیرلار . بیز اشکانی و کوشاهیلاری باشقا بیر یئرده آچیقلامیشیق.
ساکالارین شاهلاری
دَییشدیر
بورادا یاخشی دیر قیسا بیر صورتده ساکالارین شاهلارینی – تاریخده قالانلارین تانیاق. ایلک اؤنجه تارگیتائوس بیر افسانه وی سیما اولاراق، آنجاق ساکالارین فالاتا Phalatae سولاله سی نین باشچیسی کیمی تانینیر.
کولاکسیس Colaxis سلطنت ساکالاری نین بانی سی کیمی تانینیر و قایناقلار اوندان آد آپاریرلار.
اسپارگاپیتس Spargopeithes و اونون اوغلو لیکوس Lycus
گنوروی Gnurus لیکوسون اوغلو دور.
پارتاتوآ بۇ شاه آذربایجان توپراقلاریندا حکومت ائتمیش و مادوئس ایله آرخاداشلیق ائتمیشدیر. اونون حکومت ایللری 630 ایل میلاددان اؤنجه باشلاییب و اوزون مدت حکومت سورموشدور. بۇ شاه آشورلارلا دا ساواشمیش و ماننالارلا بیرلشمیشدیر.
سائولیوس قارداشی آناخارسیس ایله 589 ایل میلاددان قاباق حکومت ائمیش و اونون زمانیندا ساکالار یاخشی گوجلنمیشلر. آناخارسیس ساکالارین ایلک فیلسوفو دا آدلانیر. او، 589 ایلینده بیر ائلچی کیمی یونانا گئتدی و آتن شهرینه وارد اوْلدو و اورادا فیلسوفلار درنه یینه داخیل اوْلوب، یونان فیلسوفلاریلا مباحثه لره گیریشدی و آز بیر زاماندا سیاستدن اوزاقلاشیب فلسفه یه اوز گتیردی. بیر آز زاماندا یونانلی لار دا اونا محبت بسله ییب و سئویرلر.، حتا اونا ساکا فصاحتی کیمی ده لقب وئریرلر. اونون یاشاییشی گؤسته ریر کی ساکالار هنره بسله دیکلری ذوقو دوشونجه یه ده وارلاریمیش. آنارخاسیس شاهزاده اولاراق، خالقا داها یاخینلاشیر و خالق عنعنه – بدلرینه ماراق گؤسته ریر و یوناندا بیر نئچه مراسیملرده اشتراک ائده رک کوریکوس تانریچاسینا علاقه تاپیر. اؤز وطنینه قاییتدیقدا تکلیکده بۇ مراسیمی اجرا ائتمک اۆچون شهردن چؤله چیخیر. آنجاق جاسوسلار اونو بۇ مراسیمی اجرا ائتمه ده گؤروب خبرینی یاییرلار. همین ایش آناخارسیسین اؤلومونه سبب اولور.
ایدانتورسیس ...Idanthysus 5 ایل میلاددان اؤنجه حکومت سوره رک هخامنش شاهی ایله ساواشلار آپارمیش و بۇ ساواشلاری لیدئرلیک ائتمیشدیر. اونون ایکی سرداری اوْلان اسکوپاکیس و تاکساکیس ده شهرتلی سردارلار اوْلموشلار. بۇ زمان ساکالار آراسیندا یونان و روم آدلاری و اونلارین آدلارینا بنزر آدلار چوخالیر و یا یونان قایناقلاری اونلاری بئله آدلارلا یازیرلار.
آراپیت Arapeith بیر یونانلی قادین لا ائوله نیر و یونانلیلارا یاخینلاشیر، بلکه ساکالارین راحاتتلیقلارینی تامین ائده بیلسین.
اسکولس Scyles کاملا یونانا یاخینلاشیر و حتا اونلارین مدنیت لرینی ده قبول ائدیر. آنجاق بۇ حرکت لره گؤره ده اؤز ملتی ایچینده نفرتله اوز – اوزه گلیر و نهایت اؤز خالقی طرفیندن ده اؤلدورولور. بیر سیرا تارخچی لر، اونون آنالیغی ایله ائولنمه سینی اؤز قتلینه سبب اوْلدوغونو یازیرلار.
اوکتوماسادس Octomasades هرودوت ایله چاغداش اوْلموش و هرودوت اونون حاقّیندا دوزگون معلومات وئره بیلمیشدیر.
آرانتوس Arantus بیرینجی شاه دیر کی اؤز ملتینی ساییب و اؤز خلقیندان معلومات الده ائتمیشدیر. آنجاق تارخلرده اونلارین ساییسیندان یازان اولمامیشدیر و تکجه اونون بئله بیر ایشه ال ووردوغونو یازمیشلار. آریستا گوراس Aristagoras 495 ایل میلاددان اؤنجه شاهلیق ائدیب و شاهلیق دورانی ساکالار اۆچون یاخشی بیر زمانلار ساییلیردی.
آیرتس Aertes اوزون عمر سوروب و اوزون بیر مدت ده شاهلیق ائتمیش، آنجاق عمرونون سون ایللرینی یونانلیلارلار ساواشدا کئچیریب و نهایت 90 یاشیندا 339 ایل میلاددان اؤنجه مقدونیه شاهی فیلیپ ایله ساواشدا اؤلور.
آگاروس Agarus گنج چاغلاریندا حکومته چاتمیش و ایگیدلیک لر گؤسترمیش، ساکالار او زامان یونانا خراج وئریرمیشلر، آگاروس بۇ قایدانی پوزور و ملتی نی زور آلتیندان چیخاریر. نهایت ساواشاراق و ساواشدا اؤلور. اؤلوم ایلینی 310 ایل میلاددان اؤنجه یازمیشلار.
بیر زمانلار داها ساکالارین شاه آدلاری تاریخلرده گلمیر، سانکی ساکالار ضعیفله میش و حکومت لری گوجدن دوشموشوموش. آنجاق 110 ایل میلاددان اؤنجه اله بیر سیرا ساکالارین سکه لری تاپیلیر. بۇ سکه لرده اسکولوروسScylurus آدی اوخونور. یئنه بوندان سوْنرا بیر نئچه ساکا شاهیلاریندان آد اولورسا دا، تاریخلرده بیر سؤز یازیلمامیشدیر. چوخ احتمال کی ساکالار اوروپا خالقلاری آراسیندا اونلارلا قاریشیب و ایچلرینده حل اولورلار. بلکه ده ایقتیصاد عمده اولاراق، آلیش – وئریش و رفاها فیکیرله شیرلر و بوندان داها ملیت یادلاریندان چیخیر.
آذربایجان قادینلاری تاریخده و افسانه¬لرده
دَییشدیرآمازونلار اوسطوره لرینده مشهور اولاراق تورک و ساکا قادینلاریلا ایلگی¬لی اوْلموش و آذربایجانلا باغلانمیشدیر. آمازون ساواشان قادینلارین آدی دیر کی هئچ بیر کیشینی اؤز آرالاریندا یئر وئرمه¬ییبلر. بۇ ساواشکن قادینلار هرودوت اونلاری androktones و ایلیاددا antianeirai آدلانیرلار.هرودوت یازیر: مۆمکونو بۇ قادینلار تاریخی اولای اولسونلار و اونلاری یئرلرینی سرمت ایله ساکالار سینیرلاری بیلیر (بوگونکو اوکراین اؤلکه¬سی). البتده بیر سیرا تاریخچی¬لر ده اونلارین یوردونو کیچیک آسیا بیلیرلر. بیر سیرا یازارلار حتا گنجه¬لی نظامی اونلاری آذربایجانین بردع شهرینده بیلیر. فردوسی دا بورالاردا بیلیر.
بو کلمه¬نین اصیل کؤکو بیلینمه¬سه ده amazoi یوناندا آز ممه¬لی قادینا دئییلیر. افسانه¬لره گؤره قادینلار قیز زامانیندان اؤز ممه¬لرینی کسیرمیشلر یا یانیرارمیشلار بلکه اوخ آتاندا اونلارا زحمت یاراتماسین. اونلارین اصلی سلاحلاری یای ایله اوخ اوْلموشدور. ساواشلارینی دا آت بئلینده ائدرمیشلر. اونلار کیشیلردن اوزاق گزیب، آنجاق هردن بیر نسیل¬لری کسیلمه¬سینه دئیه اونلارلا ازدواج ائدردیلر و تکجه قیزلاری اؤزلری ساخلاییب، اوغلانلاری آتالاری نین یانینا گؤنده¬رردیلر.
آمازون قادینلاری حاقّیندا آذربایجاندا و بیر چوخ ملت¬لر آراسیندا افسانه یاییلمیشدیر. هرکول یونانین افسانه¬لی قهرمانی آمازونا سفربر اولوردو بلکه دوققوزونجو خوانی¬نی اورادا تکمیل ائتسین. بۇ خوان "هیپولیتا قاییشی" آدلانیر. اونون وظیفه¬سی بۇ قاییشی قایتارماق¬دیر کی آرس – ساواش تانریسی اونو آمازونلارا وئرمیشدیر. یونانلیلار آمازونلاری آرس اولادیندان بیلیرلر.
یونان داستانلاریندا هرکولون 12 ماموریتیندن بیری آمازونلارا گئدیب و قاییشی اونلاردان آلیب قاییتماقدیر. بۇ قاییش هیپولیت ملکه¬نین گوج سیمبولودور و اونو اریز اونا گؤندرمیشدیر. هرکولون شهرتی ملکه یه چاتارکن، هرکولو اؤز یانینا چاغیریب، مهربانلیق ائدیر و قاییشی اونا وئریر. سوْنرا دؤیوشچولر سارایا داخیل اوْلوب قاییشی هرکول الینده گؤره¬رک یاواشا گیریرلر. ملکه بۇ ساواشدا بیر اوخ ده-ییب اؤلور. هرکول دا آرادان چیخیر. هرکولون وظیفه¬سی هیپولیتا ملکه¬سیندن قاییشی آلیب دؤنمک اولور. تسوس هرکولا آمازونلارلا ساواشدا یاردیم ائدیر و ملکه هیپولیتانی اوغرولاییب اؤز گلینی اعلات ائدیر. بۇ موضوع آتن اهلی ایله آمازونلار آراسیندا ساواشا سبب اولور و یونان قهرمانلاری اوندا اشتراک ائدیرلار. هرکول بیر آز سوْنرا تسوس (فائدرا) آدلی بیر قادینا وورولور. او دا باشی آشاغی اولاراق آمازونلار یانینا قاییدیر. سوْنرا او بیر اوغول تسوس اۆچون دونیایا گتیریر و پئنسئیلیا اوو زامانی بیر اوخ آلیب و ملکه هیپولیتانین باجبسب اؤلور.
آمازونلارین اصل ملکه¬لری پئنسیلیادیر. او تروا ساواشیندا دا اشتراک ائتمیش و ملکه هیپولیتانین باجیسی¬دیر. ایکی نه¬دن اۆچون ساواشا گیرمیشدیر: بیرینجی¬سی ایستیردی آمازونلارین گوجونو هامیا گؤسترسین و دئسین کی هر زمان احتیاج اوْلدوقدا آمازونلار اوستونده حساب آچسین. ایکینجی ده هیپولیتانی اؤلدودویو اۆچون تانریچالارین اوره¬یینی آلماق ایدی. او، هکتور اؤلدوکدن سوْنرا ساواشا گیردی و تروالیلارا اطمینان وئردی کی حتما آشسلی اؤلدوره¬جک. آشیل ایله اوز – اوزه یاواشیب و آشسل اونا وورولورآ آنجاق اونو اؤلدورور و تاسف یئییر کی اونون گؤزللیگی اۆچون اونونلا ازدواج قیکرینه دوشموشوموش.
اونلار حاقّیندا یازیرلار گاهدان کیشی¬لرله تماس تاپیب، آنجاق بیر آز سوْنرا اونلاری اؤلدورورلر. گاهدان کیشی¬لری قول کیمی ساخلاییب و عمرلریندن بیر دؤنه اونلارلا یاخینلاشیرلار. اونلاردان یارانان قبیله¬لر اوْلموش، او جمله¬دن ساکالار. ساکالارین داستانلاریندا ساواشکن قادینلار اوْلموشدور. اونلار اوزون بیر زامان آذربایجاندا حکومت سورموش و بردع شهری اونلارین باشکندی اوْلموشدور.
آمازونلار آراسیندا تکجه بیر قادین ازدواج حقی تاپاردی کی بیر کیشی¬نی اؤلدورموش اولا. آمازون قادینلاری گوجلو و قورخماز اولورموشلار. بیر ساواشدا یونانلی¬لار سیناغا اوغراییب، اونلاری اوچ ساواش گمی لرینده آپاریرلار. اونلار یولدا عصیان ائدیب و بوتون کیشی¬لری اؤلدورورلر و اوچ گمینی ده الده ائدیب اؤزلرینی ساکالار یوردونا چاتدیریرلار.
اونلار یوللاری اوسته ده¬یرلی آتلار تاپیب مینیرلر و بیر آز سوْنرا گوجلو بیر قوْشون یارادیرلار و باشقا قادینلار اونلارا یاپیشارکن ساکالار یوردونا گئدیرلر.
فردوسی اؤز شاهنامه سینده ساواشکن قادینلاردان دانیشیر و اونلارین اؤلکه سینی هروم آدلاییر. اسکندر بوتون دونیا شهرلری و اؤلکه¬لرینی آلدیقدان اونلارین اؤلکه-سینه یاخینلاشیر و او زامان بیر مکتوب یازیب شهرین حاکیمینه گؤنده¬ریر. اسکندر اونلارین قهرمانلیقلاریندا چوخ داستانلار ائشیتمیش و اونا گؤره احتیاط لا اونلارا توخونور. بیر ساو یوللایاراق اونلارلا ساواش فیکرینده اولمادیغینی یازیر. آنجاق شهرلرینی گؤرمک ایسته¬دیگینی ده یازیر. اونلارین ملکه¬سی اطمینان تاپدیقدان سوْنرا او جهانگیره اجازه وئریر شهرلریندن گؤروشو اولسون.
آمازون کلمه¬سی ایکی بؤلومدن عبارت¬دیر: آ و مازون. مازون ممه معناسیندا و آ نفی کلمه¬سی¬دیر. آمازون ممه¬سیز معناسیندا اولور. یازیچیلار بونا اینانیرلار کی آمازونلار ساغ دؤشلرینی کسیرمیشلر بلکه اوخ آتمادا اونلارا زحمت یاراتماسین. فردوسی ده بونا اشاره ائده¬رک یازیر:
سوی چپ بكردار جوینده مرد كه جوشن بپوشد بروز نبرد. سوی راست پستان بسان زنان بسان یكی نار بر پرنیان.
آمازون قادینلاری بیر برابرلیک اوْلان سوسیال یاراتمیشلاردیر کی بیری – بیرینه اوستون اولماییب و برابر حاقلاری واریمیش. اونلار قبیله نین هدفلری اۆچون چالیشیر و قبیله¬نین ایشلرینده برابرلیکله اشتراک ائدیرلر. حمداله مستوفی "نزهه القلوب" اثرینده آمازون قادینلاری حاقّیندا یازیر: دونیا ایشلریندن هر نه اولورسا اکینچیلیک و صنعت، هامیسین بۇ قادیملار گؤرورلر الده ائیلن هر نه¬یی ده برابر گؤتورورلر. کیچیک – بؤیوک اونلارین آراسیندا یوخ و آرتیق ایسته¬مک اونلاردا حرام ساییلیر. الحق خوش مذهبلری وار و بئله قادینلار کیشی¬لردن افضل¬دیرلر.
آمازونلارین مشهور خاتونلاری یا ملکه¬لری واردیر کی ان شهرتلیسی حیپولیته، ملکه میرنیا، ملکه اسپاترا، ملکه تومروس و ملکه تالس تریس¬دیرلر. ملکه اسپاترا آذربایجان تورک ساکالارین حاکیمی آمرکس¬ین خاتونودور کی هخامنش کوروش ایله همیشه ساواشدا اوْلموشدور. کوروش ایستردی آذربایجان قیلینج گوجونه اؤز اؤلکه¬سینه آرتیرسین کوروشلا قارشی – قارشیا دوردو و نهایت اسیر اوْلدو. کوروش بیر ساو اسپاترایا گؤنده¬ریب اشی¬نین توتولماسینی خبر وئره¬رک اوندان ایسته¬دی ساواش سیر تسلیم اولسون. آنجاق ملکه اسپاترا 200 مین قادین و 300 مین کیشی قوْشون توپلاییب، قورخولو بیر ساواش یولا سالیب و کوروشو سیناغا اوغراتدی. کوروش توتساق ائدیب و ایکی طرف اسیرلری قایتارماغی قبول ائتدیلر. کوروش دا آمرکس ایله مبادله اوْلدو.
آنجاق بۇ ساواش بۇ ایکی دوشمان اۆچون سون ساواش اولمادی. بۇ ساواشلار تومروس ملکه زامانینا قده¬ر اوزاندی. تومروس ایله کوروش آراسیندا اوْلان بیر ساواشدا ملکه تومروسون اوغلو توتولور و اؤلدورولور. بۇ جنایت تومروسو غضبلندیریر. او ساکالاردان بؤیوک بیر قوْشون توپلاییب کوروشا قارشی حرکت ائدیر و بیر آغیر ساواشدان سوْنرا کوروشو توتدورور. تاریخین یازدیغی اوزره، ملکه تومروس کوروشون کسیک باشینی خانلا دولو بیر طشت ایچینده سالیب و اونا خطاب دئییر: سن اؤز زامانیندا قان ایچمه دن دویمادین. ایندی او قده¬ر قان ایچ تا دویاسان. دئمه¬لی بیر چوخلو آذربایجان شاعیرلری و یازیچیلاری بۇ داستانی شعرلرینده سؤیله¬یه¬رک بیر چوخلو ادبیات یارانمیش و اونلاردا آنا تومروس اۆچون بؤیوک محبت گؤسته ریلمیشدیر.
آنجاق باشقا بیر داستانی دا "کورش و داریوش هخامنشی" کتابیندا اوخوماق اولور. ساکالار وحشی بیر قبیله ایدیلر و پیاده و آت اوستونده ساواشیردیلار. اونلار قادینلاردان اشتراکی اولاراق یارارلانیردیلار؟! اونلار اکینچیلیک ائتمه¬ییب، تکجه حیوانلارین و بالیقلارین اتیندن سیحون چاییندان توتاراق غذا یئییردیلر. اونلارین ایچگی¬لری سود و اوندان دوزه¬لینن قمیز اوْلموشدور.
اورادا بئله داوام ائدیر: کوروش ساکالارلا ساواشا حاضیرلاندی و اونلارین شاهلاری-نین بیوه¬سی ایندی ملکه اوْلموشدو. کوروش ساواش میدانینا گیردیکده، آغیر بیر ساواش باشلاندی. بۇ ساواشدا ملکه¬نین اوغلو اؤلدو. ملکه بوندان خبردار اوْلوب بوتون قوْشونو ایله کوروشا حمله گتیردی. بۇ ساواش کوروشون ان قورخولو و آغیر ساواشی ساییلیردی. ایکی طرف او قده¬ر اوخ آتدیلار تا اوخلاری توکندی. سوْنرا بیر – بیرینه یاخینلاشیب نیزه و قیلینج ایله ساواشدیلار. هر ایکی سرف دایاندیلار. بۇ اورتادا کوروش یارالاندی و ایران شاهی اؤلدو. بۇ قان ایچیجی؟! ملکه دستور وئردی کوروشون باشینی کسدیلر و قان ایچینده بیر طشت ایچینه سالدیلار بلکه ملکه¬نین اوره¬یی سویوسون."
ملکه تالس یا همان ملکه نوشابه آدلی خاتونلاردان ساییلیر کی آذربایجانلیلارین محبتیندن اوزاق اولمامیشدیر. نظامی آذربایجانین بؤیوک شاعیری اونون ایله اسکندر مقدونی آراسیندا اوْلان گؤروشلرینی جانلی صورتده تصویره آلمیشدیر . تاریخجی لرین یازدیقلارینا گؤره آمازون قادینلاری کور ایله آراز چایلاری آراسیندا یاشاییردیلار. محمدعلی تربیت 5جی یوزایلده آذربایجان شاعیری قطران تبریزی حاقّیندا یازاندا، بۇ مساله یه صراحتله اشاره ائدیر و یازیر: کرزن و کوکو ایکی ملت¬دیرلر کی بیری جوزن، کرزوان یا کرمیان¬دیر و هله ده موجوددورلار و او بیرسی ده قافقاز داغلاریندا آخیب گلیب ارس ایله کور چایلاری قیراغیندا یاشاییرلار و بونلارین باشکندی فردوسی¬نین دئدیگینه گؤره هروم شهری¬دیر کی بردع شهری (آذربایجانین شهرتلی شهرلریندن بیری)نین اسکی آدی¬دیر. او، اسکندر قادینلار شهرینه سفر ائدنده ملکه¬یه بئله بیر مکتوب یازدیغیندا دانیشیر:
هی رفت با نامداران روم بدان شارسانی كه خوانی هروم بفرمود تا فیلسوفی ز روم برد نامه نزدیك شهر هروم.
نظامی گنجوی ده اؤز اسکندرنامه سینده قادینلار شهری¬نین اسکی و ابندیکی آدیندان دانیشیر:
هرومش لقب بود ز آغاز كار كنون بردعه¬اش خواند آموزگار.
مقدسی جغرافی بیلم و تاریخچی ده بردع شهریندن آذربایجانین باغدادی کیمی آد آپاریر.
ملکه تالس تریس یا همان ملکه نوشابه ایله اسکندرین گؤروشو بۇ نظامی¬نین اثری¬نین ان هیجانلی صحنه¬لریندن¬دیر. البتده نظامی¬دان علاوه باشقا فارس شاعیرلری ده بۇ آذربایجانلی سیمانین گؤزل گئدیشلریندن یازمیشلار. نظامی بۇ پاک و تمیز آذربایجان قادینینی یازاراق اوندا اوْلان عدالت، سیاستده باجاریغی و دونیا گؤروشونو تعریفله¬ییر. اسکندر ده¬ییشیک بیر پالتنارلا اونون یانیندا گئده¬رک، ملکه اونو تانییر و دونیا شاهلاری¬نین شکیللرینی، او جمله¬دن اسکندرین شکیلینی گؤسته¬ره¬رک بیلدیریر کی او اسکندر ائلچیسی یوخ، بلکه اسکندر اؤزودور و آرتیری:
مرا خواندی و خود بدام آمدی نظر پخته‌تر كن كه خام آمدی تاریخچی¬لر و جغرافی بیلن لرین یازدیغینا گؤره آمازون قادینلاری¬نین یوردو بیر زامانلار اژه دنیزی اولورکن، آستا – آستا قارا دنیزه گئدیب و اورادان قافقاز داغلارینا آشمیشلاردیر. اونلار قافقاز داغلاریندان دا کور و ارس چایلاری قیراغینا آخیب و بردع – بوگونکو قاراباغدا یورد سالمیشلار. تاریخچی لر اونلارین تورکوستانا طرف یورودوکلرینی ده خبر وئره¬رک سمرقند و قره قوروم ایله پاکستان و هندوستانا داخیل اوْلدوقلارینی و سوْنرالار فیلیپین و مالزیه داخیل اولمالارینی یازیب و بیر سیراسی¬نین ژاپون، کوره و چینه گئتمه¬لرینی اونوتمامیشلار.
یونان اوسطوره¬لرینده آمازونلار ساواشکن بیر قبیله¬لر اوْلدوقدا، کیشی¬لرین سویطه¬سینی ایسته¬مه¬ییب، بلکه آباد یاشاملارینی قوروموشلار. بونا گؤره ده یونانلیلار آراسیندا گاهدان نفرته اوغراییب و توپلومون اعتبارلارینی پوزماق کیمی ده¬یرلندیرمیشلر. یونان اوسطوره¬لرینده آشیل اونلارا حمله گتیریب اونلارا قیرماق اۆچون حؤمته لایق بیلمیشلر.
ساکالارین گئییم¬لری
دَییشدیرقبیرلریدن اله گلن پالتارلار بوگون موجوددور. بۇ پالتارلار ساده اوْلدوغو حالدا چوخ بزه کلی و دوزه کلی¬دیرلر. قادین پالتاری
قیزیل پالتارلی دؤیوشچی
جوراب اوستونده توخونموش بیر شکیل
قادین دؤشلویو و بیر کیف
دَییشدیربقراط ساکالارین خوش یاشاییشینا اشاره ائدیر و اونلاری خوشبخت بیلیر. اونلار آرابا اوستونده یاشاییب، قادینلار و اوشاقلار امنیتله ساخلانیلیرلار. آنجاق ایگیدلر اونلاری ساخلاماغا گره کلی دیرلر. بونا گؤره همیشه ساواش پالتارلاری اگینلرینده اولاراق، ساواشا آماده قالیرلار. آما قادینلار بیر لحظه ده ارلریندن غافیل اولماییب اونلار راحاتلیق وسایلی و یئیه جک حاضیلاییرلار. بقراط اونلارین شرابا ماراقلی اوْلدوقلارین و رقص ائتمکلری و خوش صحبت دئییب دانیشمالاریندان یازیر. اونلار پالتارلارینی شاد بویالار و گؤزل بزه کلرله بزه ییرلر. اونلار بونا اؤنم بسله ییب و توخوجولوقلار هنر صاحیبی دیرلر.
ساکالاردان بیر دؤش اوستو گئییم
دَییشدیراونلارین پالتارلار اوستونده اوْلان گؤزل شکیللر اونلارین قادینلاریندا نه قده ر توخوجولوق هنری و ال ایشلرینده اوْلان مهارتلرینی گؤسته ریر. بۇ شکیللر شاد و شن بیر عائیله اوْلدوقلارینی دا گؤسترمکده دیر. اونلار خوش بیر یاشاییشا گووه نیرلر. حتا کیشی لرین پالتارلاریندا دا گؤزل توخوجولوقلار ایشه آپاریلمیشدیر و بۇ گؤسته ریر کی ساکالار ال ایشلرینه اؤنم بسله میش و تیکمه و توخوما دا اؤز سلیقه لرینی باشقالاری نین اوزونه چکیرمیشلر.
ساکالاردان قالان پالتارین قولونون آستاری
دَییشدیرالده ائدیلن پالتارلار گؤسته ریرکی نئچه قات پالتار گئییب و هر قاتین اؤزونده اؤزل بیر هنرلر ایشه آپاریلمیشدیر، حتا آلت پالتارلار دا بئله بزه ک سیز اولمامیشلار. پازیریک دن بیر قبا اله گلمیشدیر کی مخروطی شکلینده و آستارسیزدیر. آنجاق ائشیکده اونلار یاماقلار تیکیلمیش ئ بزه ک وئریلمیشدیر. بۇ قبا نمددن دوزه لینمیش و قیراقلاریندا خز ده ایشه گئتمیشدیر. بئله قبالار اکثرا اوجا بویلو آداملار اۆچون دار و اوزون اولوردو. قادینلار اۆچون هئچ بیر اوز اؤرتویو اله گلمه میش و بئله آیدین اولور کی ساکا قادینلاری اوزلرینی توتمازمیشلار. حتا بؤرک ده قویمازمیشلار. اونلار توک لرینی اوزادارمیشلار و اونلاری هؤرمک و گؤزل شکیللرده توخوماقلار بزه نرمیشلر. قبیرلردن الده ائدیلن پالتارلار، قادینلارین گؤزل و عئینی حالدا ساده پالتارلاری اونلارین راحاتجا یاشاماقلاریندان حیکایه له نیر. آنجاق پالتارلاری بزه کسیز اولماییب و شاد بویالارلا توخونوب ویاخو تیکیلیبدیر. بئله اوْلدوقدا قادینلارین بئله گئیینه جک لری عائیله نین خوشبخت یاشامینا دلالت ائدیر. قادین پالتارلاری عئینی حالدا نئچه قات اولوردو و هر بیری بیر بویادا و هر بیری نین خاص بیر بزه یی اولمالیدیر. دری دن دوزه لینن پالتارلار آیاق قابلاری و بؤرک لری ده کیشی لره عایید ساییلیردی. قادین پالتالرلاریندا اوستوندن بزه کلر یاپیشمیش اولورسا، کیشی لرین بزه کلری توخونما و تیکیلمه صورتینده اولوردو. هابئله کیشی لرین ده پالتارلاری ندچه قات اولوردو، آیاق قابلاری اوزون چکمه لر کیمی و گئییم لرین اتک لری گئن اولاراق، اوست طرفلری دار و بدنه یاپیشیردی، بلکه حرکتده اونلارا زحمت یاراتماسین.
قبیرلردن تاپیلان قولباقلار، بیلرزیک لر و باشقا بزه ک نسنه لری ساکالارین خوشبخت یاشامی و ثروتلی اوْلدوقلارینا دلالت ائدیر.
آنجاق بیر سیرا آراشدیریجیلار بونا اینانیرلار کی ساکالار آشورلارلا توققوشدوقدان سوْنرا پالتارلارینی بیر بالاجا ده ییشیب و آشورلار پالتاریندان استفاده ائتدیلر. آنجاق بونو آرتیرماق اولور کی ساکالار آشورلارین گئییم¬لرینی بگنسه¬لر و اونلاردان اقتباس ائتسه¬لر ده، پالتارلارینی راحاتلیقلاری اۆچون اؤز یاشاملاریلا اویغونلاشدیریب و بۇ پالتاری آت اوستونده گئیمک اۆچون ده ییشمیشلر. اونلارین پالتارلاری یونانلیلارین پالتاری¬نین ترسینه، بدنلرینه یاپیشیر و ال – آیاقلارینی توتمور. حتا آراشدیریجیلار بونا دا اشاره ائدیرلر کی ساکالارین پالتارلاری او دورومدا و او یاشام اۆچون ائله اویغون ایدی کی چین¬لی¬لر ده ساکالاردان اؤیره نیب و پالنتارلارینی اونلارا تای توخویوردولار. چین¬لی¬لر بۇ پالتاری بوگونه قده ر ده ساخلامیشلار.
ساکالار ائو وسیله¬لرینی ده بزه یزرمیشلر و اونلارین اوستونه پارچا و توخومالار قویارمیشلار. او جمله¬دن کوزه¬لری و ایچگی قابلار و پیاله¬لر اۆچون توخومالار اله گلمیشدیر. سینی اوستونده حتمی صورتده توخومالار واریمیش. کول اوبا دا Kul Oba دا ایکی کوزه اله گلمیشدیر کی بیری گوموشدن ورونژ Vorovzh و باشقاسی Elecrum اوْلموشدور. بۇ ایکی کوزه 400 ایل میلاددان اؤنجه دوزه-لینمیشدیر و بونون اوستونده بیر ساکا اوردوگاهی گؤرونور کی اوردو استراحت حالیندادیر. بلکه ده بیر ساواش آخشامی¬دیر. او بیری سینده بیر کوماندان بیر ساده گنجه اوخ آتماق اؤیره¬دیر. اونلارین ساواش پالتارلاری دا ساکالارین کولتورونو گؤسته¬ریر. دؤیوشچو اوزون چکمه گئیمیش و پالتاری گوده¬سینه یاپیشمیش و راحت بیر پالتار گؤرونور. آنجاق اگنینده کی شالوار دا دار و بؤرکو بوگون باشلاق دئییلن بؤرک کیمی¬دیر. سربازین ساققالی وار و بؤرکو اوجو بیزدیر.
حوله اوستونده توخونان بیر شکیل آنجاق تاریخچیلر میلاددان سوْنرا و یاخود آشورلارلا توققوشمالاریندا ن سوْنرا ساکالارین پالتارلاری¬نین ده¬ییشیلمه¬سی حاقدا سؤز دانیشیرلار. اونلار دئییرلر کی آشورلاردان اؤیره¬نه¬رک ساواش پالتارلاریندا ده¬ییشیکلیک¬لر یارادیرلار بلکه ساواشدا داها راحت اولسونلار. آما هئچ زامان بزه¬ک – دوزه¬گینی آزالتمیرلار. بلکه یئنه اونلارین نقش و نگارلاری یئرینده قالیر. بو زاماندان سوْنرا – میلاددان 300 ایل قاباق کوماندانلار کؤک و ساققالاری داها اوزون اولور.
ساکالارین دینی
دَییشدیرمیلاددان الده ائدیلمیش قایناقلارا اسایلاناراق ساکالارین گؤگ، گونش و آی کیمی دوغال وارلیقلارا اینانمالارینی بیلیریک. اونلارا طلبیعته ماراقلا توخونمالاری و دوغال وارلیقلاری تاپینئیقلاری دوغال بیر حرکت ده اولا بیلر. اونلارین ان بؤیوک عنعنه¬لری tabiti – vesta آدلاناراق اود تانریچاسی و باشقا طلیعت وارلیقلارینی تاپینمالاری بیزه آیدین¬دیر. اونلار آراسیندا یئر تانریچاسی – Apia fellus، گونش تانریچاسی Oetosyurus – Apollo آی تانریچاسی Artim Peasa و سو تانریچاسی¬نین وارلیغی بیزه آتالاریمیزین تاپیندیقلاری وارلیقلاری جانلاندیریر. بونونلا بئله چوخلو موخ¬لر او جومله¬دن هرودوت ساکالارین معبدلرینده بوتلارین اولمادیقلاریندان تعجوبله¬نیر. آبایف دا ایرانلیلارلا تورانلیلارین دین فرقلرینه دقت ائده¬رک آسلار یا اوستیالارین آراسیندا زردشت دینی¬نین یاییلماسینا تاکید ائدیر. ساکالار میلاددان 2 مین ایل اوّل طبیعت عنصرلری اوْلان گؤگ، گونش و اوْلدوزلاری تاپینیرلاردیر. اونلارین دینی مراسیملرینده ان بؤیوک عنعنه¬لری اود تانریسی Tabiti vesta اوْلموشدور. بۇ تانریجا ال ایشلرینده و صنعتلرینده ده گؤرونور. و یئر تانریسی آپپا فلوس Apia Fellus، گونش تانریسی اویتوسوروس آپولوOetosyrus ApolloT، آی تانریسی آرتیم پئاسا Artimpeasa، سو تانریسی Thamumasadas Nemtun تاپینیرلاردیر. هرودوت ساکالار آراسیندا تاپینما اۆچون مجسمه¬لرین اولمادیغینی خاطیرلاییر. اونلارین یوردوندا هئچ بیر معبد¬ ده تاپیلمامیشدیر. تاریخ آراشدیریجیسی آبایف، توران و ایران خالقلاری ایچینده دینی فرقلری آراشدیراراق آسلار یاخود اوستیا خالقلاری آراسیندا حتا زردوشت نفوذ ائتمه مه سیندن دانیشیر. سرمت¬لر تکجه قبیله¬دیرلر کی زردشت دینینه اینانیرلار و ایرانلیلار مزدیسنا دینینه اینام بسله¬ییرلر.
اؤلو قویلاما مراسیمی
دَییشدیرساکالارین بیر چوخلو قبیرلرینی سؤکوب و آراشدیریجیلار موختلیف منظرلردن اونلاری آراشدیریب و ده یرلی معلوماتلار الده ائتمیشلر. بیر زامان اوغرولارین چوخلو قیزیلف و گوموش اوغرولاماقلاری روسیانین تاریخینده بؤیوک اولای¬لارا سبب اوْلموشدور و حتا پطر کبیر تزار پادشاهی بۇ اوغرولار قارشیندا دایانیب، اونلاری دوستاق ائدیب و اؤلدورمه¬یه کیمی ایره¬لی گئدیب و بیر چوخلو قیزیل، گوموش و جواهری سیطنت سارایینا قایتارمیشدیر. آنجاق بۇ قازینتی-لاردان بیر چوخلو سورغولارا جواب دا تاپیلمیش و ساکالارین هسات طرزی تانینمیشدیر. بونلاری اؤلونو قویلاما دبلری چوخ اؤنملی و آراشدیرمالارا ده¬ین بیر قونودور. قبیرلرین شکیلی و اونلاردا قویلانان نسنه¬لر اساسیندا اؤلولرین قویلانما قانونیارینی چیخارماق اولور. اؤلولر ایکی گرزوپا بؤلونورلر:
ثروتلی¬لر، شاهلار، بی¬لر و . . . بونلارین قیبیرلری اوجا تپه¬لرده و ال چاتماز اوجالیقلاردا اولور. قبیرلر بؤیوک و اساسدا عائیله¬لریله برابر قویلانیرلار. حتا اونلاری آتلاری و نوکرلری ده اونلارلا برابر اؤلدورولوب و اونلارین یانیندا قویلانیرلار. هابئله ائو نسنه¬لری اونلارا احتیاج اولاجاق و او دونیادا ایشلرینه گله جک دوشونوب اونلاری دا یانلاریندا قویورلار.
یوخسول عائیله¬لر – آشاغی یئرلرده و بالاجا تپه¬لرده و گاهدان یالقیز قویلانیرلار، حتا آتلاری دا یانلاریندا یوخدور. تکجه بیر پالتار و قاب – قاشیقلارلا قویلانمیشلار.
اؤلونو قویلامادان اؤنجه اونو یویورلار. قویلاما مراسیمینده اشتراک ائدنلر ده یویونوب تمیز اولمالیدیرلار. اؤلونو دالی اوسته و یاخود آرخاسی اوستده دوغویا طرف یاتیدیرلار. اوستونده پالتار گئییندیریب، بوینونا قیزیل بویونباغی، یانینا قیلینج، بالتا، یای و بیر نئچه اوخ دا قویورلار. هابئله یانیندا قاب – قاجاق، قاشیق – بوشقاب دا واردیر. پالتارلاری دا بیر نئچه نوع یانیندا قویولور. بۇ پالتارلار تمیز و بزه کلی اولمالی¬دیر. بۇ نسنه¬لر اؤلونو او بیری دونیایا کؤچمه ده یاردیمچی اولمالیدیرلار.
اؤلونون ساغ الی قیچی اوستونده و سول الی اوره¬یی – کؤکسو اوستونده اولمالی دیر. قبیر اؤلونون نه قده¬ر سوسیال دورومو اوْلدوغو اۆچون بؤیوک و.یا کیچیک اولور. گاهدان بیر نئچه اوتاقدات تشکیل تاپیر و یانینداکی اوتاقلاردا اونون کئشیکچیلری و قراووللاری دا قویلانیلیر. آتلاردا باشقا بیر اوتاقدا قویلانمالی-دیرلار. اوتاق بؤیوک اوْلدوقلار نئچه ستون و دیره¬ک ده لازیم گلیرسه، داشدان و یا تخته و آغاجدان اونا دیره¬ک دوزه¬لینیر. تابانی و یا سقفی باسدیریلیر و اوندان اؤترو سفالدان استفاده اوْلونور و یا داش و کرپیجدن استفاده اوْلوناراق اوستونه توْرپاق تؤکولور. قبیرلرین اوستو صاف و دوزک هامار اولمالیدیر. بۇ قبیلردن بیر چوخلو قیزیل – گوموش و جو.اهرلر الده ائدیلمیشدیر. بیر چوخلو قبیرلردن آتدان علاوه، آرابالاری دا تاپیلمیشدیر. قبیرلر تپه کیمی اوْلموش و اوستو هامارلانیب صاف اولور. قبیرلرین اوستونه چیخماق سوچ ساییلیرمیش. بیر سیرا اؤلولر مومیالانمیش دا تاپیلمیشدیر و یا بوزلی یئرلردن اله گلن جسدلر دوز و سالیم قالمیشدیر. بونلارین آراسیندا بیر جسد ده تاپیلمیشدیر کی گووده¬سینده خال واریدی. بۇ خاللار چوخ گؤزل و آیدین شکیللردن عبارتدیر کی شکیلده گؤرورسونوز.
ساکالارین دیلی
دَییشدیرآراشدیریجیلار ایرانلیلارین و تورانلیلارین ایکی فرقلی دیللره مالیک اوْلدوقلارینی دئییرلر. اونلارین دیلی پارسلارلا، حتا مادلارلا دا ده¬ییشیک بیر دیلده دانیشیرلاردیر. هووخشتر ماد شاهی ساکالارا حؤرمتله توخونوب، اونا سیغینان ساکالارلا محبتله توخونور و حتا بیر سیرا ماد اوشاقلارینی تربیه اۆچون اونلارا تاپشیریر. بونا هرودوت تاکید ائدیر. بۇ گؤسته¬ریر مادلا ساکالار دیلی بیر – بیرینه یاخین ایمیش. استرابون دا میلادین ایلک یوزایلینده یاشایان یونان مورخی ساکالارین دیلی¬نین مادلارا یاخین اوْلدوغونو دئییر و اونلارین بیر چوخ داستانلار صاحیبی اودوقلارینی دا یازیر.
اونلارین براهمائی الفباسیندان یارارلانمالارینی ده اونوتمور. بۇ الفبا سولدان ساغا یازیلیب و هر سس¬سیز حرف یانیندا بیر سسلی¬نین اوْلدوغو دئییلیر. اونا خُتن و تخار الفباسی دا دئییلیر.
ساکالارین دیل و ادبیاتی
دَییشدیرساکالار خزرین دوغو و باتیسیندا یاشایان نئچه قبیله¬دن باش توتان بیر اتحادیه¬دیر کی تورک دیلی اونلارین عمومی دیللر تانینیر. اونلاردان الده بیر یازیلار اولماسا دا، قونشو ملت¬لرین اونلار حاقّیندا یازدیقلار معلومات بیزه یئتر.[۱۱][۱۲] هرودوتون یازدیغینا گؤره هووخشتره ماد پادشاهی اسکیتلری ویاخود ساکالارین الیندن توْرپاقلارینی آلدیقدان سوْنرا اونلارلا مهربانلیق ائدیب و اوغلانلارینی اونلارا تاپشیردی تا اؤز دیللرینی و اوخ آتمانی اونلارا اؤیرتسین. بو عبارت گؤسته¬ریر ساکالارلا مادلاری دیلی بیر اولمالی¬دیر. آنجاق ساکالاردان حاکیم¬لری¬نین آدلاری بیزه اونلارین آنادیللری نه اوْلدوغونو گؤسته¬ریر. بونلار اونلارین تورک دیللی اوْلدوغونو بیلدیریر. هرودوتون یازدیغینا گؤره سسلی حرفلرین چپوخلوغو ساکالارین تورک دیللی اوْلدوغونو بللندیریر، چونکی هئچ بیر دیلده سسلی حرفلر تورک دیللری کیمی چوخلوق داشیمیر. آنجاق بیر چوخلو ایران عالیم¬لری چالیشمیشلار ساکالارین دیلینی ایران دیللی تانیتدیرسینلار. علم بونو گؤسته¬ریر کی ایران دیللی دئمک داها علمی بیر دانیشیق یولو دئییلدیر. ایران بیر توْرپاق یبئری¬نین آدی¬دیر و دیللره عایید اولمور و یا داها دوزگون دئییلسه ایران دیللری مۆختلیف دیللری اولا بیلر و بیر دیله اطلاق اولا بیلمز. بوگون دیلدن دانیشاندا اونون کؤکوندن دانیشماق لازیمدیر مثلا ترکیبی دیللر، التصاقی دیللر و یاخود هیجالی دیللر. یوخسا ایرانی دیللر دئییلنده بوتون ایران توْرپاقلارینا گلن قبیله¬لری¬نین هامیسی¬نین دیلی منظور اولمالیدیر. بۇ دیلی اؤرنک¬لری بوگون کاشخر و خُتن، گورجوستاندا الده گلمکده¬دیر و تورک دیللریندن اوْلدوغو عالیملر آراسیندا هئچ شوبهه یاراتمامیشدیر. ساکالارین الده ائدیلن اثرلری بودائی دینینه باغلیلیغینی بیلدیریر. حتا خُتنده دیوانی یازیلاری بوگون ساکالارین اساس دیلینی بیلدیریر.
سکالارین لیدئری اسیر اوْلموش و زنجیره باغلانمیش داریوش قارشیندا دایانمیشدیر مهشید میرفخرایی دا ساکانین گوجلو معناسی اوْلدوغونو اینانیر. بۇ معنا عئینی حالدا همان تورک اوْلدوغودور. تورک ده گوجلو معناسیندادیر. هخامنش کتیبه-لرینده ساکالار دؤرد قاتا بؤلونورلر: هوم‌نوش، تیزخود، سُغددان یوخاری و دنیز اوستو ساکالار. بونلارین اوچو خزرین ساغیندا و دؤردونجو خزرین سولوندا یاشاییرلار. دیاکونف اونلاری چالاک و اوخ آتان معنا ائتمیشدیر. ساکالارین اؤز دیللرینده ایشکوز دئییلیر و معنادا ایچ اوغوز دئمک دیر. بۇ آد اوغوزنامه¬لرده ده گلمیشدیر و کتاب دده قورقوددا دا بئله آدلانیرلار.
ساکالارلا ماد و ماننا دیلی آراسیندا بیر سیرا بنزرلیک¬لر و بیر اؤزل فرقلره اشاره اوْلونوب. هرودوتون یازدیغینا گؤره ماد شاهی – هووخشتر، ساکالارلا ساواشیب، آنجاق ساکالارین اسیرلرینه اعتماد ائتمیشدیر و حتا ماد شاهلاری¬نین اوشاق تربیه¬سینی ساکالارا تاپشیرمیشدیر. بۇ سؤزه اینانیرساق، ساکالارین یوخاری سویه¬ده اؤیره¬تیم صاحیبی اوْلدوقلارینی اینانمالی¬ییق. بیرده بۇ ایکی قبیله آراسیندا دوستلوق دا ایناندیریجی اولمالیدیر. همین تارخچی ساکالارلا مادلار آراسیندا اوْلان بیرلیکلر او جومله دن بونلارین فولکولوریک بیرلیک لرینه اینانماق گتیریر. استرابون باشقا بیر تارخچی ده ساکالارلا مادلار آراسیندا بنزرلیک لریه اشاره ائدیر. ساکالاردان الیمیزده اوْلان آدلار و بیر سیرا سؤزجوکلر بوگون اونلارین دیللرینی آراشدیرمادا الیمیزی آچیر. آنجاق بیر سیرا یازارلار بیر سیرا هپیر – چوپور سةؤزلره ایناناراق ساکالاری فارسلاردا دا بیلیرلر؟! ساکالاردان الده قالان صنعت اثرلری ده اونلارین چتین بیر دورانی باشدان کئچریرمکلرینی بیلدیریر. بوگون الیمیزه چاتان ساکالاردان بیر سیرا بالتا-0 دمیردن و مفرغدن اولاراق اونلار آراسیندا هنرین گلیشمه¬سینی گؤروروک. فلزلردن علاوه اونلار آغاج و سوموکدن ده استفاده ائده¬رک چوخلو اثرلر قویموشلار. بوگون بۇ اثرلرین تاپیلان سئرلری مغولستاندان توتوب آذربایجانا قده¬ر اوزانیر و هامیسیندا ساکالارین روحو دیری دیر. بیر چوخلو حیوانلاردا دوزه لینمیش مجسمه لر ده الده ائدیلمیشدیر. بونلارین هامیسیندا دوغال و طبیعتین ردی گؤرونمکده دیر. 1940جی ایللرده ازبکستاندا تاپیلان نقاشیلار ساکالارین اصیل هنرینی گؤزلر قارشیندا جانلاندیردی. بورادا تاپیلان اثرلر بیرده باشدا ایناندیقلاریمیزی جانلاندیردی.
سکالار قبیرلری کاسترومسکایا استانیتزا Kostromskaya Stanitza، کلرمس قبیرلری کوباندا و ملگونوف Melgunov تپه لری روسیه، و سقز تپه-لریندن تاپیلان شئی¬لر اسکی آذربایجان کولتوروندن نمونه لردیر. ملگونوفدان الده ائدیلن قیلینج غلافی و اونون اوستونده اوْلان نقشلر تورک بویلاری¬نین هنری اثرلریندن ساییلیر. بوتون تاپیلان اشیالاردا اوْلان نقش و نگارلار، چکیلمیش و قازیلمیش همین نقشلر تورک کولتورونون ان گؤزل نمونه¬لریدیر. ساکالار اووچولوغو ماراق گؤسته¬ریب و طبیعتدن گؤزل تاثیرلر آلمیشلار و یاراتدیقلاری هنرلرده ده بونو گؤسترمه¬ده¬دیرلر. سیبریدن اله گلن نقاشیلاردا بالیق تصویری ده گؤرونمکده¬دیر. بونلار دا ساکالارین یاشاییش طرزیندن آلینما بیر تصویرلردیر. بونلارلا برابر جیران، مارال تصویرلریله ده دولودور.
ساکالار گوجلو و باجاریقلی بیر ملت اولاراق، تجارت و صنعتده ده اؤز باجاریقلارینی گؤسترمیشلر. اونلار آراسیندا تجارت رونق تاپاراق، صنعت ده بوتون بوداقلاریلا برابر – دمیرچیلیک، گمی دوزلتمه، قیلینج، بالتا، آت یارقلاری، ارابا یاراقلاری، اکینچیلیک، حتا ساواش آلتلری و وسیله¬لری دوزلدیرمیشلر و بوگون بۇ یاراقلاردان ساکالارین یاشاییش و حکومت یئرلریندن تاپیلمیشدیر.
ساکالارین قبیرلریندن دیرلی و قیمتلی اشیالار تاپیلمیشدیر و بونلار اونلارین ثروتلریندن بیر نمونه دیر. اونلاریلر.ن گئییملری ده دقتی جلب ائتمیشدیر. بوگون اونلاردان اله گلن مجسمه¬لر، تاپیلان اشیا و نقاشیلار ساکالارین گئییملرینی ده گؤسته ریر. آنجاق پازیریک قالیسشی اونلار آراسیندا توخومالارین رونق تاپدیغینا هئچ بیر شوبهه یوخدور. بۇ گؤزللیکده قالی نین توخونماسی ساکالار آراسیندا ان اسکی توخونمالارین اوْلدوغونو اینانیریق. اونلارین پالتارلاری و گئییم طرزلری ده همین قالیدان آلینمالیدیر. بونلاردا اوْلان ظریف ایشلر، گؤزل و الوان رنگلر، هابئله اینجه توخومالار گؤسته¬ریر کی ساکالار ان اسکی و گوجلو بیر مدنیته مالیک¬ایدیلر. گئییم طرزلرینی الده ائدیلمیش نقشلردن آلماق اولور. اونلارین قادینلاری چوخ گؤزل و اورتولو گئییملرله توپلومدا چیخیش ائتمیش و ان گؤزل پالتارلار دا قادینلار اوْلموشدور. اونلبار اوزون دون گئیه¬رک، اؤزلرینی باهالی گئییملرله بزخ میش و اؤرتموشلر.
ورونژ Voronezh آدلی معروف کوزه اوزه¬رینده چکیلمیش نقاشی و الکترومی Elecrum کوزه¬سی کول اوبا Kul Oba تاپیلاراق گؤرونموشدور کی ساکالار چوخ گؤزل گئیینیرمیش و اؤزلرینی ان گؤزل پالتارلارلا بزرییرمیشلر. بوندان علاوه ساواش گئییملری ده چوخ قیمتلی و گؤزل¬ایدی.
الده ائدیلن اثرلر ساکالارین روسیه و آذربایجانین قوزئیینده یاشادیقلاری زامانلاردا اکلنچیلیک و صنعتین یوری دولموشدور و خالق کوتله لری اکینچی کله برابر، صنعتده ده باجاریق گؤسترمیش، عئینی حالدا تجارت ده رونق تاپمیشدیر. دونیانین ان گؤزل ساکالار شهری آدلانان نئاپولیش Neapolis کریمه ده اوْلان بیر شهردیر کی اورادا 1945جی ایلده قازینتیلار ایره¬لی آپاریلمیش و چوخلو اشیالار الده ائدیلمیشدیر. بورادا بیر چوخ مفرغلر تاپیلمیش و اونلارلا برابر بزک – دوزک وسایلی ده الده ائدیلمیشدیر.
اورتا آسیادا دا چوخلو قبیرلر تاپیلاراق، ساکالارا عایید اوْلدوغونو ادعا ائتمیشلر. بورالاردا تاپیلان اشیا، ساکالارین درین و زنگین بیر مدنیت صاحیبی اوْلدوقلارینی بیر داها ایناندیریر. اونلارین بؤیوک معدنلری اوْلدوقلاریلا برابر صنعتده ده باجاریقلی اوْلدوقلارینا بؤیوک بیر سندلر کیمی آچیقلانیر.
تاریخی قایناقلار گؤسته¬ریر کی بلخستان یا سیستان ساکالارین، هیاطیله¬لرین یا کوشانلارین یوردو اولمامیشدیر. بلکی ماورا النهر ساکالارین، تورانلیلارین و کوشانلارین آنایوردو اوْلموشدور. ساکالار مۆختلیف آنلارلا یازیلسا دا، هامی اونلاری تورک خالقلاریندا بیلیرلر. اونلارین آدی ساک، ساس، سکه، سیت، ساگارت، اسکیت، ایشغوز، تُخسی و باشقا – باشقا آدلارلا یازیلمیشدیر. آنجاق هامی اونلاری یافث سویوندان و تورک دیللی اوْلدوغونا اعتراف ائتمیشلر. آریانپور یازیر اگر بوتون قایناقلاری آراشدبریرساق نهایت توران یوردلارینا چاتاجاغیق. تاریخ ده اونلارین ساواشکن بیر خالق اولاراق همیشه آت اوستونده اوْلدوقلارینی و ساواشیرکن کؤچری اوْلدوقلارینا تاکید ائدیرلر. بونلار یاری موغول و یاری اوروپالی ساییلیرلار. قادینلارینی آرابا ساخلاییب و اونلارین و اوشاقلاری نین راحاتچیبلیغی ان اصلی ایشلری و تکلیف¬لری ساییلیردی. ساکالار 630 – 610 میلاددان اؤنجه آشور دولتی¬نی فشاردا قویدولار. اونلار حیوانلارین دریسینده پالتار گئییردیلر. یئدیکلری بالیق و حیوانلاری اتی و ایچدیکلری آت سودوندن دوزه¬لینن قمیز اولوردو. بونلاری ساواش پالتارلارین اگینلریندن چیخارمامیش و باجاردیلار روما حمله گتیریب ایتالیانی دا الده ائتسینلر.
ساکالارین سلاحلاری
دَییشدیرساکالارین ایکی اساس سلاحلاری اوْلموشدور. بیری بالتا و ایکینجیسی یای ایله اوخ. اونلار یای و اوخلاری ایله شهرت تاپمیشلار. همیشه الرینده بیر یای و کوره¬ک-لرینده اوخ قابی ایله چؤللرده گزیرمیشلر. اوخلارین اوجو دمیردن تؤکولموش و اوجلارینی داش ایله ایتیلدیب دسته¬لری آغاجدان و تخته¬دن اولوردو. قیلینلاری قیسا اوْلوب خنجر کیمی بالاجا اولوردو، گاهدان اوزون قیلینجلاری دا اولورموش. اونلارین ساواش پالتارلاری تیکه¬لرله دولو دمیردن دوزلمیش پولک¬لرله دولو اولوردو. بۇ پالتارلار آغیر اوْلدوقدا چوخ راحات ایدیلر و ال – آیساقلارینی توتموردو. باشلارینا دا بیر بؤیوک قویوب گؤزلری آچیق اولوردو. گاهدان اوزلرینی ده اؤرتوکله توتوردولار. قوللاری و قیچلارینی گون اؤزتوکلرله توتوردولار و اونون اوستوندن ده زره باغلیردیلار. قالخانلاری گیرده و دمیردن اولاراق ان – بویو 60 سانت قده رینده اولوردو. گاهدان قالخان اوستونده شکیللر ده واریدی.
بالتا
دَییشدیرساکالارین ان اؤلدوروجو سلاحلاری بالتا اولوردو. بالتا هم کسرلی و هم آغیر اولوردو، هم کسیردی و هم ازیردی. بۇ بالتالاردا گاهدان بیر ده¬لیک و گاهدان ایکی ده¬لیک اولاراق تخته و یا آغاج دسته لری اوندان کئچیردی. بالتا همیشه بیر ایتیلدن داش ایله ایتیلیردی. ساواشچی همیشه بۇ ایتیلدن داشی بئلینده ساخلاییردی و بالتادان علاوه، پیچاق، قیلینج و باشقا کسیجی آلت لری اونونلا ایتیلدیردیلر. بالتا ساکالارین ده¬یرلی سلاحی ساییلیر و اونلارین اوستونده گؤزل شکیللر چکیلیردی. بالتانی بئلرینه باغلاییب اوستونده بیر قاییش دا باغلاردیلار.
آت یاراقلاری
دَییشدیرساکالارین یانیندا آت ده¬یرلی بیر حیوان و اونون قارداشی کیمی عزیز بیر حیو.ان ساییلیردی. آت ایگیدین قارداشی¬دیر مثلی هله بوگون ده تورکلر یانیندا اؤز اعتبارینی ساخلامیشدیر. اونا گؤره ده آتی یاخشی ساخلاماق، اونو یئمله مک، قشولاماق، تمیزله¬مک و بزه¬مک ایگیدین اساس تکلیف لریندن ساییلیر. آتی ائوین یاخشی بیر یئرینده و مخصوص بیر اوتاقدا ساخلایارلار. اونون اۆچون گؤزل یاراقلار، اوز بزه¬یی، زین، لگام و ذوق ایله دوزه¬لینن یاراقلارلا بزه¬یرلر. بوگون اله گلن یاراقلار، ساکالارین آتا نسبت احترام و ایستک¬لرینی گؤسترمه¬ده¬دیر. حتا اونون اۆچون آلت و اوست پالتارلاری بئله بزک سیز اولمامیشدیر. اونون نالی دا محکم و ده¬یرلی اولمالی¬دیر. هر ایگیدی اونون آدییلا تانییرلار.
قاب – قاجاقلار
دَییشدیرائولرینده اوْلان قاب – قاجاقلار ساکالارین یئمه¬یه عادتلرینی و بگه¬نیلن غذالارینی و هابئله یاشاییش شیوه¬سینی آیدینجاسینا گؤسته¬ریر. اونلاردا اوْلان یئمک نسنه¬لری دوغرودان چوخ اولاراق و دوزگون غذا یئمکلرینه بیر دلیلدیر. هابئله سو و ایچگی قابلاری، ماسالار، راحاتلیق نسنه¬لری، یاتاجاقلاری، هامیسی اونلارین اییی و یاخشی یاشاییشلارینا بیر علامت دیر. حتا آتلاری¬نین یاتاق یئرلری و اونا بسله¬دیگی اؤنم ساکالارین گؤزل و رفاهلا یاشامالارینی گؤسته¬ریر.
گؤزل کوزه¬لر، قاب – قاجاقلار، زینت آلات، پالتارلا، حتا قیلینج و نیزه¬لر اوستونده بزه¬ک – دوزه¬ک¬لر اونلارین حیات سوردوکلرینی بیزه اؤیره¬دیر.
دئدیگیمیز کیمی ساکالارین ائولرینده و قبیرلریندن تاپیلان نسنه¬لر اونلارین چوخ اینجه و ظریف ایشه علاقه¬لرینی گؤسته¬ریر. اونلارین بیشیرمکله علاقه¬لرینی و دادلی غذالارا عادتلرینی گؤزل قاب – قاجاقلاریندا حدس وورماق چتین دئییلدیر. قابلار بالاجادان بؤیوگه قده¬ر هم گؤزل و هم فرقلی¬دیرلر. قازانلاری اونلارین چوخ یئمک بیشیرمه¬لرینی و الوان یئیه¬جک¬لرینی ده بیلدیریر. الوان قابلار الوان یئمک¬لر و بیشیرمه¬لردن بیر نشانه¬دیر. قازانلارین اوستونده ان گؤزل شکسللر وار، اونلاری بؤیوکلوگو گؤسته¬ریر کی گاهدان اوندا بوتون بیر حیوانی دا بیشیرمک اولار. قازان آغیر اوْلدوغو اۆچون اود اوسته مستقیم قویماق اولماز؛ اونا گؤره نئچه پایالی اوستوللار وار؛ اوچ و یا دؤرد ستونلو اوستوللار اود اوستونه قویولوب و قازانلار اونلارین اوستونده قورولور. بۇ اوستوللار دمیردن اوْلموشدور.
ائو نسنه¬لری
دَییشدیرائوده راحاتلیق نسنه¬لری لازیم¬دیر. بۇ نسنه¬لر یورقان – دؤشک¬دن توتوب، بالیش – متکا، قالی، پرده، حوله، آینا، چراق، ائو بزه¬ک¬لری و باشقا نسنه¬لردن عبارتدیر. بالیش اوستو، پرده¬لر گؤزل نقش و نگارلارلا دولو اوْلموش، یئره سالینان پالاز و قالیلار ان اسکی زامانلاردان ساکالی لارین هنرلرینی دونیایا تانیتدیرمیشدیر. پازیریک قالی¬سی دونیانین ان شهرتلی قالیسی اولاراق، ساکالی لارا باغلی دیر. اوندا ایشه گئده¬ن بویالار، شکیللر و ایشه آپاریلان یون و پانبوق، هابئله ایپک دونیا شهرتینه مالیک¬دیر. قالیلاری نقش¬لری بوگون ده هامینی حیران قویمادادیر. الیمیزه چاتان حوله¬لر، پرده¬لر و بزه¬کلی پارچالار ساکالی¬لارین توخوجولوقدا هنرمند اوْلدوقلارینی بیلدیریر. پرده¬لرین دوزولمه¬سی و اوستلرینده اوْلان شکیللر هر گؤره-نین گؤزونو بوگون ده قاماشدیریر. بونلار هامیسی ساکالارین آغیر بیر مدنیت صاحیبی اوْلدوقلارینی گؤسته¬ریر.
صنعت
ساکالاردان الده ائدیلن ال ایشلری و اینجه صنعتلر گؤسته¬ریر کی ساکالار یاخشی و اییی بیر یاشاییشا مالایک اولاراق، اؤز قادینلاری¬نین بزه¬ک – دوزه¬ک¬لرینه اؤنم بسله¬میش و قادینلار دا ارلری¬نین راحات یاشامالارینا زمینه یاراتمادا هئچ بیر چالیشمادان اسیرگمه¬میشلر.
ساکالارین قافقاز و آذربایجانلا ایلگیلری یوز ایلدن داها آرتیق اولاراق، بۇ یوردون هنری¬نین و ال ایشی نمین گلیشمه سینده آیدیندیر کی بؤیوک رول اوینامیشلار. سؤز یوخدور کی اونلار هنری ایشلره ماراق بسله¬میش و بئله زینت نسنه¬لرینی اله گتیرمک اۆچون باشقا قبیله¬لر و ملت¬لرین هنر و ال ایشلریندن آلیب – ساتیرمیشلار و بئله¬لیکله ده اونلارین ال ایشلرینده ائتکی بیراخمیشلار. بیر چوخلو بالتا، قیزیل و دمیردن اونلارین یاشاییش یئرلریندن اله گلمیشدیر. بونلارین اوستونده حیوانلار شکیللری ایله دولو اوْلدوغو ساکالارین حیوانلارا ماراقلارینی دا گؤسته¬ریر. رئال شکیللر اونلارین بوتون یاشاییش وسایلینده او جمله¬دن قاب – قاجاقلاریندا گؤرونور. هابئله پالتاری¬نین اوزونده چکیلن و توخونان شکیللر ده بئله اوْلموشدور. یئنه ده آلتلارینا سالان فرش و قالیلار، اؤرتوک¬لر، آت یاراقلاریندا و قیلینجلارینا بۇ حیوان شکیللری بوللو – بوللو ایشه آپاریلمیشدیر. کوباندا، کوسترومیسکایا Kostromskaya دا تاپیلان قبیرلرده بیر چوخلو مجسمه¬لر الده ائدیلمیشدیر کی قیزیلدان و گو.موشدن اولاراق ان گؤزه¬ل شکیللر ده اونلارین اوشتونده نقش باغلامیشدیر. شوبهه یوخدور کی اونلارین یاشاییشلاریندا حیوانلار بؤیوک رول اوینامیش و بونلارین شکیللری ده بوتون یاشاییش شیوه¬لرینده حؤرمتله ایشه آپاریلمیشدیر. بیر چوخلو سینی، بوشقاب و یئیه¬جک قابلاری الده ائدیلمیشدیر کی اوستلرینده حیوانلارین ساواشمالاری و یا اوولانمالاری شکیللری قازیلمیشدیر. بۇ قابلار و سینی-لر روس موزه¬لریندن علاوه بوگون اوزبکستان، قیرقیزیستان و قزاقستان موزه لرینده دولودور. حتا بیر چوخلو پارچالار و قالی¬لار اله گلمیشدیر کی اونلارین اصلی متنی و یا قیراقلاریندا حتا گؤگ تۆرکجه یازیسی ایله یازیلار واردیر. حیوانلارین شکیللری بوتون قالیلارین حاشیه¬لرینی اؤزونو ساخلامیشدیر. بوگون ده هله تامامقالیلارین حاشیه¬لری حیوانلار، شکیللرینده اوْلموشدور.
قیلینج غلافی ماگونوف دان الده گله¬رک اوزونده ساکالار و آشورلارین هنرلری گؤرولمکده دیر. هابئله بونلاردا باشقا ملت¬لرین هنرلری¬نین ائتکیسی ده گؤرونور. بۇ آلت¬لرین جنسی ده گاهدان قیزیل، گوموش و گاهدان مس و مفرغ دن اولور. دمیر آلت¬لر ده تاپیلماقدادیر. اله گلن قولباقلار و بویونباقلار داها آرتیق ساکالارین هنرینی گؤسته ریر و بیر چوخلو آراشدیریجیلار اعتراف ائدیرلر کی بونلار ساکالار صنعتکارلاری¬نین اولماسا دا، ساکالارین سفاریشلریله دوزه¬لینمیشدیر و اونلارین ذوق و سلیقه¬لرینی بیلدیریر.
مدنیت لری
قایناقلار ساکالارین 500 ایل میلاددان اؤنجه شهرلر تیکیب و سوسیال حیاتا گیریشمه¬لری آیدین¬دیر. یئر قازینتیلاری گؤسته¬ریر کی روسیانین گونئی طرفلرینده یاشایان ساکالار مدنیت صاحیبی اولاراق کندلر و شهرلر قورورلار. اونلارین یاشاییش یئرلرینده بیر چوخلو تپه¬لر اوزه چیخیبدیر کی گؤزل شهرلر و کندلر ایمیشلر. اونلاردا اوْلان ائولر چوخ گؤزل و دوزگون حالدا بؤلونموش اوتاقلار واردیر. بونلارین بیری کامنسکویه Kamenskoe تانینیر. بۇ محل دنیپرین سول طرفینده و نیکوپولون Nicopl قارشیندا موجوددور. بۇ ائولر اوچ طرفدن طبیعی حصارلارلا توتولموش و تکجه بیر طرفدن گل – گئت اولا بیلر. بۇ ائو تیکینتیسی گؤسته¬ریر کی ساکالار ائولری¬نین امنیت و راحاتلیغینا دا اؤنم وئریرمیشلر.
ساکالارین ان گؤزل شهرلری بوگونه قده¬ر قازینتیلاردان اله گله¬نی نئاپولیس Neapolisشهری اوْلموشدور. بۇ شهر، کریمه¬ده سیمفروپول Simferopol دا قرار تاپمیشدیر. بۇ شهر 1945جی ایلده کشف اوْلموش و قازینتی ایشلرینی شولتس Schultz و گولوفکینا Golovkina ایره¬لی سورموشلر. بۇ شهر 400 ایل میلاددان اؤنجه تا بیرینجی یوزایله قده¬ر یاشاییش یئری ایمیش. شهرین دؤوره سینده اوجا بیر دووار دا چکیلمیش و دووارین 4 متر ائنلیگی واردیر. بۇ شهر بیر شاه و شاهزاده¬نین باشکندی ساییلیرمیش، شاهین آدی اسکولوروس Scylurus و اوغلونون آدی پالاکوس Palakusایمیش. بینالارین ستونلاری اوستونده بزه¬کلی ستونلار واردیر و مفرغدن و مرمردن بزه نمیش سرستونلار واردیر.
قبیرلر
دَییشدیرساکالارین قبیرلری دونیا مشهوردور، چونکی اونلارین قبیرلریندن ان چوخ قیزیللار و گوموشدن دوزلمیش قاب – قاجاقلار، هابئله قیزیل نسنه¬لر الده ائدیلمیشدیر. بوگون دونیانین مشهور موزه¬لری ساکالارین هنرلری و مجسمه¬لری ایله بزه¬نمیشدیر. قاباقجا بۇ باره ده دانیشدیغیمیز اۆچون داها چوخ دانیشمیریق.
ساکالار اوْرتا آسیادا یاشاییب تورکستاندان آرال دنیزی ساحیللرینه قده¬ر چؤللرده یاشاییب و سوْنرالار اوروپایا قده¬ر کؤچموشلر. بیر چوخ زامانلار دا قافقاز و آذربایجاندا قالیب و اؤز یوردداشلاریلا بیرگه یاشامیشلار. اونلار اۆچونجو عصر میلاددان اؤنجه سیبری¬نین گونئی لرینی صاحیب چیخمیشلار و مدنیت لرینی اورادا قورموشلار.
«مارتونوشا» Martonocha دا و «ملگونوف» Melgounov دا الده ائدیلن نسنه¬لر گؤسته¬ریر کی اوکرایندا و کریمه¬ده مدنیت صاحیبی اوْلموشلار. تالگرن دئدیگینه گؤره ساکالار 450 ایل میلاددان اؤنجه تا میلاد ایللرینه قده¬ر بوتون اوکراینی الده ائتمیش و مدنیت¬لرینی ساخلامیشلار.
اسرحدون کتیبه¬سینده اونلاری اشغوز ایشکوز Ishkuz یا شکوزرا Shkzra آدلاییر و بیر کوماندانی ایشپاکا Ishpaka اولاراق ماننالارلا بیرلشمیشدیر. هندلر ده اونلار چاکا Chaka دئییرمیشلر. یئنه آشورلار اونلارا اشکوازی Sshkuazai آدی وئریرلر. هامیدان ده¬یرلی، هرودوتون یازیدیغی قایناق اولا بیلر کی او دا ایشکوز یازمیشدیر. ایندی ایشکوز نه دئمک¬دیر؟
ایشکوز بیر تۆرکجه کلمه¬دیر کی ایچ اوغوزدان یارانمیشدیر.
آراشدیریجیلار شاهنامه¬نی ده اوخویوب نهایت ساکالاری همان تورانلیلار بیلیرلر. اوئستایا آرخالاناراق دا فریانه¬نی تور قبیله¬سینه دایاق اولاراق تورانلی بیلیر. ساکالار تاریخ بویو قیرقیزستاندا اولورسالار دا یاواش یاواش آرال دنیزی قیراقلارینا گلمیش و سوْنرالار قافقاز و آذربایجان و اورادان دا اوروپایا داخیل اولاراق مۆختلیف خالقلارلا قووشموشلار. ان ده یرلی کشفلردن بیری 80 ایل اؤنجه گورجوستاندان تاپیلان نسنه¬لر، ساکالار هله بۇ یئرلرده یورد سالدیقلارینا بؤیوک و دانیلماز هنرلر اورتایا گتیردی و اونلارین تور یا تورک اوْلدوقلارینی دانیلماز بیر صورتده تاریخچی لرین گؤزو اؤنونه قویدو.
سکالار تورکلرین اجدادی
دَییشدیرپروفسور محمدتقی زهتابی یازیر کی اوروپا تاریخ یازانلاری ساکالاری تورکلرین اجدادی تانییرلار، او جمله¬دن مئناندر 6جی یوزایلین تاریخچی¬سی یازیر: اسکی زامانلار تورکلری ساکا دئییرلرمیش. ی. و. پیانکوف مۆحقیق «اشکوز» (سکا) شناس یازیر: هارادا مارکیت و یاخود ماساگت ایشکوزلاردان یازیلیر منظور تورکلردیر. هابئله باشقا بیر مورخ «سیموکاتتا» آدلی یازیر: من ایندی ایشکوزلار حاقّیندا دانیشیرام کی ایندی قافقازین قوزئیینده یاشاییرلار. بۇ تورک¬لر . . . بیر باشقا بیلگین ر. ق. لاتام یازیر: کومان اسکیف¬لری (روسلار پچنک¬لری کومان آدلاییرلار) ماساگئت¬لر، ساک¬لار، پچنق¬لر، خزرلر و هونلار سوی بیاخیمیندان تورک دیرلر و بۇ قونو ثبوتا نیازی یوخدور".
ف، ق، میشچنکو هرودوت تاریخینی روسجایا چئویرن عالیم اسکیف کلمه¬سی حاقّیندا یازیر: "هیپوکرات اسکیف¬لری یازدیغی اثرده بوتون تورکلرین وارلیغی ایله اوست اوسته دوشور". همین بیلگین هرودوت تاریخینی اینگیلیس دیلینه چئویرن عالیمین "سئیس" دیلیجه بئله یازیر: "هرودوتون اسکیف¬لری همان تورک – تاتار قبیله¬لری¬دیر."
ساکا آدی آشور قایناقلاریندا "اشکوزا" و بابیل قاینماقلاریندا "اشکوزا" و عبری قایناقلاریندا "آشکوزا" یازیلمیشدیر. آشور قایناقلاریندا اونلارین یوردلاری 28 ایللیک حکم سورن "اشکوز اؤلکه¬سی" ثبت اوْلموشدور. اشکوز و اسکیت آدلاری بیر آدین مۆختلیف دیللرده مۆختلیف تلفظ¬لری ساییلیر. بۇ قبیله لر روسجادا و بیر سیرا اوروپا دیللرینده اسکیف آدلانیر و تاریخ بویو بۇ کلمه شکیدا شکودا و حتا شکنیز و اغلب ساک، سکا، و ساکا فورمالاریندا دا یازیلمیشدیر.
یونانلیلار اونلارا سیت دئییرلرمیش. شاه آدلاریندان آلینما بیر آددیر. ساکالار حاقّیندا ایلک یازیلار هرودوت ا مربوط دور. ساکالار چین قونشولوغوندا یوئه چیه لرله باغلی ایدیلر. بونلار همان هونلاردیلار. اونلار سوْنراکی اشکانی و یا پارتلاردا اشتراک ائتمیشلر. ایراندا سیستان آدلانان یوردلار 124 ایل میلاددان اؤنجه آلینمیشدیر.
ساکالارین تاریخی ایراندا هخامنشلردن اؤنجه¬یه چاتیر. اونلار آریالاردان قاباق بۇ یوردلارا گلمیش و چین سینیرلاریندا ایرانا قده¬ر اؤزللیکله قافقاز و آذربایجان یولو ایله ایرانی الده ائتمیشلر. بونلار خزر دنیزی¬نین ساغ و سولونو دوغو و باتیسینی اله آلمیشلار. پارسلار اونلارا ساکا (دؤیوشکن، گوجلو) دئیه رک یونانلیلار پیاله¬لی دئییرلردیر.
پیاله اوستونده چکیلمیش بیر نئچه اوردو آداملارینی گؤسته ریر
استرابون و هرودوت ساکالار حاقّیندا ایلک معلوماتی وئرمیشلر و سوْنراکی آراشدیرمالار و الده ائدیلن نسنه لر هرودوتون یازدیقلارینی تصدیقله دی. هرودوت یازانلار افسانه کیمی نظره گلیردی، آنجاق علمی آراشدیرمالاری بۇ افسانه لرین رئال اولایلار اوْلدوغونو بیلدیردی.
۱۹-جو یوزایللریندن روس عالیملری کارپات‌دان دون چایی قیراقلاریندا یاشایان یوردلارا سکائیه دئیه‌رک، استرابون دوبروجا ماحالینا '"کیچیک سکائیه"' دئییر و بوتون بۇ چؤللرین قوزئیینده و قارا دنیزین دوغو قوزئیینی دوغو سکائیه آدلاییر.
بوتون بۇ یوردلاردا ساکالار و اونلارین یاخین طایفالاری یاشاییرمیشلار. اونلار چوبانلیق و اینچیلیک‌ده ائدیرلردی. بلکه‌ده اوْرتا آسیادان گلن بوتون طایفالارین بئله بیر یاشاییش طرزی اوْلدوغو دوزگون ساییلسین. مورخ‌لرین یازدیقلارینا گؤره ساکالار ایگید و سلحشور بیر خالق اولاراق ساواشلاردا بؤیوک مهارت تاپمیش و دوشمانلارین دریسینی سویماغا داها آرتیق ماراق گؤسته-ریردیلر. بۇ دوروم چین و روم کیمی بؤیوک قووه لری قورخویا سالیردی. میلاددان ۷۰۰ ایل اؤنجه‌ده ساکالار کیچیک آسیادا اولاراق یونان و روم تاجیرلری آراسیندا قورخو یارادیردی. قارا دنیز و بُسفردا، حتا پانتی کاپایوم دا یاشایان دولت‌لر قورخویا دوشموشلر. آما ساکالارین اینجه صنعت و بزه‌ک دوزک نسنه‌لرینه ماراق گؤسته ریب، تاجیرلرین ان ثروتلی مشتری‌لری اولورلار و یونانلیلار بۇ آلیش وئریشلردن ثروت قازانیرلار. آلیش وئریشلر پایا پای اولورسادا، یاخشی دری‌لر آلیب ساکالارین سفاریشلری اساسیندا بویونباقلار و قولباقلار دوزه‌لدیرلر. گیریشمن دئدیگینه گؤره پارتاتوآ و یا اوغلو مادویس، ساکالار شاهی و شاهزاده‌سینه نسبت وئریلن خزینه‌ده بیر چوخلو بزه‌ک نسنه‌لری تاپیلمیشدیر.
ساکالار تجارتده فعال نقش‌لری اوْلدوغو کیمی ساواشلاردا دا اؤنملی رول اویناییردیلار. همین دوروم سبب اوْلموشدور هرودوت اؤز بؤیوک کتابینین بیر بؤلومونو اونلارا باغلاسین. هرودوت ساکالار حاقّیندا معلومات الده ائتمک اۆچون اولبیا یونانین سینیریندا اوْلان یوردا سفر ائدیر و 645 ایل میلاددان اؤنجه بوگ Bug و دنیستر چایلاری‌نین یاپیشان یئرلرینده قورولان بیر یوردا سفر ائدیر. اولبیا اؤز وارلیغی اۆچون ساکالارین حیمایه سینه محتاج ایدی و اونا گؤره اونلارا باج وئریردی. هرودوت او شهری گؤزل و مترقی بیلیب و کتابی¬نین دؤردونجو بؤلومونو اورادا یازاراق ائشیتدیکلری ایله گؤردوکلرینی بیر – بیرینه قاتدی. آنجاق یازیلی قایناق الده ائتمه سه ده اؤزو شاهید اوْلدوغو اولای‌لاری یازیر. میلاددان 400 ایل سوْنرا، ساکالاریدان بیر سؤز سؤی قالمامیشدی. آنجاق ۱۵ یوز ایل سوْنرا، ۱۹جو یوزایلده بۇ قایناقلار اورتایا گلیر و ساکالار تانینماغا باشلانیر.
نه یازیقلار کی ۱۷جی یوزایلدن تاپیلان خزینه‌لر غارت اوْلونور. اوغرولوقلار پتر کبیرین قولاغینا چاتدیریلیر. پتر امر وئریر تاپیلان نسنه‌لری پترزبورگ دا توپلاسینلار. بورایا بیر چوخلو قاییش، قولباق و بزه‌ک نسنه‌لری توپلانیر. بۇ نسنه‌لر تزار ساراییندا بیر خزینه کیمی ساخلانیلیر.
۱۸جی یوزایلده سیبریده تاپیلان نسنه‌لر حیوانلاردان دوزه‌لینن بزه‌ک وسایلی اورتایا گلیر. ژنرال ملگونف،۱۷ جو ایلده بۇ قازینتی و تاپینتی-لارا قاریشیر. سوْنرالار کلارک Clarke ، پالاس ، دوبوآ دو مونتپرو ، سوماروکوف و باشقالاری علمی آراشدیرمالار اۆچون سیبریه¬یه گلیرلر. بونلار اسکی قبیرلری بیر ده سؤکورلر. 1806جی ایلده نیکلایف دا بیر موزه دوزه¬لینیر. 5 ایل سوْنرا باشقا بیر موزه تئودوسیا دا آچیلیر. 1825جی ایلده ان بؤیوک بیر موزه کرچ ده یارانیر. بۇ موزه¬لر عتیقه تانیان لار اۆچون هیجانلار یارادیر. آز بیر زاماندا ایکی مشهور عتیقه¬چی دوبرو و استمپوسکی باشقا بیر آداملارلا او جمله دن بلارمبرگ و آشیل کرچ موزه¬سی¬نین مدیرلریندن، کاریشا محلی وزارتین نماینده سی کرچ یاخیتلیغیندا آراشدیرماغا باشلادی. سوْنرا اونا بنزه¬ر بیر ایشلری باشلادی. آز بیر زاماندا بیلدی کی بورادا بیر چوخلو تاپیلان انسانلارین و آتلارین قبیرلری دمیرچیلرین زنگین هنرلرینی اؤزونده ساخلاییر. علمی آراشدیرمالار بۇ بزه¬ک – دوزه¬ک وسایلی ساییلان نسنه¬لر اوزه¬رینده یارانان هنر و اینجه صنعت تاریخین ان گؤزه ل اؤرنک¬لری¬دیرلر. سوْنراکی آددیم، ساکالاری تانیماق اۆچون 1860جی ایلدن سوْنرا گؤتورولدو. و.و. رادلوف ۷۰۷۰ سیبری ده آراشدیرمالارا دوام ائتدی. بۇ دؤنه تپه لری قازماقلا ایره لی گئدیب، 1865جی ایلده آلتایین گونئیینده کاتاندا یا چاتدی. بورا او قده¬ر زنگین ایدی کی بوتون عالیملری حیرته سالدی. چون آلتایلاردا همیشه لیک بیر یخچاللارا چاتدی. بۇ تپه¬لرین آستی همیشه بوزلارلا اوز – اوزه گلدی. بوزلارین اوستونو داشلار ایلا باسدیرمیشلار و بیلدیگیمیز کیمی یئرین 21 فوتلوغوندا داها هئچ بیر بوز اریمز. قالسین کی داش ایله اوستو باسدیریلمیشدیر.
رادلوف بوندان خبرسیز، دستور ائدیر بوزلاری اریتسینلر. یوزایللر بویو اریمه میش قالان بوزلار اریدیلیرو حیرتله بیر اؤلولرله اوز – اوزه گلیرلر کی سانکی بوگون اؤلموشلر. اونلارین پالتارلاری و بزه¬ک¬لری ال دگمه میش قالمیشدیر. قبیرلرین نسنه¬لریندن بیر سیراسی آرادان گئتمه میشسه ده، رادلوف بیر چوخلو پالتار و ائو وسیله¬لرینی تاپیر. بۇ تاپینتی¬لارین ده¬یه¬ری 80 ایل سوْنرا بیلینیر. روسیادا بۇ تاپینتیلار چوخالدیقجا، چوخلو اؤرنک¬لر الده ائدیلیر و بیلینیر کی اورآسیانین چؤللرینده ساکالار کیمی بؤیوک بیر قبیله و اینجه صنعته ماراقلی بیر مدنیت صاحیبی یاشاییرمیش. سوْنرالار ساکالارین هنری وایکینگ و سلت و مروونژین هنرلریله قاریشماسی بۇ آراشدیرمالاری داها چتین¬لشدیردی. بۇ چتین لیک لر، چوخلو بیلگین لری ماراقلاندیردی و بیر چوخلو عالیم¬لر بۇ آراشدیرمالارا قاتیلدیلار. اونلار چالیشیرلار بلکه بۇ اسکی هنرین قایناغی و کؤکو، هائله باشقا خالقلارین مدنیتی ایله قاتیشماسی¬نین نه¬دن¬لرینی ایضاح ائتسینلر. تولستوی ، کنداکوف ایکی روس عتیقه چی ایلک آراشدیریجیلار اوْلدولار. اونلار بۇ تاپیلان نسنه¬لری کُد قویماغا باشلادیلار. بیر آز کئچمه¬دن روستوتسف روسیه¬ده، مینز و دالتون اینگلیس¬ده، رایناک فرانسادا، تالگرن فنلاندیادا و بیر چوخلو بیلگین¬لر بۇ تاپینتی¬لار اوزه¬رینده چالیشماغا داوام ائتدیلر و الده ائدیلن معلوماتی اسکی مورخ-لرین سازدیقلاری ایله – هرودوت و هیپوکرات یازیلاریلا توتوشدوردولار و ساکالار حاقّیندا بیر آنلاشمایا یاخینلاشدیلار. ایش ماراغی اونلاری داها آرتیق هیجانا گتیردی. بۇ هیجان او قده¬ر ایدی کی هر بیری بیر قبیرین سؤکمه¬گینه باشقا بیر ماراق گؤسته¬ریرلر. روستوتسف و مینز و باشقالاری بۇ قولباق و قاییشلاردا اوْلان بزه¬ک¬لردن ائله ذوق آلیرلار کی تامام سورغولارا جواب وئره بیلیرلر. رودنکو نظری آلتیندا آراشدیرمالار ساکالارین آلتایلاردان اوْلدوغونو ثبوتا چاتدیردی و هرودوت یازیلاری تصدیقلندی. پازیریک قبیرلریندن تاپیلان نسنه¬لر رادلوفون 80 ایل اؤنجه ماتاندا دا تاپدیقلارینی تصدیق ائتدی.
رودنکو 1924جو ایلده بۇ تاپینتیلارا ال تاپمیشدیر. پازیریک دره¬سینده – چولیشمان داغعلاری اتک¬لرینده تاپیلان نسنه¬لر بۇ امودو دیریلتدی. رودنکو اولاکان چایی و دره سی قیراغیندا 40 تپه¬لی بیر قبیر تاپدی. بۇ تپه¬لر بیر – بیریله فرقلی اولاراق قبیرلری اوستونده بوز ساخلاییجی قاتلار وارایدی. 1929جو ایلده رودنکو و یاردیمچیسی اوْلان گریاسنوف بیر چوخلو تپه¬لری سؤکدولر. الده ائدیلن سونوجلار هیجان یارادان-ایدی. آنجاق ایشی بیر زامان بوشلاییب و 1947جی ایلده بیر ده باشدان باشلاییب ایکی ایل داوام ائتدیلر.
بوتون بۇ تاپینتی¬لار بیر بؤیوک قبیله و یا ملتین یاشاییشینا باغلی ایدی کی بزه-ک نسنه¬لرینه و ایشلرینه دریندن ماراقلی و مهارتلی¬ایدیلر. اونلار ائله مدنیتده ائله بیر دوروما ال تاپمیشلاردیر کی ان گؤزه¬ل چادرلار، چرخلی و تکرلی آرابالار، هابئله آت سورمک ده مهارت، ان گؤزه¬ل پارچالار توخوماقدا، دادلی طعاملار بیشیرمکده، گؤزه¬ل قاب – قاجاقلار دوزه¬لتمه¬ده و گؤزه¬ل بیر یاشاییش طرزینه مالیک اولماقدا باشقا ملت¬لردن یوخاری سویه¬ده¬ایدیلر.
رودنکو و دوستلاری بۇ قازینتیلاری مهارتله ایره¬لی آپاریرلار و اونلارین یاشاییش یؤنلرینه ال تاپیرلار. او، بۇ نسنه¬لری آلتای داغلاریندان آرمیتاژ موزه سینه آپارماغا باشاری گؤستردی و مهارتله نشان وئردی کی ساکالار آلتای خالقلاریندان و تورک کؤکلو بیر طایفالاری بیرلشمه¬سیندن یارانمیشدیر.
ساکالار حاقّیندا قایناقلار
دَییشدیرتورکلرین آنا وطنی اوْلان اوْرتا آسیا، دوغودان قادرقان داغلاری، باتیدا اورال داغلاری ایله خزر دنیزینه قده‌ر، قوزئی‌ده سیبریدن و گونئیده چین، تبت و ایرانا قده‌ر اوزانیر.
میلاددان ۸۰۰ ایل قاباق تاریخ صحنه‌سینه چیخان و ۲۰۰ ایل میلاددان سوْنرایا قده‌ر حاکمیت لرینی داوام ائتدیره‌ن ساکالار یا اسکیتلر دوغودا چین دوواریندان باتیدا تونا نهرینه قده‌ر اوست اوسته ۷۰۰۰ کیلومترمربع لیک بیر آلانا یاییلمیشدیلار. بۇ اوزون مدت و بؤیوک یئرده مسلم‌دیر کی چوخلو قبیله‌لر و طایفالار اولا بیلمه‌سی دوغال بیر اولای‌دیر. اسکیت‌لرله قالان تورکلر آراسیندا درین بنزرلیک و اوخشارلیقلار دانیلماز بیر اولای‌دیر.
اسکیتلر '"آتلی قبیله‌لر مدنیتی"'نده اؤنملی بیر حلقه ساییلیرلار. اونلاری تانیماق و آراشدیرماق اۆچون الده اوْلان قایناقلار آز دا دئییلدیر و بۇ قایناقلاری سایماق اولار:
- 1) یازیلی قایناقلار: الف) آشور قایناقلاری ب) یونان قایناقلاری ج) چین قایناقلاری د) فارس قایناقلاری
- 2) آرخولوژی قایناقلار: الف) سیبری دن بولونانلار ب) گونئی روسیادان تاپیلانلار
- 3) آراشدیرمالار
ساکالارین قابلاری
ساکالاریدان قالان بویونباغی
قیزیل آپا = قیزیل آدام
ساکالاردان تاپیلان بیر بویونباغی
ساکالاریدان الده ائدیلن بزه¬ک آلت¬لری
ساکالارین هنری – بوگون ده بئله ایشلر رونقده دیر
ساکالاردان الده ائدیلن ال ایشلری
بو ال ایشی ساکالاردان قالما اولماسا دا، ساکا هنری ساییلیر
کوشانلاردان قالان بیر سکه دیر
ماساگئ یا ساکالارین آمازون دئییلن قادینلاری
.[۹]
شوش کتیبه¬لری¬نین ترجمه¬سی
گؤرونتولر
دَییشدیر
_Tuva.JPG)
.jpg)
قایناقلار
دَییشدیر- ^ ترخان، اسکی چاغدا کیممرلر پروبلئمی، استانبول، 1947.
- ^ داریوش هخامنشیلر کتیبه‌سی هرنه شومالدا اؤلن صحراگر و چادرنشین‌لره ساکا دییر بؤنه گوره شارق سکاسی و غارب ساکاسی فرقی‌وار. اسکیتلر، کیممری‌لر، ماساگدلر، ماساژتلر، اشکیدالر هامی کـُلا ساکا دئییلیر اما آرالان‌میر
- ^ دانیل دیوید لوکنبیل یازدیغی اثرینی Ancient Records of Assyria and Babylonai نیویورک شهرینده ۱۹۶۸جی ایلده نشر ائتدی و بو قایناقلار حاقّیندا معلوماتلار وئردی. ۱۹۱۶جی ایلده ماکسیمیلیان اشترک ایلک کتابینی Assurbanipal und die letzen Assyrischen Konig bis zum Untergange Ninivehs آدییلا لایپزیک شهرینده نشر ائده¬رک بو وثیقه لری ده یرلندیریر.
- ^ تورک عالیمی نجیب عاصم ۱۳۱۰ ه / ۱۸۹۴م دا بو ترجمه‌لردن استفاده ائده‌رک تورکجه "سیت‌لر" (اسکیتلر) کتابینی استانبول‌دا نشر ائتدیریر.
- ^ ۱۹۷۳جو ایلده یئنه بئله بیر آراشدیرمانی طرفیندن نشره وئریلدی. هرودوتون مکمل تاریخ کتابلاری کامیل صورتده ۱۹۷۳جو ایلده تورکجه‌یه چئوریلیب و نشر اولدو.
- ^ هیپوکراتین اثریندن باشقا بیر عالیم و. ا. س. جان بیر سیرا اثرلر The Loeb Classical Library سری‌سیندن بیر کتاب توپلاییب و اونو ترجمه ائده‌رک اسکیت‌لرده حکیم‌لیک آدییلا نشر ائتمیشدیر. بو اثری توپلاییب تورکجه یه چئویرن عالیم "غالیب آتاچ" آدلی بیر عالیم‌دیر.
- ^ توکیدیدئس اسکیتلرین حاقیندا یازدیقلارینی خلیل دمیرچی اوغلو تورکجه‌یه ترجمه ائتمیش و آنکارا یونیوئرسیته سی نین تاریخ و جغرافیا فاکولته سی یاییملاری نشر ائتمیشدیر.
- ^ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه ساکالارین جولانگاهینی توران بیلیر و اونلاری یافث ابن نوح اولادیندان ساییر
- ^ بوگون بیر سیرا تاریخ ایرانچی مورخلر کوروشا بیر بشر حقوقلاری حاقّیندا منشور یازماغی
- ^ هانسی ائل بیلیمیر: ماساژت، اسکیت، اشکیدا، کیممری ...
- ^ Kuz'mina, Elena E. (2007). The Origin of the Indo Iranians. Edited by J.P. Mallory. Leiden, Boston: Brill, pp 381-382. ISBN 978-90-04-16054-5.
- ^ esten, David. "Chapter 35: Ossetic Phonology". In Alan S. Kaye. Phonologies of Asia and Africa: Including the Caucasus. p. 707. ISBN 9781575060194.
اتک‌یازی
دَییشدیر- اوگال، بؤیوک هون امپراتورلوغو تاریخی، آنکارا، 1962.
- م. سیدف، آلتون محاربی¬نین سوی ائتنیک تاریخی، 1983.
- ملا محمدالعاشی، تاریخ قوم ترکی، اوفا، 1909.
- عطایی فرد، امید، ایران بزرگ، انتشارات اطلاعات، 1384.
- بهزادی، رقیه ۶، قوم¬های کهن در آسیای مرکزی و فلات ایران، انتشارات طهوری، 1386.
- گروسه، رنه، امپراطوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، انتشارات علمی و فرهنگی، 1387.
- دیاکونوف ، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام تهران، 1354.
- رضا، عنایت الله، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، انتشارات علمی و فرهنگی، 1384.
- گیرشمن، رومن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355.
- ذکی ولیدی دوغان، عمومی تورک تاریخینه گیریش، استانبول، 1981.
- کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، انتشارات ابن سینا، 1351.
- ش. گونالتای، تورک تاریخی، 1938.
- م.ف. گیزیراوغلو، قارص تاریخی، استانبول، 1953.
- م. گوب اوغلو، رومان اولوسونون اسکی تورک قوم¬لاری ایله ایلیشگی¬لر حاقّیندا، استانبول، 1938.
- ملک شهمیرزادی، صادق، باستان شناسی در آسیای مرکزی، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1372.
- هینتس، والتر. داریوش و ایرانیان، ترجمه پرویز رجبی، نشر ماهی، 1386.
- ناتل خانلری، پرویز، تاریخ زبان فارسی، جلد یکم، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1387.
- ابوالقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، انتشارات سمت، 1373.
- ماهنامه الکترونیکی امردادنامه، وابسته به تارنمای (تالار گفتگوی) امرداد.
- نامه تورانیان باستان، ناطقی شفایی – کیو
- تونا، عثمان ندیم، سومر و تورک دیللری¬نین تاریخی ایلگی¬لری ایله تورک دیلی¬نین یاشی مساله¬سی ، آنکارا، 1990.
- G.W.B. Huntingford, Who were the Sythians, Wien, 1995.
- I.Durmush, Scythian Culture, The Turks, Ankara, 2002.
- W.Hins, Zur Iranischen Altertumskunde, Leipzig, 1939.
- Lehman – Haupt, Kimmerier, Stuttgart, 1921.
- J. Lewy, Kimmerier und Skythen in Vorderasien, Berlin, 1926.
- E.H. Minns, The Scythians and Northern Nomads, The Cambridge Ancient History, IX, 1970.