بؤیوک سلجوقلو ایمپیراتورلوغو
بؤیوک سلجوق دؤولتی یا دا بؤیوک سلجوقلو ایمپیراتورلوغو، ۱۰۳۷-جی میلادی ایلدن ۱۱۹۴-جی میلادی ایله‌جه اورتا آسیا و اورتا دوغونون بؤیوک قیسمینه حؤکم سورن دؤولت‌دیر. بۇ دؤولت اورتا آسیادان اورتا دوغویا کؤچموش اوغوز تورکلرینه و گئچمیشدن اورتا دوغودا یئرلَشن تورک بویلارینا باغلی ایدی. سلجوقلولار اوغوز تورکلرینین قینیق بویوندان‌دیرلار. بؤیوک سلجوق دؤولتینین توپراقلاری دوغودا تبّت یایلاسی‌نین باتی قیسمتی‌ندن و هیندو کوش داغلاریندان باشلاییب باتی‌دا آنادوْلو و مدیترانه و اژه دنیزلری‌نین دوغو ساحیللری‌نین قیراغیناجا چکیلمیشدی.
| بؤيوک سلجوق دؤولتی | |||||
| ایمپیراتورلوق | |||||
| |||||
| |||||
 | |||||
.png) | |||||
| پایتخت | نیشابور (۱۰۳۷–۱۰۴۳) رئی (۱۰۴۳–۱۰۵۱) اصفهان (۱۰۵۱–۱۱۱۸) همدان، باتی پایتختی (۱۱۱۸–۱۱۹۴) مرو، دوغو پایتختی (۱۱۱۸–۱۱۵۳) | ||||
| دیل(لر)
|
|||||
| دین
|
ایسلام | ||||
| دولت | شاهلیق | ||||
| سولطان | |||||
| - ۱۰۳۷–۱۰۶۳
|
توغرول بیگ (بیرینجی) | ||||
| - ۱۱۷۴–۱۱۹۴
|
اۆچونجو توغرول بیگ (سونونجو) | ||||
| تاریخچه | |||||
| - توغرول بیگ ایمپیراتورلوغو قوردو | ۱۰۳۷ | ||||
| - ییٛخیلیش | ۱۱۹۴ | ||||
سلجوقلی‌لارین گوجلنمه‌سیدَییشدیر
سلجوقلی‌لارین باشلانغیچیدَییشدیر
سلجوقلولار باشچی‌لاری اوغوز یابغو دؤولتینه باغلی اولان دوقاق آدلی‌نین تورونلاریندان‌دیرلار.[۵] دوقاقین اوغلو اولان سلجوق، آتاسی کیمی یابغو دؤولتینین خیدمتینده ایدی و اؤزوندن اوردو باشچی‌لیق استعدادلارینی گؤرستدی. سلجوقون باشاریجیقلی‌لیغی گوندن گونه ائل آراسیندا سئوگی‌سینی آرتیریب و یابغو خانی‌نین خاتونی ساغیندان اونون اؤلدورولمه‌سینی ایسته‌مگه سبب اولدو[۶] (بعضی قایناقلار دوقاق ایله سلجوقو خزرلره باغلی بیلیرلر[۷]). اؤلدورولمه بویوروغون بیلن سلجوق اؤز ائل طایفاسی ایله ایسلام سینیرلاریندا اولان جوند شهرینه کؤچوب اؤز ایسلام گتیرمه‌سینی بیلیندیردی و اؤز چاغینین ایسلام گتیرمه‌میش تورکلری آراسیندا بو دوغرو یولو یایماق اۆچون اونلارلا چکیشمه‌یه باشلادی. سلجوق تورونلاری آتانین یولونو واریب ایسلام یاییلیشی اۆچون چالیشدیلار و موسلمانلاری کافیرلر یوروشلریندن ساخلاییب اونلارین احتیراملارینی قازاندیلار.[۸] سلجوق اوغلو اولان میکائیل ایسلامین تورکلر آراسیندا یاییلیشی اۆچون ائدیلن ساواشلارین بیرینده شهید اولموش‌دور.[۹]
غزنوی‌لرین گوجسوزلوگو سلجوقلولار اۆچون مئیدانی گئنیشلندیریب، ۴۳۲نجی هیجری ایلده دندنه‌کن ساواشینین (بعضی قایناقلاردا دندنقان ساواشی) نتیجه‌سینده بؤیوک سلجوق دؤولتی قورولدو.[۱۰] سلجوقلولارین قازانماسیندان سونرا اوغوز تورکلرین آخیمی باتی‌یا باشلاییب، گرگان، کیرمان، فارس، خوزیستان، عجم عیراق، عرب عیراق و شام بیر بیر سلجوقلولارا باش اگدیلر.
دندنه‌کن ساواشینین نتیجه‌لری:
- غزنوی‌لر حؤکمونون سوْنو و طغرل بی‌ین سولطانلیق اوْرنوندا اوتورماغی
- تورکلرین اورتا دوغویا سونراکی کؤچلری اۆچون و اورتا دوغودا سونراکی ساواشلاری اۆچون بیر باشلانیش
- صلیبی‌لر یۆروشلری قارشیسیندا دایانماغا گۆجو اولان بیر یاش توپلومون ایسلامین حاکیمیّتینه قوشولماسی
طغرل بیدَییشدیر
طغرل بی (سولطانلیغی: ۱۰۳۷-۱۰۶۳ میلادی ایللر آراسیندا) سلجوقلی دؤولتینین ایلک سولطانی، غزنوی‌لری سولطانلیقدان یئندیریب، خارزم بؤلگه‌سیندن باشلایاراق شهرلری اؤز حؤکمی آلتیندا گئچیدیب و ۱۰۵۵-نجی میلادی ایلده بغداد شهرین باطنی‌لر الیندن قورتاریب دیر. بۇ اولایلاردان سونرا عباسی خلافتی ساغیندان طغرل بی ایسلام دونیاسین باشچی‌لیق ائدن سولطان تانیندیریلیر و عباسی‌لرین اوردوسال ایشلری بوتونلوکجه سلجوقلی‌لار الینه گئچیر. طغرل بی چاغیندان سلجوقلی‌لار بیزانس ایمپیراطورلوغو و فاطمی‌لر قارشیسیندا عباسی‌لردن حیمایت ائتدیلر.
چاغری بیدَییشدیر
طغرل بی قارداشی اولان، چاغری بی، طغرلون یاردیمچی‌سی و مرو آچغی‌سیندان سونرا سلجوق دؤولتینین دوغو بؤلگه‌لرینین حاکیمی ایدی. چاغری بی ۱۰۴۸-نجی میلادی ایلده کیرمان و ۱۰۵۶-نجی میلادی ایلده سیستان بؤلگه‌لرین سلجوق دؤولتینین توپراقلارینا قوْشدی. سلجوقلی‌لار عباسی خلافتین باطنی‌لردن قورتاراندان سونرا عباسی‌لار آراسیندا اؤزلرینه نفوذ قازاندیلار. چاغری بی بۇ اولایلاردان سونرا اؤز قیزین (ارسلان خاتون خدیجه) عباسی خلیفه‌سی القائم باللهلا عقد ائتدی.[۱۱][۱۲] طغرل ایله چاغری بی بیرلیکده سلجوق دؤولتینین تمل داشین برکیتدیلر و طغرل‌دان سونرا چاغری‌نین اوغلو اولان آلپ ارسلان سولطانلیغا ایریشدی.
آلپ ارسلاندَییشدیر
طغرل بی‌دن سونرا بؤیوک سلجوق دؤولتینین باشچی‌سی، آلپ ارسلان، دؤولت سیاستینی دگیشمه‌ییب ۱۰۶۴-نجی میلادی ایلده ارمنیستان ایله گورجیستان آچغی‌سیندا قازانیب بیزانسلا اولان ساواشلاریندا آنادولونون بؤیوک قیسمین اؤز حؤکمی آلتینا گئچیرتدی. آلپ ارسلان ۱۰۷۱-نجی میلادی ایلده (۴۶۳-نجی ه.ق) ملازگیرد ساواشیندا بیزانس ایمپیراطورو اولان رومانوس دیوجانوسلا اۆزلشیب، اوردوسون داغیدیب اؤزون توتساق ائتدی. ملازگیرد ساواشینین اؤنملی اولایلاریندان بیری بیزانس اوردوسونون ایچینده اولان اۇز، پئچه‌نک و قیپچاق تورکلرین سلجوقلو اوردوسونا قوشولماغی دیر. بۇ ساواشدا بیزانسلی‌لارین سایی موسلمان اوردوسوندان ایکی قاتا یاخین چوخ ایدی.[۱۳]
ایلک ملک شاهدَییشدیر
ایلک ملک شاهین سولطانلیغیندا سلجوقلو دؤولتی بیر قالارلی گۆجه دؤندو اما سون چاغلاردا ایسماعیلیه و حسن صباح دؤولت اۆچون ایچ موشکوللری یاراتدیلار. ایقطاع اوردو سیستمی و بغدادین نیظامیه بیلیم یوردو ملک شاهین دؤورونون ایشلریندن دیرلر. ایلک ملک شاه چاغیندا سلجوقلو دؤولتینی تاثیرلندیرن اولایلارین بیری، حشاشینین نیظام المولکی ترور ائتمه‌سی ایدی.
ایمپراتورلوغون تنززولودَییشدیر
اورتا عصرلرین باشقا فودال ایمپراتورلوغولاری کیمی بؤیوک سلجوق دؤولتی ده چوْخ یاشامادی. اوْ زامان امتهه-پول موناسیبتلری هله باش‌لیجا ایقتیصادی علاقه فوْرماسی اوْلمادیغین‌دان، ناتورال چیفتلیک (مزرعه) حؤکم سوردویون‌دن بؤیوک سلجوق ایمپراتورلوغونون ایحاطه ائتدیی اراضیلرین و خالقلارین واحید ایقتیصادی و سیاسی مرکز اطرافیندا سیخ بیرلشمه‌سی، قودرت‌لی مرکزلشدیریلمیش دؤولته چوریلمه‌سی غیری-مۆمکون ایدی. اۇغورلو ساواش‌لر زامانی اوْغوز-سلجوق ساواش-سیاسی بیرلیینه اساسلانان سلجوق دؤولتی ۱۱. یوز ایلده ایشغاللار آرا وردیک‌ده ضعیف‌له‌دی. سلجوق سلطانلاری اؤز ایانلارینا بوتؤو ویلایتلری، محللاری ایقتا اوْلاراق باغیشلاییردیلار. زامان کئچدیکجه اوْنلار ارثی حاکملره چوریلیر، مرکزی حاکمیّته تابع اوْلماق ایستمیردیلر. مؤوجود اوْلان قایدایا گؤره هر بیر شاه‌زاده‌نین اؤزونه خانه‌دان طلب ائتمک حۆقوقو وار ایدی.
_-_Caravanserai.JPG)
سلطان ۱-جی ملیکشاه و میزامولمولکون اؤلوموندن سوْنرا سلجوق ایمپریاسیندا مرکزی حاکمیّته تابع اوْلماماق جهدلری گۆجلندی. سلطان محمود (۱۰۹۲-۱۰۹۴) و بؤرکویاریغین (۱۰۹۴-۱۱۰۴) حاکمیّتی ایللرینده دؤولت تدریجاً تنززوله اۇغرادی، آیری-آیری امیرلر آراسیندا بؤلونمه تهلوکه‌سی یاراندی. اۇزون سورن آرا ساواش‌لری و ایسماعیلیلرین قیاملاری دؤولتی زیفلدیردی. بۇنا گؤره ده خاچ‌لیلارین یوروشلری‌نین قارشی‌سینی آلماق مۆمکون اوْلمادی. خاچ‌لیلار سوریانی کچه‌رک قودسو آلدیلار. بؤرکویاریق‌دان سوْنرا حاکمیّته ۲-جی ملیکشاه (۱۱۰۴-۱۱۰۵) گل‌سه ده، حاکمیّتی اۇزون سۆرمه‌دی. سلطان محمد تپر (۱۱۰۵-۱۱۱۷) مرکزی حاکمیّتی مؤهکملندیرمه‌یه چالیش‌دی. ایسماعیلیلره قارشی موباریزه‌یه باشلادی، موصولو آلمیش آنادولو سلجوق سلطانی ۱-جی قیلینج آرسلانی مغلوب ائتدی، سوریهداکی خاچ‌لیلار اۆزرینه اوْردو گؤندریل‌دی. محمد تپر سلجوق ایمپراتورلوغونون بۆتون اراضیسی اۆزرینده اؤز سوورنلیینی برپا اتسه ده، سونونجو سلجوق سلطانی سنجر (۱۱۱۸-۱۱۵۷) زامانی دؤولتین بوتؤولویو یئنیدن پوْزولدو. سنجر قزنه شهرینی قزنویلردن، مواروننهری قاراخان‌لیلاردان آلسا دا، قاراکیتایلارین مواروننهره هۆجومونون قارشی‌سینی آلا بیلمه‌دی.[۱۴] ۱۱۴۱-جی ایلده سمرقند یاخینلیغیندا مغلوبیته اۇغرادی و بۆتون مواروننهری ایتیردی. بۇ اۇغورسوزلوق داخیلی قیاملارا سبب اوْلدو. وئرگیلرین چوخلوغون‌دان ناراضی اوْلان اوْغوزلار عۆصیان ائتدیلر. سنجر اوْنلارا قارشی دؤیوش‌ده مغلوبیته اۇغرادی و اسیر دۆشدو. اۆچ ایل اسیرلیکده قالدیق‌دان سوْنرا اسیرلیک‌دن قاچ‌دی. لاکین چوْخ یاشامادی و ۱۱۵۷-جی ایلده وفات ائتدی. سلطان سنجردن سوْنرا سلجوق ایمپیراتورلوغو سوقوطا اۇغرادی. اوْنون اراضیسینده کیرمان، کونیا، سوریه، عیراق سلجوق سلطان‌لیقلاری، آذربایجان آتابیلری، کیچیک آسیادا بیر سیرا امیرلیکلر یاراندی.
میراثیٛدَییشدیر
سلجۇق آخیٛنلاریٛ ایله باغلیٛ اوْلاراق اوْغۇز-تۆرک طایفالاریٛ بۆتۆن جنۇبی قافقازدا و اؤن آسیادا باشلیٛجاائتنیک و سیاسی قۆوویه چئوریلدی. بۇ عامیل یاخیٛن و اوْرتا شرقین بۆتۆن سوْنراکیٛ طالئینده مۆهۆم روْل اوْینادیٛ. اروپا فئوْداللاریٛنیٛن شرق توْرپاقلاریٛنا ایشغال مقصدیله تشکیلائتدیکلری خاچ یۆرۆشلری زامانیٛ سلیبچیلره سارسیٛدیٛجیٛ ضربلرائندیرن سلجۇق تۆرکلری یاخیٛن و اوْرتا شرقین سیاسی خریتسینین غربی آوروْپانیٛن خئیرینه دیشمسینه ایمکان وئرمدیلر. سلجۇق تۆرکلرینین جنۇبی قافقازدا مؤحکملنمسی بیزانسا آرخالاناراق آذربایجانیٛن غرب توْرپاقلاریٛنیٛ اله کئچیرمیه چالیٛشانائرمنی و گۆرجۆ فئوْداللاریٛنیٛن قسبکارلیٛق پلانلاریٛنیٛ پۇچا چیٛخاردیٛ. تۆرکلۆک و ایسلام عامیللری جنۇبی قافقازدا، اوْ جۆملدن آذربایجاندا قتی اوْلارا مؤحکملندی. سلجۇقلاریٛن حیاتا کئچیردیکلری سوْسیالا-یقتیصادی تدبیرلر شرق اؤلکلریند،ائلجه ده دۆنیا میقیاسیٛندا اینکیشافائتمیش فئوْدالیزمه کئچید اۆچۆن شرایط یاراتدیٛ. دؤولتده داخیلی ایقتصادی علاقه لر ضعیف اوْلسا دا، حربی-سیاسی بیرلیک، سولطان و دؤولت خادیملرینین شخسی نۆفۇزۇ گۆجلۆ ایدی. سلجۇقلاریٛن حاکیمییتی دؤورۆنده ایقتصادیات و صنعتکارلیٛق اینکیشافائتمیش، شهرلر بؤیۆمۆش، فئوْدال رئنتاسیٛندا پۇل سیستئمینین روْلۇ داها دا آرتمیٛشدیٛر. سلجۇقلاریٛن حرب سیستئمی اؤز اۆستۆنلۆیۆ ایله قوْنشۇ دؤولتلردن فرقلنیردی. سلجۇق ایمپیراطورلوغو دؤورۆنده تۆرک خاقلاریٛ یئنیدن اؤز اوولکی قۆدرتینی برپاائتمیش، ایسلام دۆنیاسیٛنیٛن و یسلام مدنییتینین اینکیشافیٛنیٛن یئنی مرحلسینه یوْل آچمیٛشدیٛر.
بؤیوک سلجوق دؤولتینین بؤلونمه‌سیدَییشدیر
ایلک ملک شاهین اؤلوموندن سونرا سلجوق دؤولتی ملک شاهین قارداشی و دؤرد اوغلو آراسیندا کیچیک بگلیکلره و آتابگلیکلره بؤلوندی. قیلیج ارسلان آنادولودا، ملک شاهین قارداشی تۇتوش سوریهده، اوغلانلاری ایلک محمود عجم عیراقدا، برکی‌یاروق عیراقدا، ایلک محمد بغداددا و احمد سنجر خوراساندا امیرلیگه باشلادیلار. تۇتوشون اؤلوموندن سونرا سوریه سلجوقلولاری ایکی بؤلونوب دمشق ایله حلب یئنی بگلیکلرین باشکنتی اولدولار.
۱۱۵۶-نجی میلادی ایلده احمد سنجر اؤلوموندن سونرا سلجوقلو دؤولتینین توپراقلاری کیچیک گۆجلر آراسیندا بؤلونوب، بۇ کیچیک گۆجلر باغیمسیز ایداره اولوندولار:
بؤیوک سلجوق دؤولتینین سۇلطانلاریدَییشدیر
بؤیوک سلجوق دؤولتینین سولطانلارینین لیستی:
- رکن الدنیا و الدین طغرل بی (۱۰۳۷-۱۰۶۳)
- ضیاء الدنیا و الدین عضدالدولة آلب ارسلان (۱۰۶۳–۱۰۷۲)
- معز الدین جلال الدولة ایلک ملیکشاه (۱۰۷۲–۱۰۹۲)
- ناصر الدنیا و الدین ایلک محمود (۱۰۹۲–۱۰۹۴)
- رکن الدنیا و الدین برکی‌یاروق (۱۰۹۴-۱۱۰۵)
- رکن الدنیا و الدین جلال الدولة ایکینجی ملیکشاه (۱۱۰۵)
- غیاث الدنیا و الدین تاپار (۱۱۰۵–۱۱۱۸)
- مغیث الدنیا و الدین جلال الدولة ایکینجی محمود (۱۱۱۸–۱۱۳۱)
- معز الدنیا و الدین جلال الدولة سنجر (۱۱۱۸–۱۱۵۳)
- غیاث الدنیا و الدین داوود (۱۱۳۱–۱۱۳۲)
- رکن الدنیا و الدین ایکینجی طغرل (۱۱۳۲–۱۱۳۵)
- غیاث الدنیا و الدین مسعود (۱۱۳۵–۱۱۵۲)
- معین الدنیا و الدین اۆچونجو ملیکشاه (۱۱۵۲–۱۱۵۳)
- رکن الدنیا و الدین محمد (۱۱۵۳–۱۱۵۹)
- غیاث الدنیا و الدین سلیمان شاه (۱۱۵۹–۱۱۶۰)
- معز الدنیا و الدین ارسلان شاه (۱۱۶۰–۱۱۷۶)
- رکن الدنیا و الدین اۆچونجو طغرل (۱۱۷۶–۱۱۹۱)
- مظفر الدنیا و الدین قیزیل ارسلان (۱۱۹۱)
- رکن الدنیا و الدین اۆچونجو طغرل (۱۱۹۲–۱۱۹۴)
سلجوقلو دؤنمینه باغلی تصویرلردَییشدیر
اوغوز تورکلرینین آنادولودا ایلک مسجیدی
سلجوقلو دؤنمیندن بیر سوراحی
سلجوقلولار چاغینین شطرنجی
بیر سلجوقلو تگینین باشینین موجسمه‌سی
سلجوقلو معمارلیغینین دگرلی اؤرنکلریندن اولان خرقان بورجلاری
سلجوقلو دؤولتی حؤکم سۆرن توپراقلاردَییشدیر
سلجوقلو دؤولتی حؤکم سۆرن توپراقلار، آشاغیداکی اؤلکه‌لرین هامی‌سین یا بیر قیسمین اؤز ایچینه آلمیشدی.
گؤرونتولردَییشدیر
قایناقلاردَییشدیر
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ Savory, R. M. and Roger Savory, Introduction to Islamic civilisation, (Cambridge University Press, 1976), 82.
- ↑ Black, Edwin, Banking on Baghdad: inside Iraq's 7,000-year history of war, profit and conflict, (John Wiley and sons, 2004), 38.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ C.E. Bosworth, "Turkish Expansion towards the west" in UNESCO HISTORY OF HUMANITY, Volume IV, titled "From the Seventh to the Sixteenth Century", UNESCO Publishing / Routledge, p. 391: "While the Arabic language retained its primacy in such spheres as law, theology and science, the culture of the Seljuk court and secular literature within the sultanate became largely Persianized; this is seen in the early adoption of Persian epic names by the Seljuk rulers (Qubād, Kay Khusraw and so on) and in the use of Persian as a literary language (Turkish must have been essentially a vehicle for everyday speech at this time)
- ↑ Concise encyclopedia of languages of the world, Ed. Keith Brown, Sarah Ogilvie, (Elsevier Ltd. , 2009), 1110;Oghuz Turkic is first represented by Old Anatolian Turkish which was a subordinate written medium until the end of the Seljuk rule.".
- ↑ الدولة السلجوقية منذ قيامها، سميرة الجبوري، ص۶۸
- ↑ الدولة السلجوقية منذ قيامها، سميرة الجبوري، ص۷۰
- ↑ Rice, Tamara Talbot. The Seljuks in Asia Minor. Thames and Hudson, London, 1961 pp 18,19
- ↑ الدولة السلجوقية منذ قيامها، سميرة الجبوري، ص۷۳
- ↑ دولة سلجوق للبنداري ص۵
- ↑ Grousset, Rene, The Empire of the Steppes: A History of Central Asia , (Rutgers University, 2002), 147.
- ↑ The Political and Dynastic History of the Iranian World, C.E. Bosworth, The Cambridge History of Iran, Vol. 5, ed. J. A. Boyle, (Cambridge University Press, 1968), 48.
- ↑ Dailamīs in Central Iran: The Kākūyids of Jibāl and Yazd, C. E. Bosworth, Iran, Vol. 8, (1970), 86.
- ↑ Haldon, John (2001). The Byzantine Wars: Battles and Campaigns of the Byzantine Era. Stroud: Tempus.
- ↑ بیران، میجهل، تهه امپیره اوْف تهه قارا کهیتای ین اوراسیان هیستوری، (جامبریدگه اۇنیورسیتی پرسس، ۲۰۰۵)، ۴۴.
 | بو تورک تاریخی ایله باغلی مقاله، بیر قارالاما مقاله دیر. بونو گئنیشلندیرمکله ویکی‌پدیایا کؤمک ائده بیلرسینیز. |