جبار باغچه‌بان

جبار باغچه‌بان آدلا آدلیملانان میرزا جبار عسگرزاده (دوغوم: 1264 ایروان - اؤلوم:4 آذر 1345 تهران) میرزا جبار عسگر بنا نین اوْغلو اورمیه شهریندن بنایی وقنادی ایش اۆچون ایروانا گئدیب 1264 شمسی ایل ده ایروان دا دوغولوب دیر.تبریزلی یازیچی، ایراندا لال-کارلارین اۆچون اؤیرتیمین آتاسی. جبار باغچه‌بان طنز درگیلر یایماقلا یازیچیلیق عالمینه گیردی، الیفبانی اوشاقلارا یاخشی اؤیرتمک اۆچون یئنی یول گؤستردی، اوشاقللار باغچه‌لری یولا سالدی و بۇ موناسیبتله "باغچه‌بان" آدی اوْنا وئریلدی، او اوشاقلارین ادبیات نوماییشی‌نین تملینی قویدو. ایلک شعر دیلینده اوْلان داستانلارین "قیزیللی یاپراق" و "بایرامچیلیق" آدی ایله 1290-جی ایلده ایروان شهرینده و آذربایجان تورکجه‌سینده یازدی. اوندان آذربایجان تورکجه‌سینده 12 کیتاب قالیبدیر.

جبار باغچه‌بان
آد	میرزا جبار عسگرزاده
قیسا بیلگی	لال-کارلارین اۆچون اؤیرتیمین آتاسی
دوْغوم تاریخ	1264 ایروان
اؤلوم تاریخ	آذر 1345 تهران
آیری آدلار	جبار باغچه‌بان

لال-کارلارا اؤیرتیمی باشلایان زامان دا آذربایجان کولتورونون مودور کوللو، موحسنی، طرفیندن هده‌له‌نیبدیر:

"سن لال-کارلارا دیل اویرتمک باشاریرسانسا، اوندا اوشاق باغچاسیندا تورک اوشاقلارا فارس اؤیرتمه‌گین داها یاخشیدیر. بیزیم لال-کارلار اوخولونا احتیاجیمیز یوخدور."

1306-جی ایلدن "موحسنی" سیاسی ندنلره گوره اوشاق باغچاسی لارین تبریز شهرینده مونحل ائتدی و نهایت باغچه‌بان آذربایجانی ترک ائدیب فارس شهرلرینده چالشماغا مجبور قالدی.

باغچه‌بان اوشاقلار باغچاسیندا اوشاقلارا تورکجه‌ده شعر اؤیره‌دیردی . باغچه‌بانین قیزی ثمینه خانیم آتاسی باره‌سینده بئله دئییر کی "آتام بویوک ماراقلا تورک دیللی اوشاقلارا اوشاقلیق سورودلار اؤیرَدیردی، نوماییشنامه یازیردی و ایجرا ائدیردی. تورکجه دیلینده ایلک اوشاق شعرلری بو ایللرده سؤیله‌ندی."

یاشاییش

تورکجه دیلینده یاییلان لک لک درگیسی

میرزا جبار عسگرزاده 1264-جو ایل ایروان شهرینده دونیا گلدی. "رضا" آدلی جدی تبریز بعضی منبع لرده اورمیه شهرینده بورایا کؤچموش اولوبدور. آتاسی‌نین پئشه‌سی معمارلیق و قنادچیلیق ایمیش، همده قهوه خانالاردا ناقاللیق‌دا ائدرمیش. آلب‌ارسلان، کوراوغلو، نوش‌آفرین و بوتونلوکله حماسی داستانلار نقل ائدرمیش. بویوک ننه‌سی شاعیر و طبیب ایمیش. باغچه‌بان 15 یاشیناجان سونتی شکیلده ایداه اوْلان مکتبخانادا درس اوخویوبدور. مکتب موللاسی‌نین آدی "شئیخ علی اکبر" ایمیش. اوندان سوْنرا عاییله‌سی‌نین یوخسوللوغونا گؤره درس اوخوماغی ترک ائدیب آتاسی‌نین پئشه‌سینده ایش گؤرمکله مشغول اولور. همین دورده گیزلین صورتده قیزلارا درس اوخوماغی اؤیرَدیر.

1905- میلادی (1282 شمسی) ایلده موسلمانلار علئیهینه اوْلان قیرغینلادا توتوقلانیب و دوستاغلانیر. دوستاقدا طنز هفته‌لیکلر یایماغا باشلاییر. ایلک درگیسی "ملا نهیب" آدیندا اولور. او آتاسیندا اؤیرنمیش نقاشلیق باشاریشیغیندا فایدالاناراق بیر هفته ایچینده 8 صحیفه‌لیک اوْلان هفته‌لیگیندن 50 نوسخه حاضیرلاییر. درگی دوستاقدان ائشیگده‌ده گئنیش صورتده آلقیشلانیر. بۇ هفته‌لیک چالیشماسی بیر آی داوام ائدیر. "ملا باشی" دوستاقدا اوْلان باغچه‌بانین ایکینجی طنز درگیسیدیر. بۇ درگی کاغیذ و ژلاتین آزلیغیندان و اونو دوستاقدان ائشیگه الده ائتمه‌سی چتینلیگه گؤره دایاندیریلدی.

دوستاقدان آزاد اوْلان باغچه‌بان اوشاقلار و قادینلارین ساوادلاندیریلماسینا چوْخ دَیَر وئریر و گیزلین صورتده قیزلارا درس اوخوماغی اؤیرتمه‌گه داوام ائدیر. قیزیللی یاپراق و بایرامچیلیق منظوم داستانلاردا 1290-جی ایل ایروان شهرینده یاییلیر.

"لک‌لک" باغچه‌بانین یایدیغی اۆچونجو طنز درگی‌دیر. بۇ درگی1291 شمسی (1914 میلادی) ایلینده ایروان شهرینده یاییلیردی. بۇ 8 صحیفه‌لیک درگی 12-جی شوماره‌سیندن بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی باشلانماغی گؤره دایاندیریلیر. "لک‌لک" درگیسی ملانصرالدین (1906م)، بهلول (1907م)، زنبور (1909م)، مرآت (1910م)، آری (1910م) و کل نیت (1912م) دن سوْنرا آذربایجان تورکجه‌سینده یاییلان یئددینجی طنز و فوکاهی درگیدیر.

همین ایللرده باغچه‌بان "الف"، "اشک دَغلیان"، "مَحیمه پیش آیی" و "م.پ" آدلارلا ملانصرالدین درگیسینده یازیلارین یاییرمیش.

موسلمانلار علئیهینه باشلانان قیرغینلارین سون ایلینده تورکیه‌یه گئدیر. ایغدیر شهری‌نین شهرداری‌سی‌نین تحویلداری اولور و سوْنرالار فرماندار مقامینا یوکسه‌لیر. دانشاکلار طرفیندن توتاقلاناندان سوْنرا ایروانا قایتاریلیر.

ایرواندان مرنده کؤچمه‌سی

باغچه‌بان موعلیم اوْلان "صفیه میر بابایی" آدلی خانیملا ائولَنیر و 1297-جی شمسی ایلینده، ایروانا تابع اوْلان نوراشین کندینده، بیر قیز-اوغلان قاتیشیق اوْلان اوخولدا اؤیرتمنلیکله مشغول اولور. روسیه‌ده باش وئرن دئوریمدن سوْنرا، ایندی ارمنیستان آدلانان اؤلکه‌ده موسلمانلارا قارشی قومی-دینی تضییقلر آرتیر و ایروان تاریخ بویونجه موسلمان بیر شهر اولماغینا باخمایاراق، موسلمانلار بورانی ترک ائتمه‌گه مجبور اولورلار. باغچه‌باندا بودورومدا مرند شهرینه گلیر. مرند شهرینده "احمدیه" آدلی دولتی مدرسه‌ده درس وئرمه‌گه باشلاییر و "خورخور" نوماییشنامه‌سین صحنه‌یه چیخاردیر.

مرندده بویوک چالیشقانلار گؤسترن باغچه‌بان "ابولقاسم فیوضات"، آذربایجانین کولتور مودور کوللو، طرفیندن تبریز شهرینه گلمه‌سی ایسته‌نیلیر.

تبریز شهرینده چالیشمالاری

1299-جو ایل، تبریز شهرینه گلندن سوْنرا، "دانش" آدلی اوخولدا اؤیرتمن اولور. 1302-جی ایلده "برنامه کار آموزگان" و 1303-جو ایل "الفبای آسان" آدلی کیتابین یاییر. باغچه‌بان "ابولقاسم فیوضات"ین حیمایه‌سی آلتیندا 1303-جو ایلین گولن آییندا ایلک "اوشاقلار باغچاسی"ن (فارسجا: باغچه اطفال) مقصودیه محله‌سی و انجومن کوچه‌سینده قوردو. همین ایل سوی آدین "عسگرزاده"دن "باغچه‌بان"ا چئویریر. بو اوخوللار اصلینده آلمانلی فردریک فروبلی‌نین ایلک دفعه "اوشاقلار باغچاسی" آدیندان گؤتورولوبدور.

او تبریز شهرینده اوْلان زامان اوشاقلارین ادبیات نوماییشی‌نین تملینی قویدو. نوماییشنامه یازیب صحنه‌یه چیخارتماق، سورود اوخوماد، اوشاقلارا ناغیل تعریف ائتمک و... ایلک دفعه باغچه‌بان طرفیندن مدرسه‌لرده ایجرا اولوندو. همین شهرده اوْلان زامان لال-کارلارین اؤیرتیمی ایشینه ماراقلانیر و بۇ ایشی گؤرمک اۆچون آددیم آتیر. لال-کارلارا اؤیرتیمی باشلایان زامان دا آذربایجان کولتورونون مودور کوللو، موحسنی، طرفیندن هده‌له‌نیبدیر:

"سن لال-کارلارا دیل اویرتمک باشاریرسانسا، اوندا اوشاق باغچاسیندا تورک اوشاقلارا فارس اؤیرتمه‌گین داها یاخشیدیر. بیزیم لال-کارلار اوخولونا احتیاجیمیز یوخدور."

بونلاردان علاوه او چوخلاری طرفدن ایستیهزا اولوندو و اونو آلچالتماغا چالیشیردی. بونلارا باخمایاراق باغچه‌بان ایشینه داوام ائتدی و آلتی آیدان سوْنرا قویولان جشن مراسیمی، اهالی طرفیندن بویوک ماراقلا قارشیلاندی. ماراغین بویوکلوگونده مدرسه‌نین حایاطیندا اَیلشمه‌گه یئر یوخ ایدی.

باغچه‌بان 1303-جو ایلده 3 نفر لال-کارلارا اوغورلو درس وئرندن سوْنرا، زحمتلرن اونلارا اؤزل ال الیله دئمه‌لی الیفبا یاراتماغا یؤنه‌لتدی. او بۇ یئنی یولو 1323-جو ایل اؤزو یایدیغی "زبان" (دیل) درگیسینده و 1329-جو ایل "الفبای گویا" (دانیشان الیفبا) کیتابیندا ایضاحلادی. بۇ شیوه‌ده تلفوظ و دوداق اوخاماغا تاکید اولدوغونا گؤره "دانیشان الیفبا" آدی وئریلدی و بۇ گونه‌جن ایرانین لال-کارلار اؤیرتیم مرکزلرینده ایشله‌نیر.

شیراز و تهران شهرلرینده یاشاییشی

1306-جی ایلدن "موحسنی" سیاسی ندنلره گوره اوشاق باغچاسی لارین تبریز شهرینده مونحل ائتدی و نهایت باغچه‌بان آذربایجانی ترک ائدیب فارس شهرلرینده چالشماغا مجبور قالدی. او زاما "ابولقاسم فیوضات" باغچه‌بانی شیراز شهرینه دعوت ائتدی. شیراز ایلک اوشاق باغچاسی دومیل منطقه‌سینده ایشه باشلادی. 1308-جی ایلده "زندگی کودکان" (اوشاقلارین یاشاییشی) آدلی کیتابین شیراز شهرینده یایدی. بۇ ایراندا اوشاقلار اۆچون یاییلان ایلک غئیری درسی کیتاب‌ایدی. بغچه‌بان شیرازدا اوشاقلار اۆچون یئددی نوماییشنامه یازدی. "خانم خزوک" / خزوک خانیم (1307)، "گرگ و چوپان" / قورد ایله چوبان (1308)، "پیر و ترب" / قوجا ایله تورپ (1311)، "مجادله دوپری" / ایکی پری دئییشمه‌سی، "شیر و باغبان" / آسلان ایله باغبان، "شنگون و منگول" و "آتشدان زرتشت" / زرتوشتون اوت‌یئریسی بۇ یئددی کیتابین آدلاریدیر. باغچه‌بان 1311-جی ایلده "بازیچه دانش" / بیلیک اویونجاغی کیتابین یایدی.

او 1311-جی ایلده لال-کارلار اۆچون مکتب آچماق اۆچون تهران شهرینه گلدی. تهران تکجه "صوفیا" آدلی بیر قیز اونون مدرسه‌سینده درس آلماق اۆچون آد یازدیردی. تهرانین اهالیسی باغچه‌بانی بیر اوغرو گوزو ایله باخیردیلار، محله‌نین اوشاقلاری داش ایله کیلاسلارین شیشه‌لرین سیندیریردیلار. 1312-جی ایله‌جن اوچ-دؤرد نفر شاگیردلره آرتدی. 8 آی چالیشیندان سوْنرا، باغچه‌بان اونلار اۆچون بیر شنلیک مراسیمی کئچیردی و اورایا کولتورو وزیرینده دعوت ائتدی. وزیر باغچه‌بانین ایشلرین آلقیشلادی و مدرسه‌سینه یاردیم ائتمه‌گه قرار وئردی. باغچه‌بانین ایشی تۇتدو و 1313-جو ایلده ایلک لال-کارلار مدرسه‌سی‌نین ایمتیازی اونون آدینا وئریلدی.

1312-جی ایلده، دوندوران آیی‌نین 22-ده "کار تلفون" و یا "سوموکسل تلفون"-و ایختیراع ائتدی. بۇ دستگاه 1313-جو ایلده، آغلارگولر آیی‌نین 18-ده، 118 نومره‌ایله شیرکتلر، تیجاری علامتلر و ایختیراعلار ثبت ائتمه ایداره‌سینده ثبت اولوندو.

باغچه‌بان 1323-جو ایل مدرسه‌نین خرجلرین یئترمک و یئنی اؤیرتمنلر تربیه‌اۆچون بودجه تامین ائتمک اۆچون "لال-کار و کور اوشاقلار اۆچون دستک توپلومو" توزوغون (اساساًامه‌سین) حاضیرلادی و 60 نفرین ایشتیراکی ایله قوراپیشیرن (تیر) آیی‌نین بیرینجی گونونده تصویبه یئتیردی و 12-12-1323 ده 36 نومره‌سی ایله ثبته یئتیردی. توپلومون یؤنتیم قورولو، لال-کارلار اۆچون اوخول تیمگه، 2000 مترلیک بیر یئری تهران شهری‌نین یوسوف‌آباد محله‌سینده، اوجرتسیزلیک اولاراق دارایی ویزارتخاناسیندان آلدیلار. توزوغا اساساً باغچه‌بان اؤمورلوک صورتده توپلومون فنی مودورو کیمی رسمیته تانیندی. 1341-جی ایلده "کور" کلیمه‌سی توپلومون آدیندان سیلیندی و "لال-کار اوشاقلار اۆچون دستک توپلومو" کیمی آدلاندیریلدی.

1323-جی ایلده "زبان" (دیل) آدلی درگینی بیرینجی ساییسین بوراخدی. دیل سؤزجوگونده منظور، اؤیرتمنلرین دیلی ایدی. باغچه‌بانین کولتور قونوسوندا اوْلان دوشونجه‌لری "جلیل محمد قولی زاده" و "میرزا حسن روشدیه"یه (ایراندا ایلک مودرن مدرسه‌نین قوروجوسو و ایلک اوشاق شعری‌نین مولیفی) چوخ اوخشارلیغی واردی. حسن روشدیه اولان بویوک حؤرمتی اساسیندا، دیل درگیسی‌نین بیرینجی نومره‌سی‌نین قابیغیندا اونون شکیلین قویدو.

1326-چی ایلده دیل درگیسی پولسوزلوق ندنینه گؤره باغلانیر. باغچه‌بان عئینی حالدا 1324-جو ایلدن "بهار کودکان" (اوشاقلار بهاری) درگیسین یاییردی. او بۇ ایللرده "جبهه آزادی" (آزادلیق جبهه‌سی" نین مئییللی ایدی.

باغچه‌بان "لال-کارلار اوجاغی" قورولماغا یادیمچی الدو. او همده 1328-جی ایلده "تهرانین لال-کارلار دبیستانی‌نین (باغچه‌بان) توزوغو"ن یازدی. 1335-جی ایلده ایلک دفعه اولاراق کولتور ویزارتخاناسی‌نین یاردیم ایله لال-کارلار اۆچون اؤیرتمن تربیه‌سی یاراتماغا یاردیم ائتدی. 1342-جی ایلده سلام (آغیرلاما) توپلومون، داهی اینسانلاری دیرلیکده قدر بیلمک اۆچون یاراتدی. 1344-جو ایلده برنامه و بودجه سازیمانیندا لال-کارلار اۆچون موستقیل بودجه آیریلماقلا باغچه‌بانین لال-کارلار اوخوللاری موستقیل بیر کیملیک قازاندی.

اؤلوم

باغچه‌بان 80 یاشیندان اوْلان زامان، 1345-جی ایلده، آذر آیی‌نین 4-ده دؤرد گونلوک مریضلیکدن سوْنرا دونیادان گئتدی. مزاری شهرری‌ین چشمه‌علی محله‌سینده‌دیر.

یارادیجیلیق

• برنامه کار آموزگار - ۱۳۰۲
• الفبای آسان - ۱۳۰۳
• الفبای دستی مخصوص ناشنوایان - ۱۳۰۳
• زندگی کودکان - ۱۳۰۸
• گرگ و چوپان - ۱۳۰۸
• خانم خزوک - ۱۳۱۱
• پیر و ترب - ۱۳۱۱
• بازیچه دانش - ۱۳۱۱
• دستور تعلیم الفبا - ۱۳۱۴
• علم آموزش برای دانشسراها - ۱۳۲۰
• بادکنک - ۱۳۲۴
• الفبای خودآموز برای سالمندان - ۱۳۲۶
• پروانه‌نین کتابی - ۱۳۲۶
• الفبا - ۱۳۲۷
• اسرار تعلیم و تربیت یا اصول تعلیم الفبا - ۱۳۲۷
• الفبای گویا - ۱۳۲۹
• برنامهٔ یک‌ساله - ۱۳۲۹
• کتاب اول ابتدایی - ۱۳۳۰
• حساب - ۱۳۳۴
• کتاب اول ابتدایی - ۱۳۳۵
• آدمی اصیل و مقیاس واحد آدمی - ۱۳۳۶
• درخت مروارید - ۱۳۳۷
• خیام آذری - ۱۳۳۷
• رباعیات باغچه‌بان - ۱۳۳۷
• روش آموزش کر و لال‌ها - ۱۳۴۳
• من هم در دنیا آرزو دارم - ۱۳۴۵
• بابا برفی - ۱۳۴۶
• عروسان کوه - ۱۳۴۷
• زندگینامهٔ باغچه‌بان به قلم خودش - ۱۳۵۶
• شب به سر رسید - ۱۳۷۳
• کبوتر من کبوتر من - ۱۳۷۳

باغچه‌بان باره‌سینده یازیلانلار

• تاريخ ادبيات کودکان ايران از آغاز تا سال ۱۳۵۷ - جلد پنجم، ششم و هفتم درباره شکل‌گيری ادبيات نوين کودکان در ايران، در سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۰، از سوی پيشگامانی همچون جبار باغچه‌بان، عباس يمينی شريف و توران ميرهادی

1393 ایلینده دکتر حسین محمدزاده صدیق آثار ترکی جبار باغچه‌بان آدلی کیتاب نشر ائتدی. بۇ کیتابدا گئنیش اؤن سؤزدن سوْنرا باغچه‌بانین آشاغیداکی منظوم حکایه‌لری نقل ائدیلمیشدیر:

• ذوکالی انور
• بایرامچالیق
• پروانه‌نین کیتابی
• بولبول

ها بئله بۇ کیتابدا دیوانیندان سئچمه‌لر عونوانی آلتیندا آشاغیداکی شعرلری نشر ائدیلمیشدیر:

• احتجاب
• هماندیر بۇ دونیا
• منیم عشقیم
• حرّیت باهاری
• ترانه‌ی اعتراض
• خیانت
• تبریک‌نامه
• ها یات، ها یات!
  

کیتابین سونونا باغچه‌بانین خیّام نیشابوری روباعیلری آراسیندان 341 روباعی‌نین تورکجه ترجمه‌لری وئریلمیشدیر. بۇ بؤلومون باشیندا باغچه‌بانین خیّاما خیطاب ائتدیگی وئریلن اوچ روباعی بئله‌دیر:
دهرین آناسی دوغورمامیش دیگرینی،
خیام کیمی چکه سؤزون جوهرینی.
سؤز بوته‌سی ایچره اریدیب فلسفه‌نی،
تقدیم ائله‌دی جهانا خالص زرینی.

گه مبدأ، گه معادا عطف ائتدی نظر،
جومدو بۇ دنیزدن چیخارا بیر گوهر.
چیخدی، دئدی بهره آلمایان مغبوندور،
گئتسه یئرینه گلمیه‌جک الده‌کیلر.

بیر دختره بنزه‌دیر بۇ دهری خیام،
دؤندوکجه گئدیر ملاحتی در ایام.
آل کامینی دوشموشکن اله، ائتمه رها،
گئتسه او قاییتماز سن اولورسان ناکام.

شهریارا جاواب

باغچه‌بان شهریارین حیدربابایا سالام شعرینه جاواب اولاراق، حیدربابا داغی‌نین دیلیندن بئله یازیر:

...
"فارس قيزلار آزديرميشدي عملين؟
کي فارسجايدي بوتون شعرين غزلين؟
حيدربابا يوردوندا بير گؤزلين
عشقينه بير قلم قويمازدين بئله
فارسيجا يازماقدان دويمازدين بئله
تهران گؤزللري يولونو کج ائتدي
کؤنلونو آپاريب سني گيج ائتدي
دي گؤروم يا فلک سنله لج ائتدي
دؤنگه وارميش دؤنوم وارميش بيلمه دين
آيريليق اؤلوم وارميش بيلمه دين
ايندي بيزي تازه گليب تاپيرسان
کؤنلوموزه کؤزلر قويوب ياخيرسان
حسرت ايله کئچنلره باخيرسان
گؤرورسن کي سولار آخيب گئديرميش
دوغولان قوجاليب اؤلوب ايتيرميش
چوخدا وئرمه، سيخينتي اؤز گؤنلونا
مهربان دير هر آتا اؤز اوْغلونا
قاييتميسان ايندي کي سن يولونا
بويور گلين گؤز اوستونده يئرين وار
ائلين سني سئوينج ايله قارشيلار
سلام ائيلر بوتون ائليميز سنه
باغچاميز، باغيميز، گولوموز سنه
اوزون مدت سوسان ديليميز سنه
دي گؤرک دئمه لي داها نه يين وار؟
...
ايندي کي ديل آچدين سوسما، آغلا، گول
يامان سؤيله ياخشي سؤيله داغلا گول