خانکندی
خانکندی (لاتین تورکجه: Xankəndi)، آذربایجان جومهوریتینین قاراباغ ایقتیصادی رایونو ایچینده یئرلشن بیر شهر دیر. شهر ۲۶ دسامبر ۱۹۹۱-جی ایلده ائرمنیستان سیلاحلی گوجلری طرفیندن ایشغال ائدیلدی و قوندارما داغلیق قاراباغ جومهوریتینین باشکندی اعلان ائدیلدی. ۲۰۲۳ قاراباغ دؤیوشلری نتیجه‌سینده آذربایجان اوْردوسو ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۳ تاریخینده تقریباً ۳۲ ایللیک ایشغالا سوْن قوْیدوقدان سوْنرا، آذربایجان پولیسی شهرین نظارتی‌نی برپا ائتدی. ۸ نوْوامبر ۲۰۲۳ تاریخینده ایکینجی قاراباغ ساواشی ظفری موناسیبتی ایله شهرده ۲۰۲۳ خانکندی ظفر پارادی کئچیریلدی.[۳]
خانکندی
Xankəndi | |
|---|---|
 | |
  خانکندی  خانکندی | |
| موختصاتلار: 39°48′55″N 46°45′7″E / 39.81528°N 46.75194°Eموختصات: 39°48′55″N 46°45′7″E / 39.81528°N 46.75194°E | |
| اؤلکه |  آذربایجان جومهوریتی |
| ایقتیصادی رایون | قاراباغ ایقتیصادی رایونو |
| ایداره | |
| • نووع | بلدیه |
| اراضی | |
| • جمع | ۲۹٫۱۲ km2 (۱۱٫۲۴ sq mi) |
| اوجالیق | ۸۱۳ m (۲٬۶۶۷ ft) |
| جمعیت | |
| • جمع | ۷۵٬۰۰۰ |
| • سیخلیق | ۲٬۶۰۰/km2 (۶٬۷۰۰/sq mi) |
| ساعات قورشاغی | یوتی‌سی ۴+ |
| تیلفون کودلاری | +۳۷۴ ۴۷ |
| وئب سایت | stepanakert |
آدی
دَییشدیرخانکندینین قۇرولوش تاریخی ۱۸. یوز ایله دایانیر. خانکندی اوْ دؤورلرده قاراباغ خانلیغی خانی فرمانی ایله خانکندی (خانین کندی) آدی ایله اینشا ائدیلدی.[۴]
شهرین آدی ۱۹۲۳-جو ایل داغلیق قاراباغ موختار ویلایتی قۇرولانا قدر خانکندی اوْلاراق قالدی آمما شوروی حاکیمیتی آلتیندا ۷ جولای ۱۹۲۳دن سوْنرا ائرمنی بولشوویک اینقیلابچی استپان شاهومیانین آدی ایله استپاناکرت آدلاندیریلدی.[۵][۶]
۱۹۹۱-جی ایلده آذربایجان شوروی سوسیالیست جومهوریتی عالی شوراسی قراری ایله شهرین ایلک و تاریخی آدی خانکندی یئنی‌دن برپا ائدیلدی.
تاریخی
دَییشدیرخانکندی شهری‌نین تاریخی آذربایجان شهرلری‌نین چوْخوندان نیسبتاً جاوان اوْلماسی ایله فرقلنیر. سندلره گؤره شهر ۱۸. یوز ایلین سوْنلاریندا باغیمسیز آذربایجان خانلیقلاری‌نین بیری اوْلان قاراباغ خانلیغی خان‌لاری‌نین ایستیراحتی اۆچۆن یاشاییش منطقه‌سی کیمی اینشا ائدیلدی. خان‌لارین فعالیتینه ماکسیموم شراییط یارادیلماسی اۆچۆن یاشاییش منطقه‌سی خانلیغین پایتختی شوشا (پناه‌آباد) ۱۰ کیلومترلیگینده، نیسبتاً داغ اتگینده اینشا ائدیلدی. آیریجا خانلیغین آیری اؤنملی شهر و کندلرینه اوْجومله‌دن؛ آغداما، خوجالیا، مالی بی‌لیه، کرکی جاهانا و دیگرلرینه یاخین اوْلماسی دا اساس گؤتورولوب دور. ایلک ایللر یئنی یاشاییش منطقه‌سینده آنجاق خان عاییله‌سی و اوْنون یاخینلاری یاشادیغیندان ائل آراسیندا "خانین کندی" کیمی تانیندی. قیسا بیر زاماندان سوْنرا قصبه خانکندی آدینی آلدی.[۷]
روسیه ایشغالی دؤورو
دَییشدیر
قاراباغ خانلیغی‌نی زوْرلا روسیه ایمپیراتورلوغو ایشغال ائتدیکدن سوْنرا و ۱۸۱۳-جو ایل گولوستان عهدنامه‌سینه قدر خانکندی آنجاق خان عاییله‌سینین و اوْنا یاخین آز سایی‌لی عیان‌لارین یاشادیغی کیچیک یاشاییش منطقه‌سی کیمی قالدی. روسیه‌نین قاراباغی ایشغال ائتمه‌سی بۆتۆن بؤلگه‌لرده اوْلدوغو کیمی، خان‌کندی‌نین ده طالعینه اؤنملی تأثیر ائتدی.[۸] اؤنجه‌کی حیات طرزی داغیدیلیر، آذربایجان جمعیتی اۆچۆن عادت اوْلان سولاله‌لر بؤلگوسو قاداغان ائدیلیر و هر شئی ایمپیراتورلوغون ماراقلارینا گؤره ائتدیریلدی. عینی زاماندا کئچمیش خانلیق اراضی‌سینده تئز-تئز باش وئرن عوصیان‌لارین قارشی‌سینی آلماق اۆچۆن بۆتۆن اراضی بوْیو حربی حیصه‌لر یئرلشدیرمگه باشلادی. اوْنلارین بیری ده خانکندیده یئرلشدیریلدی. یئر حربی حیصه اۆچۆن چوْخ اؤنملی روْل اوْیناییردی. بیر طرفدن تزارا طابع اوْلماق ایستمین شوشانی و اطرافینداکی آذربایجان یاشاییش منطقه‌لرینی نظارتده ساخلاماق اۆچۆن دیگر طرفدن، خان‌کندیه قاجار ایمپیراتورلوغوندان کؤچورولن و روس حربی بازالاریندا اوْنلارا قوللوق ائدجک ائرمنی عاییله‌لرینی یئرلشدیرمک پلانی وار ایدی. تزار مأمورلارینا دیگر بؤلگه‌لرده اوْلماسا دا، خانکندیده ائتنیک تناسوبونو مومکون اوْلدوغو قدر پوْزماغی امر ائتدی. ۱۸۱۳-جو ایلده خانکندیده هئچ بیر ائرمنی و روس عاییله‌سی یاشاماسا دا، آرتیق ۱۸۴۷-جی ایلده اوْرادا ۸۰ ائرمنی و ۵۲ روس عاییله‌سینین یاشادیغی ائو و ائرمنی کیلیساسی وار ایدی. روسیه ایشغالیندان درحال سوْنرا اوْرادا تزار اوْردوسونون قافقاز سوواری بیرلیگی‌نین قرارگاهی و قیشلالاری یئرلشدیریلدی. ائرمنی‌لر و روس ضابیطلری خانکندی یاشاییش منطقه‌سینی "قرارگاه" آدلاندیرسادا، ۱۸۴۷-جی ایلده روسیه ایمپیراتورلوغو خریطه‌لرینده قصبه کیمی قئید اوْلونموش دور. روس ایشغالی آلتیندا بؤیوین خانکندی شهرینه بیر قایدا اوْلاراق جنوب‌دان کؤچورولن ائرمنی‌لر یئرلشدیریلیردی، روس معلوماتلارینا گؤره ائرمنی‌لر، روسیه ایمپیراتورلوغو اوْردوسونون حربی حیصه‌لرینده و دؤولت ایداره‌لرینده ایشله تعمین ائدیلیردیلر. ۱۹۰۰-جو ایلده خانکندیده آرتیق ۳٫۰۰۰ اهالی یاشاییردی، مقصدلی یئریدیلن ائتنیک سیاستی نتیجه‌سینده اؤتن یوز ایلین ایلک‌لرینده خانکندی نوفوسوندا ائرمنی و روس اهالی‌لری‌نین سایی چوْخلو شکیلده آرتیب دیر.[۹] آنجاق بونونلا بئله شهرده چوْخ سایی‌دا آذربایجان تۆرکو اوْجومله‌دن پناهعلی خان نسلیندن اوْلانلار، موسیقیچیلر و صنتکارلار یاشاییردیلار. مقصدلی ائتنیک دگیشیم سیاستینه باخمایاراق اوْنلار خانکندیده اؤنملی سؤز صاحیبی ایدیلر و حاکیمیت اوْنلاردان حیساب آپاریردی.
جومهوریت دؤورو
دَییشدیر۱۹۱۷-جی ایلده روسیه ایمپیراتورلوغوندا باش وئرن اوکتوبر اینقیلابیندان سوْنرا گونئی قافقازدا جریان ائدن پروْسه‌لر خانکندیده ده اؤزۆنو گؤستردی. ۱۹. یوز ایلده تاریخی آذربایجان تۆرک دؤولتی اوْلان ایروان خانلیغی توْرپاقلاریندا یئرلشدیریلمیش اوْلان ایران ائرمنی‌لری اوْردا ائرمنیستان دؤولتی اعلان ائتدیلر. بونونلا کیفایت‌لنمین رادیکال ائرمنی میللتچیلری آذربایجانین ناخجیوان، زنگه‌زور، داغلیق قاراباغ و عومومیلیکده بۆتۆن آذربایجان توْپراقلارینا ایددیعا ائتمه‌گه باشلادیلار. بونون اۆچون ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری همین بؤلگه‌لرده‌کی آذربایجان تورکلرینین یاشایان شهر و کندلرینه هوجوم ائدیر، دینج اینسانلاری قتل-عام ائدیردیلر. باکی، شاماخی، قوبا، گؤی‌چای، گؤیچه و زنگه‌زور قیرغینلارینا عایید آرشیو سندلری ایندی ده دورور. همین دؤورده قانلی قارشی‌دورمالار عینی زاماندا آذربایجانین داغلیق قاراباغ بؤلگه‌سینده، اوْ جومله‌دن خانکندیده ده باش وئردی. ائرمنی میللتچیلری واختی ایله قوللوق ائتدیکلری خانکندیده یئرلشن چار اوْردوسو حربی حیصه‌سی‌نین ایمکانلاریندان دا گئنیش ایستیفاده ائدیردیلر. (۲۶ فوریه ۱۹۹۲ تاریخینده ائرمنی‌لر بو مئتوْدو تکرارلایاراق خانکندیده یئرلشن داغیلان شوروی اوردوسونون ۳۶۶-جی بریقاردی‌نین ایمکانلاریندان ایستیفاده ائدرک خوجالی سوی‌قیریمی‌‌‌‌نی تؤرتدیلر). ۱۹۱۸–۱۹۲۰-جی ایللرده موستقیل آذربایجان خالق جومهوریتی حؤکومتی‌نین آپاردیغی سیاست و آذربایجان اوْردوسونون قطعی نتیجه‌سینده ائرمنی میللتچیلری‌نین داغلیق قاراباغ و خانکندی ایددیعالاری‌نی دفعه ائتمک مومکون اوْلدو.[۱۰][۱۱]
شوروی دؤورو
دَییشدیرآذربایجانین شوروی طرفیندن ایشغالیندان سوْنرا تشکیل اوْلونان اهالی‌نین لیستی آلینماسی‌نین نتیجه‌لرینه اساساً ۱۹۲۱-جی ایلده خانکندی قصبه‌سینده ۳۹۸ آذربایجان تورکو و ۹۸۱ ارمنی یاشاییردی. شوروی حاکیمیتی ایللرینده ارمنی میلیتچی دایره‌لری‌نین آذربایجان تورپاقلاری ایدیعاسی ولادیمیر لنین و ژوزف ایستالین دستگی ایله یئنی فوْرما باشلادی. بۇنا اساساً ۱۹۲۰-جی ایلده آذربایجان کومونیست حیزبی مرکزی کومیته‌سی‌نین بیرینجی کاتیبی اوْلموش ارمنی آنوستاس میکویانین و ۱۹۲۱–۱۹۲۵ ایللری آراسیندا همن وظیفه‌نی توتموش ارمنی پرست بولغار سرگئی کیرووون آپاردیغی سیاست ده رواج ائتدی. بۇ سیاست نتیجه‌سینده ۴ ژوئیه ۱۹۲۳-جو ایلده روسیه کومونیست حیزبی مرکزی کومیته‌سی، زاقافقازیا ایداره‌سی‌نین ایجلاسیندا آذربایجانین داغلیق قاراباغ بؤلگه‌سی‌نین طالعی مسئله‌سی موذاکیره ائدیلدی. آذربایجان تورپاغی‌نین طالعی‌نی آذربایجان خالقی دئییل، سیاسی تشکیلاتین ایداره‌سی‌نین ۸ نفر اۆیه‌سی حل ائتمه‌گه گیریشدی. اوْ ایداره‌نین اۆچۆ ارمنی، اۆچۆ گورجو، بیری بؤلگه‌یه تامامی ایله یاد اوْلان بولغار، بیری ایسه نریمان نریمانوو آذربایجان تورکو ایدی. بۇ چوخلوق ایسه همین ایجلاسدا بۆتون قانونلاری و واقیعیت‌لری کنارا قوْیاراق داغلیق قاراباغی ارمنیستانا وئرمک قرارینا چاتدی. آنجاق نریمان نریمانووون موسکویا قطعی اعتیراضی ایله، بیر گۆن سوْنرا ایداره‌نین اؤنجه‌کی قراری لغو ائدیله‌رک بؤلگه‌یه موختاریت وئریلمکله آذربایجانین ترکیبینده قالماق قراری‌نی وئرمه‌گه مجبور ائتدی. ۷ ژوئیه ۱۹۲۳ده آذربایجان مرکزی ایجراعیات کومیته‌سی داغلیق قاراباغ موختار ویلایتی‌نین تشکیل ائدیلمه‌سی باره‌ده قرار قبول ائدیلدی. ویلایتین ارمنیلشدیرمه‌سی مقصدی ایله ویلایت مرکزی، ایداره‌نین قراری علیهینه اوْلاراق شوشا دئییل، اهالی‌سی‌نین یاریا قدری ارمنی ساکینی اوْلان خانکندی اوْلدو. ارمنی‌پرست کیروون دستگی ایله قیسا بیر زامان سوْنرا خان‌کندی‌نین آدی دا دگیشدیریلدی. ۱۸ سپتامبر ۱۹۲۳ده آذربایجان کومونیست حیزبی داغلیق قاراباغ موختار ویلایتی کومیته‌سی‌نین قراری ایله خانکندی قصبه‌سی‌نین آدی دگیشدیریله‌رک استپاناکرت آدلاندیریلدی.
ائرمنی ایشغالی دؤورو
دَییشدیر۱۹۸۸-جی ایلده ارمنیستان شوروی سوسیالیست جومهوریتی‌ندن گلمیش ارمنی میلیتچی قروپلاری‌نین باشچیلیغی ایله خانکندیده داغلیق قاراباغین آذربایجاندان قوْپاریلاراق ارمنیستانا وئریلمه‌سی طلبی ایله ایجازه سیز میتینقلر باشلادی. بۇ اوْلایلارین آردیندان فوریه ۱۹۸۸ده داغلیق قاراباغ عالی شوراسینداکی ارمنی وکیل‌لر بۇ مسئله‌دن حیمایت‌لری‌نی بیلدیردیلر. آذربایجان تورکلرینین ناراضی‌لیغینا سبب اوْلان بۇ حادیثه‌لردن سوْنرا شوروی اوردوسو وضعیتی کوْنترول ائتمک مقصدی ایله خان‌کندی‌یه داخیلی قوْشونلاری‌نی یوْللادی. همن آیلاردان اعتیباراً ارمنی‌لر قاراباغ و اؤزللیکله خانکندیده ترور عملیاتلارینا باشلادیلار. مئی آییندا موختار ویلایت کوْمیته‌سینده چالیشان تورکلر بیر بیر ایشدن آلیندیلار. ۱۸ سپتامبر ۱۹۸۸ده ارمنی‌لر خوجالی‌یا هوجوم ائتدیلر، اوْردا گوجلو موقاویمت‌له قارشی‌لاناندان سوْنرا خانکندیده اوْلان آذربایجان تورکلرینین ائولرینه باسقینلار وئریب اوْتا چکدیلر. بئله‌لیکله ۱۹۸۸-جی ایلین سپتامبر آییندا ارمنی‌لر خانکندیده یاشایان تورکلرینین هامیسی‌نی زوْرلا شهردن قوْودولار و قاراباغ ساواشی رسماً باشلادی. خانکندی ساواش دؤنمینده چوْخ آغیر داغیلمالارا معروض قالدی آمما ارمنی‌لر گوجلو دیاسپورایا صاحیب اوْلدوقلاری اۆچون شهر یئنی‌دن اینشالاناراق، ۱۹۹۱ده ایشغالچی ارمنی‌لر طرفیندن قۇرولان قوندارما داغلیق قاراباغ جومهوریتینین باشکندی اوْلاراق اعلان ائدیلدی.[۱۲][۱۳]
یئنی‌دن آذربایجان نظارتی‌نین برپاسی
دَییشدیر
ایکینجی قاراباغ ساواشی سوْنراسی ایمضالانان آتش‌کس آنلاشماسی نتیجه‌سینده شهرین کوْنترولو روس باریش گوجلرینه وئریلدی. ۲۰۲۳ قاراباغ دؤیوشلری نتیجه‌سینده و خانکندی ارمنی‌لری‌نین یاپدیغی ترورلار سوْنراسی ایسه، آذربایجان خانکندی و جیوارینا آنتی ترور عملیاتلاری دۆزنلدی و شهر تقریباً ۳۲ ایللیک ایشغالدان سوْنرا ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۳ تاریخینده آذربایجان اوردوسو طرفیندن ایشغالدان آزاد ائدیلدی. ۲۹ سپتامبر دا ایسه آذربایجان پولیسی شهرده نیظام و امنیتی برپا ائتدی. ۸ نوْوامبر ۲۰۲۳ده ایکینجی قاراباغ ساواشی ظفری‌نین ۳-جو ایل دؤنومو موناسیبتی ایله خانکندی ظفر پارادی کئچیریلدی.[۱۴][۱۵]
قایناقلار
دَییشدیر- ^ Figures (2015). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-09-12. یوْخلانیلیب2022-05-15.
- ^ General Characteristics of the NKR.
- ^ Xankəndi şəhərində Vətən müharibəsində əldə edilən Zəfərin üçüncü ildönümünə həsr olunan hərbi parad keçirilib » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi (az).
- ^ Johannes, Rau (2007). Der Berg-Karabach-Konflikt zwischen Armenien und Aserbaidschan (in Almanca). Dr. Köster. p. 34. ISBN 978-3-89574-629-1.
{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) - ^ İstiqlal fədailəri – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili işlər nazirləri və silahdaşları (1918-1920-ci illər). Bakı: Mütərcim, 2013
- ^ Erməni iddialarının “Sovet dövrü”[اولو باغلانتی]
- ^ İltifat Şahsevən (Əliyarlı), İltifat Musa oğlu. İstiqlal fədailəri - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Daxili İşlər Nazirləri və silahdaşları: 1918-1920 Bakı – Mütərcim – 2013
- ^ Busse, H. (1983). "ABU'L-FATḤ KHAN JAVĀNŠĪR". In Ehsan Yarshater (ed.). Encyclopædia Iranica. Vol. I (3 ed.). New York. pp. 285–286. ISBN 978-0710090928.
{{cite encyclopedia}}: CS1 maint: location missing publisher (link) - ^ Ermənilərin Qarabağa köçürülməsi Haqqında.
- ^ İstiqlal fədailəri – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili işlər nazirləri və silahdaşları (1918–1920-ci illər). Bakı: Mütərcim, 2013
- ^ Libaridian, Gerard J., ed. (1988). The Karabagh File (PDF) (in انگلیسی) (1st ed.). Toronto: Cambridge. p. 29. ISBN 0-916431-26-6. 20 February 2022-ده اوْریجینالدان آرشیولشدیریلیب (PDF).
{{cite book}}:|archive-date=/|archive-url=وقت مؤهورونون اۇیغونسوزلوغو (کؤمک) - ^ İşğal tarixi Archived 2020-11-01 at the Wayback Machine. xankendi.az
- ^ Tomas De Vaal, Black Garden. Armenia and Azerbaijan through Peace and War. Nyu-York Nəşriyyatı, 2003-cü il
- ^ Xankəndi şəhərində hərbi parad keçirilib.
- ^ İlham Əliyev Xankəndi şəhərində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağını ucaldıb və çıxış edib » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi (az).