زنگه‌زور
زنگه‌زوُر — ایروان خانلیغیین جنوب حیصه‌سینی و آذربایجان اراضی‌لری‌نین کیچیک بیر حیصه‌سینی احاطه ائدن تاریخی ماحال. زنگه‌زوُر ماحالی قافان، گوْروُس، قاراکیلیسا(سیسیان)، مِغری (مِهری) زنگیلان، قوُبادلی و لاچین‌ین بیر حیصه‌سینی احاطه ائدیردی. 20. اول‌لرینده زنگه‌زوُر ماحالیندا 149 تورک، 91 کورد و 81 ائرمنی کندی وار ایدی.[۱]
توپونیمین سونونداکی «زوُر» تورک دیلینده «دره»، «یارغان» معناسیندا ایشلنن جار (>زار>زوُر -ای.ب) سؤزونون فونِتیک واریانتی‌دیر. اِتنوتوپونیم‌دیر. قورولوشجا مورکّب توپونیم‌دیر.
طبیعتی
دَییشدیرغربدن زنگه‌زوُر، شرقدن قاراباغ داغلاری بو قدیم ماحالین سیپرینه چئوریلیب. زنگه‌زوُرون تورپاغیندا بازارچای آخیر. زنگه‌زوُر داغ سیلسیله‌سی ایله قاراباغ یایلاسی آراسیندا یئرلشیر. اونا گؤره ده بو اراضی‌یه زنگی دره سی ده دئییر‌لر. بوتون زنگه‌زوُر ماحالی بویو اوزانان بو داغ سیلسیله سی ترتر و آرپا چایلاری‌نین یوخاری آخین‌لاریندان آراز چایینادک گئدیب چیخیر. اوزون‌لوغو تقریباً 130 کم، هوندورلوگو ایسه 3904 م-دیر.
تاریخی
دَییشدیر
زنگه‌زوُر جاویدان، جاوانشیر، بابک دؤورونده خورّمی‌لر حرکاتی‌نین، عرب‌لره قارشی ساواش‌لارین اساس مرکزی، 30 ایلدن آرتیق سورن قانلی دؤیوش‌لرین مکانی اولوب. هم ده اونا گؤره کی، آتشپرست‌لیگین ان مشهور معبدگاه‌لاری بو یئر‌لرده ایدی و نئچه-نئچه آبیده ده ایزی یاشاماقدا ایدی. عرب‌لر محض گونئی آذربایجان-ناخچیوان-بیچه‌نک-گوْروُس-لاچین-بردع ایستیقامتی ایله حرکت ائده رک قوزئی آذربایجانی ضبط ائدیبلر.
1065-جی ایلده سلجوق-تورک ایمپراتورلوغونون شانلی حؤکمداری آلپ-آسلان قافان شهرینی توتاراق سۆنیک کنیازلیغی‌نین مؤوجودلوغونا سون قویدو. 150 ایل داوام ائدن سلجوقلو حؤکمران‌لیغی زنگه‌زوُر اراضیسینده تورک-ایسلام نوفوذونو داها دا گئنیشلندیردی، بو یئر‌لرده چوخ سایدا تورک‌سویلو طایفالار مسکونلاشدی.
1236-جی ایلده موغول-تاتارلار، 1395-جی ایلده امیر تئیمور قاراباغ و زنگه‌زوُرو چوخ بؤیوک ایتکی‌لر باهاسینا توتدو، اونون قوشون‌لارینا قارشی چوخ دیره نیش گؤستردیک‌لرینه گؤره بو یئر‌لری خارابالیغا چئویردی، 10 مین عاییله‌نی بورادان ایمپراتورلوغونون شرقینه -افغانیستانا کؤچورمک امری وئردی. تئیمورون بو یوروشونو جانلی گؤروب یازی‌یا آلان فوْما مِسوْپلوُ " افغان تاریخی " نده، یئسای حسن جلال " آلبان اؤلکه‌سی‌نین قیسا تاریخی " نده بو کؤچ حاقیندا معلومات وئریبلر. تکجه 4 مین عاییله قندهار یاخین‌لیغیندا مسکن سالدی. ان ماراقلیسی اودور کی، یئرلی اهالی بو کؤچورولن‌لری اؤز آدلاری ایله " آغوان " چاغیریردی و بو آد سونرا فونتیک دَییشیمه اوغرایاراق بوتؤو بیر خالقین و اؤلکه‌نین آدینی، عونوانینی دَییشیب " افغان "-آ چئویردی.
زنگه‌زوُر قاراقویونلو (1410-68)، آغقویونلولارین (1468-1502)، 1502-جی ایلده صفوی قیزیلباش‌لاری‌نین حاکیمیتی آلتینا دوشدو. 1420-جی ایلده ارزورومدا آغقویونلو حؤکمداری قارا عوثمانی مغلوب ائدیب ناخچیوان و زنگه‌زوُر ائل‌لرینی " سوْیوُرغال " آلان قارا ایسگندر چوخلو سایدا ائرمنی عاییله‌سینی آرارات و صۆنیکه کؤچوردوب یئرلشدیردی. عوثمانلی و صفوی‌لر آراسیندا قاراباغ-زنگه‌زوُر اوغروندا اوزون‌سورن قانلی دؤیوش‌لر گئتدی، بو سببدن او دؤور‌لره عایید " موفصل دفتر " لرده زنگه‌زوُرون اکثر یاشاییش منطقه‌‌لری‌نین بوشالدیغی، اهالی یاشامادیغی، خارابالیق‌لارا چئوریلدیگی قئید ائدیلیب.
ایستانبول توپ‌قاپی سارایی موزه‌سی‌نین کیتابخاناسیندا زنگه‌زوُر، ناخچیوان، ایروانلا باغلی موفصل معلومات‌لارین یئر آلدیغی 48 صحیفه لیک " رَوان موحاصیره‌سی تاریخچه‌سی " و " موهیمّه دفتری " نین مؤلیفی جراح‌زاده محمد تصویر ائتدیگی حادیثه‌‌لرین جانلی شاهیدی اولوب؛ 1. شاه عباس‌ین ناخچیوان و زنگه‌زوُر اوغروندا آپاردیغی قانلی ساواش‌لار، اونون بو یئر‌لرین موسلمان اهالیسینه قارشی پیس موناسیبتی نتیجه‌سینده هر ایکی ویلایتین اهالیسی‌نین اؤز یئر‌لرینی ترک ائدیب گئتدیگی فاکت‌لارلا گؤستریلیر. زنگه‌زوُردان داها بیر کوتلوی کؤچ فرمانینی 1. شاه عباس (27ژانویه 1571 – 19 ژانویه 1629) وئریب.
زنگه‌زوُر ماحالینداکی یاشاییش منطقه‌‌لری
دَییشدیر
تزار روسیه‌سی دؤورونده یئلیزاوتپول قوبرنیاسی‌نین ترکیبینده اولوب. 1905-1907 و 1914-1920-جی ایل‌لرده سیلاحلی ائرمنی دسته‌‌لری‌نین تؤرتدیگی قیرغین‌لار نتیجه‌سینده بو ماحالدا تخمیناً یاریم میلیون یئرلی اهالی هلاک اولموشدور. همین ایل‌لرده زنگه‌زوُردا 115 موسلمان کندی یئر اوزوندن سیلینمیشدیر. 4472 قادین و اوشاق ائرمنی سیلاحلی‌لاری طرفیندن وحشی‌لیکله قتله یئتیریلمیشدیر.
بؤلگه عوثمانلی ایمپراتورلوغو ایله باغلانان موقاویله یه گؤره فوریه اینقیلابیندان سونرا یارانان ائرمنیستان خالق جومهوریتی اراضیسینه داخیل دئییلدیر، آنجاق بو موقاویله‌نی تانیمایان آندرانیک اوزانیان عوثمانی اوردوسوندان قاچاراق بؤلگه‌نی ایشغال ائتدی و بوندان سونرا سیلاحلی ائرمنی دسته‌‌لری‌نین تؤرتدیکلری وحشی‌لیک‌لر داها آمانسیز اولدو.
.jpg)
موُدروْس موقاویله‌سی اساسیندا عوثمانلی قوشون‌لاری آذربایجانی ترک ائتدیکدن سونرا اینگیلیس‌لر آذربایجان خالق جومهوریتی ترکیبینده یارادیلان قاراباغ قوبرناتورلوغونو تانیدیلار و شوشا، جاوانشیر، جبراییل قزالاری ایله بیرلیکده زنگه‌زوُر قزاسی دا بورا داخیل ایدی. آندرانیک بؤلگه‌نی ترک ائتسه ده دروْنون قوشون‌لاری اراضی‌نین بیر حیصه‌سینی اؤز نظارتی آلتیندا ساخلایا بیلدی. آذربایجان خالق جومهوریتی حؤکومتی اؤلکه‌نین اراضی بوتؤولوگونو تأمین ائتمک اوچون زنگه‌زوُرا قوشون حیصه‌‌لری‌نین گؤندریلمه‌سینی قرارا آلدی. بو مقصدله حربی ناظیرلیک 1919-جو ایل اوکتوبر آیی‌نین 30-دا خوصوصی زنگه‌زوُر دسته‌سی یاراتدی. دسته‌نین رهبری 1-جی پیادا دیویزیاسی‌نین کوماندیری، ژنرال-مایور جاواد بیگ شیخلینسکی ایدی. دسته اوکتوبرین 30-دا ایلکین مؤوقع‌لر ایستیقامتینده خان‌کندیندن زنگه‌زوُرا دوغرو حرکته باشلادی. موختلیف ایستیقامت‌لرله حرکت ائدن بیرینجی، هابئله ساغ و سول دسته‌‌لر دیغ یاشاییش منطقه‌سینه دوغرو ایره لی‌له‌ملی ایدیلر. دیغین ائرمنی سیلاحلی قووّه لریندن تمیزلنمه‌سی هم قاراباغا آپاران استراژی یولو، هم ده بؤلگه‌نی نظارت آلتیندا ساخلاماق اوچون بؤیوک اهمیت داشیییردی. دسته‌نین رئیسی شیخلینسکی‌نین امرینه اساساً، 1-جی دسته نومبرین 3-ده هوجوما باشلامالی، دسته‌نین پیادا بؤلمه‌‌لری 2 عدد توپلا سولطان‌لار کندی، سوواری بؤلمه‌‌لری ایسه سادین‌لار کندی ایستیقامتینده ایره‌لی‌له‌ملی و اورادا دؤیوش‌قاباغی مؤوقع توتمالی ایدی. هوجوم زامانی دسته‌نین ساغدان موحافیظهسی سولطان بیگ سولطانووون رهبرلیگی ایله یئرلی پارتیزان‌لارا تاپشیریلدی. دیغ ایستیقامتینده آپاریلان دؤیوش‌لر آذربایجان قوشون حیصه‌‌لری‌نین اوغورو ایله باشلاسا دا، اونو الده ساخلاماق مومکون اولمادی.
1920-جی ایل 28 آوریلده آذربایجاندا شوروی حاکیمیتی‌نین قورولماسیندان سونرا بؤلگه‌نین بؤیوک حیصه‌سی ائرمنی قووّه لری‌نین فاکتیکی نظارتی آلتیندا ایدی. ائله‌جه ده قاراباغین داغلیق حیصه‌سینده ائرمنی قووّه‌‌لری‌نین هوجوم‌لاری داوام ائدیردی. آذربایجان شوروی حؤکومتی (کئچیجی اینقیلاب کومیته‌سی) 1920-جی ایل 30 آوریل تاریخلی نوتاسیندا ائرمنیستاندان زنگه‌زوُر و قاراباغی اؤز قوشون‌لاریندان تمیزله‌مه‌سینی طلب ائتمیشدی.
1920-جی ایل 10آقوستدا روسیه K(b)P -نین قافقاز بوروسو آذربایجانین بولشویک رهبرلیگی‌نین راضی‌لیغی اولمادان ناخچیوانین شرور-دره‌له‌یز بؤلگه‌سینی ائرمنیستانا وئرمک باره ده قرار چیخاردی، قاراباغ و زنگه‌زوُر ایسه آذربایجانلا ائرمنیستان آراسیندا " موباحیثه‌لی اراضی‌لر " اعلان اولوندو. 1920-جی ایل نوامبرین 29-دا ائرمنیستاندا شوروی حاکیمیتی‌نین قورولدوغو اعلان اولوندو، هرچند بؤلگه‌‌لرده داشناک حؤکومتی هله تام سوقوط ائتمه‌میشدی.
زنگه‌زوُرون ائرمنیستانا وئریلمه سی 1920-جی ایل نوامبرین 30-دا کئچیریلن آذرباجان K/b/P MK سیاسی و تشکیلات بورولاری‌نین بیرگه ایجلاسی‌نین قبول ائتدیگی قراری ایله حلّ اولوندو.[۲]قراردا زنگه‌زوُر بؤلگه سینی 2 یئر: غربی زنگه‌زوُر قزاسی و شرقی – اهالیسی‌نین کورد‌لردن عیبارت اولماسینا گؤره کوردوستان قزاسینا بؤلمک تکلیف ائدیلیردی.[۳] نتیجه ده زنگه‌زوُر قزاسی‌نین 6.742 کو. وِرست‌لیک اراضیسیندن[۴] 3.105 کو. ورستی آذربایجان شوروی ترکیبینده قالمیش، 3.637 کو. ورست‌لیک حیصه‌سی ایسه ائرمنیستانا وئریلمیشدی.[۲][۵]
1988-جی ایلده تکجه زنگه‌زوُردا دئییل، گؤیچه ده، دره‌له‌یزده، ایرواندا، وئدیده – ایندیکی ائرمنیستان آدلانان تورپاق‌لاردا یاشایان آذربایجانلی‌لار دده-بابا یوردلاریندان قووولدولار. کوتلوی ترورا معروض قالان آذربایجانلی‌لارین سون نوماینده‌لری مجبوریت قارشیسیندا قالیب زنگه‌زوُرو ترک ائدندن سونرا، بورادا اونلارا مخصوص یوز‌لرله تاریخی، مادّی-مدنیت آبیده‌‌لری ائرمنی‌لر طرفیندن داغیدیلاراق محو ائدیلیب.
موعاصیر آذربایجان جومهوریتی اراضینی اؤز تورپاق‌لاری سایسا دا ائرمنیستان جومهوریتینه قارشی تورپاق ایدیعاسی ایره‌لی سورمور. بونو آذربایجان پرزیدنتی ایلهام علیئو :
" بیزیم آتا-بابا تورپاغیمیز اولان ایروان خانلیغی، زنگه‌زوُر ماحالی، دیگر تورپاق‌لار ایندی ائرمنیستان دؤولتی اوچون تورپاق اولوبدور. بونلار بیزیم تاریخی تورپاق‌لاریمیز‌دیر، آنجاق بیز ائرمنیستانا قارشی تورپاق ایدیعاسی ایره‌لی سورموروک، حالبوکی سوره بیلریک. چونکی ایندیکی ائرمنیستانین یئرلشدیگی اراضی قدیم تورک، آذربایجان تورپاق‌لاری‌دیر. " [۶] -سؤیله‌یه‌رک اعلان ائتمیشدیر.
کند‌لر
دَییشدیر20. عصرین اول‌لرینده زنگه‌زوُر ماحالیندا 149 تورک ، 91 کورد و 81 ائرمنی کندی وار ایدی. 1905-1907 و 1914-1920-جی ایل‌لرده ائرمنی داشناک‌لاری‌نین تؤرتدیگی قیرغین‌لار نتیجه‌سینده بو ماحالدا چوخ سایدا موسلمان (تورک‌لر و کورد‌لر) هلاک اولموشدور. همین ایل‌لرده زنگه‌زوُردا 115 کند یئر اوزوندن سیلینمیشدیر. 4472 قادین و اوشاق ائرمنی‌لر طرفیندن وحشی‌لیکله قتله یئتیریلمیشدیر.[۱]
مسجید‌لر
دَییشدیر1915-جی ایلده زنگه‌زوُر و ایروان قوبرنیاسی‌نین اراضیسینده 382 شیعه مسجیدی، 9 سوننی مسجیدی فعالیت گؤستریب. ایروان قوبرنیاسیندا مسجید‌لرین آرتما دینامیکی 1904-جو ایلده 201، 1911-جی ایلده 342، 1915-جی ایلده 382 شکلینده اولوب. بو آرتیم دینامیکی بؤلگه‌ده موسلمان اهالیسی‌نین سورعتله آرتماسیندان و بو اراضیده موسلمان روحانی‌لری‌نین گوجلو مؤوقعییندن خبر وئریر. مسجیدین شوعبه‌لری زنگه‌زوُرون شکی، واقوُدی، مردهوُز، قارراق، سالداش، کارکیال، آغبس، آغباغ، حاجی‌عمی، باللیقایا، کارکاس، چارالی، خاردجماقلی، دسته‌کرد، قالاجیق، جیجیملی 1، جیجیملی 2، قاروْآچالی، سئید‌لر، موللالار، تزه کیلسه، نرجان، زوْر، افندی‌لر، پاسان، خوُرته‌کس، حاجی‌قمبر، قاراباغ‌لار، دمیرچی‌لر، دوْندارلی، کوردالوُق، اوُلاجلی، ساراجلی، درزیلی، اوْخچی، کاقلار کند‌لرینده فعالیت گؤستریب. عومومی‌لیکده ایروان قوبرنیاسی‌نین ائچمیدزین اوُیئزدینده 36، سورمه‌لی اوُیئزدینده 47، شرور-دره‌له یز اوُیئزدینده 63، نوْووْبایزئد اوُیئزدینده 14، ایروان اوُیئزدینده 54 محلّه مسجیدی فعالیت گؤستریب. بو مسجید‌لرده قوبرنیادا آنادان اولانلارین، اؤلن‌لرین، ائولنن‌لرین، بوشانان‌لارین قئیدیاتی آپاریب. هر محلّه‌نین موللاسی قوبرناتور طرفیندن تعیین اولونوب. ایروان شهری‌نین اؤزونده ایسه 20. عصرین اوّلینه کیمی قدیم شهر، چامه، حاجی نووروزعلی بیگ، حاجی ایمام‌وئردی بیگ، میرزه صفی بیگ، حاجی جعفربیگ مسجید‌لری فعالیت گؤستریب. ایروانین جامع مسجیدی کومپلکسینده ایری مدرسه بیناسی دا مؤوجود اولوب. بو تاریخی آبیده‌‌لرین اکثریتی ائرمنی‌لر طرفیندن وحشیجه‌سینه محو ائدیلیب، یاخود منشایی دییشدیریلیب.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ авказский календарь на 1900 г., III Отдел. Статист. свед. с. 42-43, Елизаветпольская губерния. Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа., Тифлис, 1888, с.V
- ^ ۲٫۰ ۲٫۱ İtirdiyimiz tarixi yurdlar: Zəngəzur. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2011-07-25. یوْخلانیلیب2020-10-24.
- ^ İ.Musayev "Azərbaycanın Naxzıvan və Zənqəzur bölgələrində siyasi vəziyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər)" monoqrafiyası, Bakı, 1998, с.284
- ^ Скибицкий А.М. Карабахский кризис // Союз, 1991, №7; Гейдаров Н.Г. В горах Зангезура. Баку, 1986, с.3
- ^ Zəngəzurun itirilməsindən 90 il ötür. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2011-07-06. یوْخلانیلیب2020-10-24.
- ^ Azerbaijan President message to Armenia
قایناق‌لار
دَییشدیر- عزیز علی اکبر لی. قدیم تورک-اوغوز یوردو " ائرمنیستان " . باکی: صاباح، 1994.
- غربی آذربایجانین تورک منشالی توپونیم‌لریPDF. مؤلیفی: ای. م. بایراموو؛ رداکتورلاری: ب. ه. بوداقوو، ه. ای. میرزیئو، س. آ. محمدوو. باکی: "علم " نشریاتی، 696 ص. ایسبن 5-8066-1452-2
- حبیب رحیم اوغلو. سیلینمز آدلار، ساغالماز یارالار. باکی: آذرنشر، 1997.
- ب.ه.بوداقوو، ق.ه.غئیب اله یئو. ائرمنیستاندا آذربایجان منشالی توپونیم‌لرین ایضاحلی لوغتی. باکی: اوغوز ائلی، 1998.
- ائرمنیستان آذربایجانلی‌لاری نین تاریخی جوغرافیاسی. باکی: گنجلیک، 1995.
- ویلایت علی‌یئو. زنگه‌زوردا قالان ایزیمیزPDF. باکی: " نورلان " ، 2004.
- موسی قولی‌یئو. زنگه‌زورPDF. (علمی-پوبلیسیستیک نشر). باکی، " نورلار " نشریات-پولیقرافیا مرکزی، 2005. 504 ص. ایسبن - 9952 - 403 - 09 – 7