سنگلاخ
سنگلاخ ـ چاغاتایجا ـ فارسجا سؤزلوک.
سنگلاخ حاقّیندا
دَییشدیرتورکجه فارسجا بو سؤزلوگون یازیچیسی تانینمیش یازیچی استرآبادلی میرزه مهدی خان ایدی. ۱۲ ینجی قرن‌ده یازیلان بو سؤزلۆک گونش ایلی ۱۳۷۴ ده روشن خیاوی ـ نین همتی ایله ایشیق اۆزو گؤره بیلدی. بو سؤزلۆک ترتیب‌چی‌نین ۱۵ صحیفه‌لیک اؤن سؤزو و ایضاحلاریندان سونرا آ حرفی ایله باشلانیب و ۲۷۲ ینجی صحیفه‌ده ییرینمه سؤزونون آنلامی ایله باشا چاتیر. کیتابین بیر چایی‌دا ۱۹۶۰ دا انگلیسجه‌یه چئویریلیب چاپ اولموشدو. همین کیتابین ۳۲ صحیفه‌سی اؤن سؤزو قالانی متن گلمیش‌دیر. ۱۱۳ صحیفه‌ده‌ن عیبارت اولان بو سؤزلۆک ۳۳ اونجو صحیفه‌ده لوغت‌لره یئر وئرمیشدیر.[۱]
سنگلاخین علمی- تنقیدی نشری
دَییشدیرنادرشاه افشار زامانی اونون مونشی الممالیکی اولان میرزا مهدی خان استرآبادیطرفیندن تورک دونیاسی نابغه‌سی امیر علیشیر نوایی (844 هـ . – 906 هـ .) نین چاغاتای تورکجه‌سی ایله 1172 هـ . ایلینده یازیلان اثرلری‌نین لوغتلرینه یازیلان سنگلاخ آدلی سؤزلوگونون الیازمالارینی توپلاییب قارشیلاشدیران و علمی شکیلده 3 جیلدده چاپ ائدن دوْکتور حسین محمدزاده صدیق 3 ـنجو جیلدده دئییر:
- «سنگلاخ سؤزلوگونون علمی - تنقیدی نشرینی حاضیرلاما اۆچون تهران دانیشگاهی، ایسلامی شورا مجلیسی و ملیک کیتابخاناسیندان ساخلانیلان الیازمالار و گرارد کلاوزونون نشر ائتدیگی فاکسیمیله و بسیم آتالایین یایینلادیغی مبانی اللغة الیازماسینین متنینی قارشیلاشدیراراق علمی- تنقیدی نشری حاضیرلادیم.»[۲]
سنگلاخین اؤنمی
دَییشدیردوْکتور اسرافیل باباجان یازیر:
- دیوان لغات التورک ایله باشلایان تورک لئکسیکوگرافی گلنه‌گی چوخ کؤکلو بیر گئچمیشه صاحیبدیر. بونون ان اؤنملی اؤرنکلریندن بیری چاغاتای ساحه‌سینه عائد میرزا مهدی خان استرآبادی 18 یوز ایلین ایکینجی یاریسیندا علیشیر نوایی‌نین اثرلرینه دائر قلمه آلدیغی سنگلاخ آدلی تورکجه- فارسجا لوغت‌دیر. بو لوغتین ان مهم خوصوصیتی علیشیر نوایی‌نین اثرلرینده گئچن تورکجه- فارسجا- عربجه سؤز وارلیغی یانیندا دیگر چاغاتای شاعرلری ایله آنادولو ساحه‌سینده بعضی شاعرلره عائد ادبی عیباره‌لر و تورکچه‌ده گئچن کیمی موغولجا کلمه‌لره یئر وئرمه‌سیدیر. آنجاق اثرین اؤنمی بونونلا سینیرلی دگیلدیر. سنگلاخ، کلاسیک تورک و فارس شعرینه اؤنملی خصوصیتلرده ایچه‌ریر. سنگلاخین 2015 ییلیندا ایراندا حسین دوزگون طرفیندن ان یئنی علمی نشری یاپیلمیشدیر.[۳]
سنگلاخین ایچه‌ریگی و محتواسی
دَییشدیربو کیتاب 3 اصلی بؤلومدن اولوشور.
1) مؤلیف- «میرزا مهدی خان استرآبادی»- طرفیندن «مبانی اللغة» آدی وئریلن ایلک بؤلومون اؤن سؤزونده(مقدمه سینده)، استرآبادی اؤزونو تانیتدیریب و بو کیتابین یازماغینین سببین یازیب. سونرا مفصل حالدا چاغاتای تورکجه‌سی‌نین قرامئریندن و اونون (مبناء، باب، قاعده) آدلی 3 بؤلوموندن بحث ائدیب.
2) کیتابین ایکینجی بؤلومو اساسی بؤلومدور و استرآبادی بو بؤلومو بیر بؤیوک و گئنیش تورکجه- فارسجا سؤزلوک صورتینده یازیب.
3) «تذییل» آدیلا آدلانان اوچونجو بؤلوم، «نوائی» نین اثرلرینده (تورکجه دیوان لاریندا و محبوب القلوب) ایشله نن عربجه سؤزلرین و دئییش لرین (عیبارت لرین) سؤزلوکو دور.»
کیتابین لوغت بؤلومونون ایچه‌ریگی و محتواسی حاقّیندا دوْکتور صدیق دئییر:
- «تورک دونیاسی‌نین بو تایی تاپیلماز و باهاسی بیچیلمز کیتابین علمی- تنقیدی متنینی حاضیرلاما ایشی 10 ایل گئجه- گوندوزومو آلدی. بو کیتابین لوغت قیسمی آلفابئتیک سیراسی ایله چاغاتای تورکجه‌سی لوغتلرینی اوچ اساس:1- باب المفتوحات، 2- باب المکسورات، 3- باب المضمومات بؤلوملرده معنا و ایضاح ائدیلمیشدیر. بو بؤلوملرین هر بیریسی ایسه ایلک اؤنجه اونلو ایله باشلایان کلمه‌لر و سونرا اونسوز ایله باشلایان کلمه‌لر گلمیش‌دیر. فعللر مصدر شکلینده یازیلمیش و ایسملر «مِنَ الجَوامد» عونوانی آلتیندا یازیلمیشدیر. »
سنگلاخ کیتابی‌نین تام متنی ایلک دفعه دوْکتور صدیق قلمی و الی ایله نشر اولدو.[۴] قاباقجادان گرارد کلاوزون (1891 – 1974 م.) Gerard Clauson اونون بیر الیازماسینی اؤن سؤزله تکثیر ائتمیش[۵] و کارل منگس (1908 – 1999 م.) Carl Heinric Menges مبانی اللغة قیسمتینی موستقیل اولاراق یئنه تک نۆسخه کیمی چاپ ائتمیشدیر.[۶] ایراندا روشن خیاوی بو کیتابین لوغتلرین توپلامیش بیر خولاصه چیخارتمیشدیر.[۷]
اثرین ده‌یری
دَییشدیربو اثرین مصححی دکتور حسین صدیق بو سؤزلوگون ده‌یرلی اولدوغونا تأکید ائتدی و سؤیله دی: «بو کیتاب نه تکجه بیر سؤزلوک دور؛ بلکه یازارین چاغیندا اولان موختلیف علم‌لردن او جومله دن: نوجوم مبحث‌لریندن، طیب، فیقه، فیلوزوفی، جوغرافیا، تاریخ، اوسطوره، اینسان شوناسلیق دان و... بحث ائدیب، اوندان علاوه، اورتا یوز ایل لرده ایران دا اولان ایسلام حکومت لریندن و حکم سورن سولطانلاریندان، بو زامانا قدر آچیکلانمامیش ایطیلاعات بیزه وئریری.» دکتور صدیق بو کیتابی اوچ دیلین (تورکجه، فارسجا، عربجه) موقاییسه لی (تطبیقی) ادبیاتی اولدوغوندان، چوخ ارزیشلی و ده یرلی ساییب دئدی: « 1370 -جی ایلده چئویردیییم «دیوان لغات الترک» دان سونرا، من سنگلاخی اؤز اثرلریمین ان ده‌یرلی‌سی و ان اوغورلوسو (مووفقییت لی سی) بیلیرم.»
اثرین چاپی
دَییشدیربو ایلین (1394) اردیبهشت آییندا، 2000 صایفا دا 2 جیلیدلی قییمتلی و ده یرلی (نفیس)کیتاب اولالی 95 مین تومن ساتیش قیمتیله، «اختر» یاییم ائوینین وسیله سیله بازارا گلدی.
قایناقلار
دَییشدیر- ^ همراز، رضا؛ سؤزلۆکلر سؤزلۆیۆ: تۆرک‌لرین ۱۰۰ دن چوْخ یازدیقلاری سؤزلۆک‌لرین سییاهیسی، تبریز: 1384گونش ایلی/2005م.
- ^ محمدزاده صدیق، حسین. مقدمه و تعلیقات و فهارس سنگلاخ، تبریز، نشر اختر، 1395، ج 3، ص 14.
- ^ Nüsha (Şarkiyat araştırmaları dergisi) cilt XVI, sayı 42, 2016, ISSN 1303-0752
- ^ استرآبادی، محمد مهدی. سنگلاخ، مقدمه، تصحیح و تحشیه:دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر اختر، 1394 ج 1 و 2 ؛ 1395 ج 3.
- ^ Clauson, S. G. (1960). Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdi Xan (E. J. W. Gibb Memorial series, New Series, XX), Londra.
- ^ Menges, Carl Heinrich. (1956). Das Cayatajische in der persischen Darstellung von Mirza Mahdi Xan, Akademie der Wissenschaften undder Literatur (in Mainz). Abhandlungen der Geistes-und sozialwissenschaftlichen klasse, Jahrgana, Nr. 9.
- ^ استرآبادی، محمد مهدی. سنگلاخ: ف‍ره‍ن‍گ ت‍رک‍ی ب‍ه ف‍ارس‍ی از س‍ده دوازده‍م ه‍ج‍ری ب‍ر پ‍ای‍ه ن‍س‍خ خ‍طی م‍ورخ ۱۱۸۸ - ۱۱۷۳ه.ق. م‍وج‍ود در ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه م‍ل‍ی و ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه م‍رک‍زی دان‍ش‍گ‍اه تهران، ویراستار: روشن خیاوی، تهران، نشر مرکز، 1374.
.jpg){kind=small} | بو تورک ادبیاتی ایله باغلی مقاله، بیر قارالاما مقاله دیر. بونو گئنیشلندیرمکله ویکی‌پدیایا کؤمک ائده بیلرسینیز. |