صفی‌الدین اورموی
|
بو مقاله‌ده یازی قایدالاری گوزله‌نیلمه‌ییب. مقاله‌نی دَییشدیرَرک، قایدالار اویغون‌لاشدیرین. |
صفی‌الدین اورموی – منشأجه آذربایجان تورکلرین‌دن اوْلان، شرق عالمینده ایستعدادلی موسیقیچی و ماهیر خطاط کیمی بؤیوک شؤهرت قازانمیش عالیم.[۱]
حیاتی دَییشدیر
شرق دونیاسی‌نین ان مشهور موسیقیچی و موسیقیشوناسلاریندان ساییلان سفی اد-دین ابدولمؤمین ابن یوسیف ابن فاخیر اورموی آذربایجانین قدیم مدنیت مرکزی اورمیا شهرینده ۱۲۱۶-جی ایلده آنادان اولموش‌دور. ایبتیدای تحصیلینی اؤز وته‌نینده آلمیش، موسیقی ساوادی‌نین الیفباسینی و اوددا چالماغی دا بورادا اؤیرنمیش‌دیر. سونرادان عرب خیلافتی‌نین پایتاختینا، بوتون یاخین و اورتا شرقین علم و مدنیت مرکزی اوْلان افسانوی باغداد شهرینه گله‌رک، دورونون ان یاخشی اونیوئرسیتئت‌لرین‌دن ساییلان "موستنسریه"ده تحصیلینی داوام ائتدیرمیش‌دیر. او، بورادا فلسفه‌نین، منتیقین، تیببین، ریاضیاتین، آسترونومیانین و دیل‌لرین اساس‌لاری ایله تانیش اولور. موسیقی صنعتینی اؤیرنمکده داوام ائدن سفیددین خطاط‌لیقدا دا بؤیوک اوغور قازانیر. تصادۆفی دئییل کی، اولجه او، موسیقی ساحه‌سینده دئییل، خطاط کیمی شؤهرت تاپیر و عباسی‌لر سولاله‌سی‌نین سون نماینده‌سی خلیفه ال-موستسیمین سارایینا دعوت اولونور. آز واختدا خلیفه‌نین یاخین اهاته‌سینه داخیل اوْلان صنعتکار بیر مدت‌دن سوْنرا سارای کیتاب‌خاناسی‌نین رهبری و باش خطاط تعیین اولونور. کیتاب‌لارین اوزونو کؤچورمک و کیتاب‌خانا رهبرلیگی سفیددینی موسیقی تحصیلینی داوام ائتدیرمک‌دن یاییندیرمیر، عکسینه زنگین کیتاب خزینه‌سینده او، اؤز بیلیگینی آرتیریر، ائله‌جه ده سارای‌داکی قبول‌لار زامانی اود چالماسی ایله هامی‌نین رغبتینی قازانیر. اونون اود چالغی‌سی باره‌ده بیر نئچه افسانه وار. بیر افسانه‌ده دئییلیر کی، قیرخ گون سوسوز قالان دونی آرخا بوراخیرلار. بۇ زامان تصادفن سفیددین اورالاردا اود چالیرمیش. دوه آرخا چاتهاچاتدا اودون سسینی ائشیدیب آیاق ساخلاییر. سفیددین چالغی‌سینا آرا وئردیکجه، دوه سویا دوغرو دارتینیر، او، چالغی‌سینی داوام ائدینجه، دایانیر. آرتیق اۆچونجو موسیقی پارچاسی چالیناندا دوه‌نین گؤزلرین‌دن یاش آخیردی. دانیشیلان باشقا بیر اهوالات سفیددی‌نین مشهور باغداد باغلاریندان بیرینده اود چالماغی حاقیندادیر. او، چالدیقجا باغدا اوچان بولبول قاناد ساخلاییر. یاخین‌لیق‌داکی بوداق‌لاردان بیرینه قونوب اودون باغرین‌دان قوپان سئهرلی سس‌لره سانکی قولاق کسیلیر. موسیقی بولبولو ائله تسیرلندیریر کی، او داها دا یاخین‌لاشاراق اوخوماغا، قانادلارینی موسیقی‌نین هاواسینا اویغون چیرپماغا باشلاییر. بیر آز سوْنرا ایسه بولبول قورخوسوز-هورکوسوز آدام‌لارین آراسیندا جه-جه وورماغا باشلاییر. سفیددین اؤزونو هم ده ایستعدادلی پئدوقوق کیمی تانیتمیشدی. بوتون شرق عالمینده اونلو سنتچی‌لر کیمی آد چیخارمیش بیر چوخ موسیقیشوناس‌لار اونون شاگیردلری اولموش‌لار. مشهور آذربایجان موسیقیشوناسی (XIII-XIV عصرلر) ابدولقادیر ماراغایی اؤزونون "مقاسیدول-الهان" اثرینده یازیردی کی، ابدولمؤمین سفیددین اورموی بیر چوخ گؤرکم‌لی شخصیت‌لرین معلمی اولموش‌دور. بون‌لارین سیراسیندا شمس اد-دین سؤهروردی، علی سیتان، حسن ظفر و هوسام اد-دین قوتلوق بوغا کیمی تانینمیش موسیقیشوناسلارین آدلاری چکیلیر. سفیه‌دان ایکی یئنی موسیقی آلتی یاراتمیشدی-"نوزهه" و "موغنی". نوزهه مۆعاصیر آرفا (چنگ) و کانونا بنزییردی. بۇ آلتین ۸۱ سیمی واردی. سؤیود، سرو و یا شومشاددان دؤردبوجاق شکلینده دوزلدیلیردی. موغنی‌نین ۳۳ سیمی واردی و خاریجی اوخشارلیق باخیمین‌دان روبابا بنزییردی. ساده‌جه چاناغی ایری ایدی. موغنی اریک آغاجین‌دان دوزلدیلیردی. بون‌دان باشقا سفیددین هم ده ایستعدادلی بستکار ایدی. اونون صنعتی‌نین بۇ جهتی حاقدا دا افسانه دولاشماقدادیر. دئییرلر کی، باغداددا لیززهخان آدیندا بیر موغنّی یاشاییرمیش. او، تئز-تئز سفیددینله گؤروشر، بیرلیکده چالیب-اوخویارمیش‌لار. سفیددین اونا موسیقی درسی کئچرمیش. بیر گون، سارای قبول‌لاری‌نین بیرینده لیززهخان گؤزل بیر ماهنی اوخویور. ماهنی هامییا خوش گلیر و خلیفه اونون مؤلفی‌نین آدینی سوروشور. بستچی‌نین سفیددین اولدوغونو بیلنده اونو قبولا دعوت ائدیر و بوتون قوناق‌لار صنعتکارین اوددا چالدیغی موسیقی‌لردن فئیزیاب اولورلار. ۱۲۵۸-جی ایلده چینگیز خانین نوه‌سی هولاکو خانین سرکرده‌لیک ائتدیگی مونقول قوشون‌لاری باغدادی توتور. خلیفنی عائله‌سی ایله بیرلیکده اعدام ائدیرلر و بونونلا دا ۶۰۰ ایللیک عرب خیلافتینه سون قویولور. خلیفه‌نین یاخین آدام‌لاری آختاریلیردی و سفیددی‌نین ده آدی بون‌لارین سیراسیندا ایدی. اونو شخصاً تانیمیش تاریخچی‌لردن حسن اربه‌لنی همین حادثه‌لری بئله تصویر ائدیر: سفیددی‌نین یاشادیغی محله هولاکو خانین قوشون‌لاری ایله اهاته اولونموشدو. محله جامااتی، خصوصیله ده سفیددین اؤلوم تهلوکه‌سی آلتیندا ایدی‌لر. قوشون سرکرده‌لرین‌دن بیری اوتوز نفرلیک دسته ایله سفیددی‌نین یاشادیغی مولکون قاپی‌سینی سیندیرماغا باشلادی. ائو ییه‌سی جسارتله دؤیوشچولرین قارشی‌سینا چیخاراق، اونلاری ادب-ارکانلا ائوه دعوت ائدیر. سارایدا یاخشی دیپلوماتیا مکتبی کئچمیش سفیددین "قوناق‌لار"لا اومومی دیل تاپا بیلیر. چوخ سؤز-صحبت‌دن سوْنرا دسته باشچی‌سی محله جامااتینا توخونمادان، سفیددینی گؤتوروب، هولاکو خانین حضورونا گتیریر. صنعتکار اودونو کؤکله‌ایب، هزین بیر مئلودیا چالیر، ضیا آدلی موغنّی ایسه اوخوماغا باشلاییر. خانین یانین‌داکی‌لارین هامی‌سی سفیددی‌نین اوستالیغینا و آغلینا اهسن دئییرلر. هولاکو خان اونا اؤز ساراییندا ایش تکلیف ائدیر، محله جامااتی ایسه تهلوکه‌دن قورتولور. هولاکو خانین وزیری شمس اد-دین جووئینی (تانینمیش تاریخچی الاددین جووئینی‌نین قارداشی) سفیددینی اؤز حمایه‌سی آلتینا آلیر. اوغلان‌لاری بهاددینله شرفددی‌نین تربییه‌سینی اونا هواله ائدیر. سفیددین اونلارا هرترف‌لی تحصیل وئرمه‌یه چالیشیر. لاکین طبیعی کی، موسیقی درس‌لرینه خصوصی فیکیر وئریر. شرافددین تحصیل‌دکی اوغورلاری ایله معلمی‌نین هوسن-رغبتینی قازانیر و اورموی تبریزده قلمه آلدیغی بئش حیسه‌لیک مشهور "ریسالئیی-شرفی" آدلی موسیقی ریساله‌سینی اونا اتحاف ائدیر. جووئینی‌لر عائله‌سی حؤکمدارین نظرین‌دن دوشدوک‌دن سوْنرا سفیددین اؤمرونون سون ایللرینی یوخسوللوق ایچینده کئچیریر و ۱۲۹۴ -جو ایلده باغدادداکی بورج‌لولار هبس‌خاناسیندا دونیاسینی دییشیر.
یارادیجی‌لیغی دَییشدیر
صفی الدین هله باغداددا سارایدا ایکن ۱۲۵۲-جی ایلده "کیتاب-ال ادوار" آدی ایله مشهور اوْلان موسیقی ریساله‌سینی تاماملاییر. کیتاب عرب دیلینده یازیلمیش و اون بئش فسیل‌دن عبارت ایدی. ماراق‌لی‌دیر کی، بۇ اثرده قال‌دیریلان موسیقی نظریه‌سی مسئله‌لری بۇ گون ده آکتوال‌لیغینی ایتیرمه‌ایب. موغام‌لاردان بحث ائدن دوققوزونجو فسیل چاغداش اوخوجونو داها چوخ ماراقلان‌دیرا بیلر. بورادا عومومیتله، ۱۲ موغام دستگاهینین آدی چکیلیر کی، بون‌لارین دا چوخوسو بیزه معلوم‌دور: اوششاق، نوا، ابو سالیک ("بوسالیک")، راست، ایراق، اصفهان، زیرافکند، بوزورق، زنگوله، رهاوی، حسینی و هیجاز. اون بیرینجی و اون ایکینجی فسیل‌لرده سفیددین اؤز سئویم‌لی اودونو تصویر ائدیر. موسیقی‌نین نوت یازی‌سینا هسر ائدیلن اون بئشینجی فسیل موسیقیچی و موسیقیشوناسلارین سونراکی نسیل‌لری اۆچون خصوصیله ماراق‌لی‌دیر.
صفی الدی‌نین تکلیف ائتدیگی سیستم اوزره، موسیقی هرفی-اده‌دی اصوللا یازیلیردی. عرب‌لره مخصوص "ابجد" سیستمی‌نین هرف‌لری سس‌لرین شرطی یوکسک‌لیگینی، رقم‌لر ایسه اونلارین اوزون‌لوغونو بیل‌دیریردی. مثال اۆچون، یاریمتون‌لاردان آز اینتئروال‌لارین ایشاره‌سی کیمی ت، ج، ب و س. هرف‌لردن ایستیفاده اولونوردو. لادلارین آدی، مئلودیانین قورولوشو و ریتمی اؤزل اولاراق رقم‌لرله قئیده آلینیردی. ماراق‌لی‌دیر کی،"مۆعاصیر غرب نوت سیستمی یاریمتون‌لاردان کیچیک اینتئروال‌لارین یازییا آلینماسی اۆچون ایمکان وئرمیر و ائله بونا گؤره ده موغام‌لارین، ائله‌جه ده اومومن شرق موسیقی‌سی‌نین بوتون سس اینجه‌لیک‌لرینی چات‌دیرماقدا چتین‌لیک تؤره‌دیر. بلکه ده ائله بونا گؤره شرقده XIX عصرین سون‌لارینا قدر اورموی سیستمین‌دن گئنیش ایستیفاده اولونموش‌دور.
آوروپانین ایکی مشهور موسیقیشوناسی ر. ائرلانژو و ج. فئرمئر بیر -بیرلرین‌دن خبرسیز اولاراق اورموی‌نین بیر روبای اوزرین‌دکی نوت یازی‌سینی مۆعاصیر نوت یازی‌سینا کؤچوره بیلمیش‌لر. یئددی یوز ایلدن بری سوسان مئلودیالار یئنی‌دن سسلنمیش‌دیر.
صفی الدین اورموی «کیتاب ال-ادوار» ریساله‌سی‌نین اولینده یازیردی کی، عمل‌لرینه تابع اولدوغو و قلب‌لری‌نین ایستک‌لرینه عمل ائتمکده خوش الامت گؤردوگو، اونا تاپشیردی کی، «نغامه» نین تعریفی، «بود» و «داور» لارین نیسبت‌لری، «ایقا» و اونلارین نؤولری حاقیندا قیسا معلومات یازسین کی، بۇ علمه و تجروبه‌یه بیر خئییر وئرسین. بۇ تاپشیریغا ایتاتکارلیقلا عمل ائده‌رک، اورموی هافیزه‌سینده اوْلان‌لاری یازدی و قئید ائتدی کی، «بو سنتی دقتله اؤیرنن، اول‌لر بیلمدیگی و چوخسونو زامانین مهو ائتدیگی بیر سیرا شئی‌لره واقیف اولار».
آرتیق ۷–۸ عصردیر کی، شرقین و قربین بیر سیرا عالیم‌لری بؤیوک موسیقی‌شوناس سفیددین اورموی‌نین «کیتاب ال ادوار»، ائله‌جه ده «شرفیه» ریساله‌سینده وئریلن چوخ قیمت‌لی، عالیمین اؤزونون بؤیوک توازؤکارلیقلا قئید ائتدیگی «بیر سیرا شئی‌لره واقیف اولورلار» و اورموی‌نین اؤلمز عنعنه‌لرینی داوام ائتدیریرلر.
اینگیلیس عالیمی جورج فارمئرین دئدیگینه گؤره، سفیددین‌دن سوْنرا گلن بوتون عرب، فارس، تورک دیل‌لی مۆلّیف‌لرین هامی‌سی اونون نظریه‌سی‌نین داوام‌چی‌لاری اولموش‌لار. بۇ عالیم‌لردن بیز محمد جورجانینی، ابدولقادیر ماراغاینی، قوتبددین شیرازینی، ماهمود آمولینی، ابدوررهمان جامینی، زئینلابدین حسینینی، کاوکابی بوخارینی، درویش علینی، میرزه بیی، میر مؤهسون نووابی و XX عصرده بؤیوک عالیم و بستکار اوزئییر هاجیبیووو گؤستره بیلریک.
اورموی‌نین ریساله‌لری اورتا عصرین قاران‌لیق‌لارینی یاراراق، اونیکال علمی اثرلر کیمی بۇ گون ده یاشاییر و دونیانین بیر سیرا شهرلری‌نین کیتاب‌خانالاریندا قیمت‌لی الیازمالار کیمی ساخلانیلیر: نیو-یورکون، پاری‌سین، بئرلی‌نین، ویانانین، قاهیره‌نین، ایستانبولون، سانکت-پئتئربورقون، تئهرانین، باکینین و سایر.
مشهور آوروپا عالیمی رافائل گئورق کیزئوئتتئر اورموینی «شرقین زارلینوسو» آدلاندیرمیش‌دیر. بؤیوک اینگیلیس عالیمی چارلز پارری سفیددی‌نین جدولینی او واختا قدر یارانمیش جدول‌لرین ان موکممه‌لی حساب ائدیردی. جورج فارمئر ایسه سفیددینی پارلایان اولدوزلا موقاییسه ائدیب، اونو «سیستم‌چی‌لیک مکتبی‌نین» بانی‌سی آدلاندیرمیش‌دیر.
صفی الدین اورموی‌نین اثرلری شرق موسیقی نظریه‌سی‌نین، علمی‌نین اینکیشافیندا یئنی دؤوردور. او، موسیقی علمینه «سیستم‌چی‌لیک» مکتبی‌نین یارادیجی‌سی کیمی، تابولاتورانین بانی‌سی کیمی داخیل اولموش‌دور. اورموی‌نین بؤیوک نایلیتی، اومومن شرقین سس سیستمی‌نین قایدایا سالینماسین‌دان عبارت ایدی. اونون سیستمی‌نین اساسینی تشکیل ائدن اون یئددی پیلله‌لی قامما ال کیندی‌نین ۱۲ تون‌لو خروماتیک قامماسین‌دان، هم ده ال فرابی‌نین ۲۲ تون‌لو قامماسین‌دان فرق‌لنیر. او، شرق موسیقی‌سی‌نین ۱۲ موغام دایره‌سی‌نین و ۶ آوازینین سس قاتارینی دیاتونیک قاممانین چرچیوه‌سینده وئرمیش‌دیر.
اورموی «ابجد نوتویلا» موسیقی‌نین ان قدیم مئلودیالارینی ریساله‌لرینده یازیب یاشادا بیلمیش‌دیر. اوندان سوْنرا گلن عالیم‌لر، تا XVI عصره قدر بۇ نوت یازی سیستمین‌دن گئنیش ایستیفاده ائتمیش‌لر. اورموی هم ده «موغنی» و «نوزهه» کیمی موسیقی آلت‌لری‌نین ایختیراچی‌سی و اودون ماهیر ایفاچی‌سی اولموش‌دور. اونون ائجازکار ایفاسی و هم‌چی‌نین خطاط‌لیق، نققاش‌لیق باجاریغی و مهارتی حاقیندا شرقده موختلیف روایت‌لر گزیردی.
یئددی عصر سوْنرا، یعنی XX عصرین اورتالاریندا اوزئییر هاجیبیوو اؤزونون "آذربایجان خالق موسیقی‌سی‌نین اساس‌لاری" کیتابیندا یازیردی: "یاخین شرق خالق‌لاری موسیقی‌سی‌نین نظری و عملی اینکیشافی تاریخینده باش‌لیجا یئری دونیادا مشهور اولان ایکی نفر آذربایجان عالیمی، نظریه‌چی، موسیقی‌شوناس توتور: سفیددین ادبولمؤمین ابن یوسیف ال اورموی (XIII عصر) و ابدولقادیر ماراغای (XIV عصر)".
او. هاجیبیوو اؤز اثری اوزرینده ایشلرکن بؤیوک میقداردا کیتاب‌لار آراسیندا محض «کیتاب ال-ادوار» این خصوصی اهمیت کسب ائتدیگینی آنلایاراق، اونون فوتو صورتینی نوروسمانییه کیتاب‌خاناسین‌دان گتیردیب بۇ اثری آراشدیرمیش‌دیر. هاجیبیووون یازدیغی «آذربایجان خالق موسیقی‌سی‌نین اساس‌لاری» اثری اوندا قال‌دیریلان و هلل ائدیلن مسئله‌لره، هم ده قورولوشونا، اوسلوبونا گؤره «کیتاب ال-ادوارا» چوخ یاخین‌دیر. خصوصیله ده لاد سیستمی نظریه‌سینده «کیتاب ال-ادوار» این اونا تأثیری بؤیوک‌دور. بۇ اثر اورموی‌نین ریساله‌سی‌نین علمی موددهالارینی مۆعاصیر آذربایجان موسیقی علمی‌نین طلب‌لرینه جاواب وئرن سویه‌ده داوام ائتدیرمیش‌دیر. اونا گؤره ده «آذربایجان خالق موسیقی‌سی‌نین اساس‌لاری» نی یئنی دؤورون ریساله‌سی آدلان‌دیرماق اولار.
عومومیتله، بۇ علمی اثرلری تدقیق و تحلیل ائتدیکجه اونلار آراسیندا اوخشارلیق‌لارین، اومومی‌لیک‌لرین چوخ اولدوغونو گؤرورسن. دئمه‌لی، XX عصرده آذربایجاندا سفیددین اورموی‌نین عنعنه‌لری یاشاییردی و اونون بۇ ساحه‌ده خلفی، داوام‌چی‌سی اوزئییر هاجیبیوو اولموش‌دور. او، اثری‌نین "تاریخی معلومات" حیسه‌سینده یازیردی: "یاخین شرق خالق‌لارینین موسیقی مدنیتی XIV عصره دوغرو اؤزونون یوکسک سویه‌سینه چاتمیش و اون ایکی سوتون‌لو، آلتی بورج‌لو "بینا" (دستگاه) شکلینده ایفتیخارلا اوجالمیش و اونون زیروه‌سین‌دن دونیانین بوتون دؤرد طرفی: اندلیس‌دن چینه و اورتا آفریکادان قافقازا قدر گئنیش بیر منزره گؤرونموشدور… موسیقی بیناسینین مؤحکم تملینی تشکیل ائدن ۱۲ سوتون ۱۲ اساس موغامی و ۶ بورج ایسه ۶ آوازاتی تمسیل ائدیردی".
هاجیبیووا گؤره آذربایجان خالقینین موسیقی سنتی ده چوخ موتناسیب و جدی بیر سیستمه اساس‌لانیر. آذربایجان خالق موسیقی‌سی‌نین بوتون علمی نظری مسئله‌لری ده اؤز اساسینی بۇ سیستم‌دن آلیر. هاجیبیوو XX عصرده نینکی خالق موسیقیمیزین اساس‌لارینی مویین ائتمیش، اونون جدی قانون‌لارا تابع اولدوغونو گؤسترمیش، هم ده شرقده ایلک موغام اوپئراسی «لئی‌لی و مجنون» اون یارادیجی‌سی اولموش‌دور. حال-حاضردا آذربایجاندا ائله موسیقی ژانری و موسیقی فورماسی تاپماق چتین‌دیر کی، بۇ و یا دیگر شکیلده موسیقیمیزین کلاسسیکی اوزئییر هاجیبیووون آدییلا باغ‌لی اولماسین. اونون یارادیجی‌لیغینا بؤیوک قیمت وئرن اولو اؤندر حیدر الیئو ۱۹۹۵-جی ایلده چوخ اؤنم‌لی بیر فرمان ایمزالامیش‌دیر. بۇ فرمانا گؤره اوزئییر هاجیبیووون دوغوم گونو ۱۸ سپتامبر آذربایجاندا «موسیقی گونو» کیمی بایرام ائدیلیر.
هر ایکی اثرین – «کیتاب ال-ادوار» و «آذربایجان خالق موسیقی‌سی‌نین اساس‌لاری» نین بیرینجی فس‌لی سسه، اونون اساس خصوصیت‌لرینه هسر ائدیلیر. قئید ائدک کی، اورموی‌نین ائله «شرفیه» ریساله‌سی‌نین ده ایلک فس‌لی سسه هسر ائدیلمیش‌دیر. عالیم «کیتاب ال-ادوار» دا «نغامه» تئرمینینی سس و تون معناسیندا ایشله‌ده‌رک اونون مویین واخت عرضینده هانسیسا زیل‌لیک و بم‌لیک سویه‌سینده داوام ائدن سس اولدوغونو و اونا طبیعی مئیل دویولدوغونو گؤسترمیش‌دیر. هر تونون زیل‌لیک و بم‌لیک جهت‌دن اؤز نزیره‌سی، ائکویوالئنتی واردیر. اورموی گؤستریردی کی، «نغامه» نی یالنیز باشقاسییلا موقاییسه ائتدیکده اونون یوکسک‌لیگی و آشاغی اولماسی باره‌ده دانیشماق اولار. هم ده زیل و بم سس‌لرین سبب‌لرینی عالیم گریلمیش و یا گریلممیش اوزون، یوغون و یا قیسا، نازیک سیم‌لرله باغلاییردی۴. اورموی سسین موسیقی و فیزیکی خصوصیت‌لرینی شرح ائتمیش و بۇ باره‌ده داها گئنیش «شرفیه» ریساله‌سینده دانیشمیش‌دیر.
هاجیبیوو ایسه کیتابینین "سس سیستمی" حیسه‌سینده یازیردی کی، موسیقیشوناسلارین ریینه گؤره "شرق موسیقی‌سینده ("آذربایجان موسیقی‌سی ده بورایا داخیل‌دیر) بوتؤو و یاریم تون‌دان باشقا ۱/۳ و ۱/۴ تون دا واردیر. لاکین او، قئید ائدیردی کی، بۇ ادعا ان کیچیک اینتئروالی یاریم تون اوْلان آذربایجان خالق موسیقی‌سینه عاید اولا بیلمز. آوروپا موسیقی‌سینده اولدوغو کیمی، آذربایجان موسیقی‌سینده ده اوکتاوا ۷ دیاتونیک و ۱۲ خروماتیک پرده‌دن عبارت‌دیر. فرق آنجاق تئمپئراسیا مسئله‌سینده‌دیر کی، او دا بیر کومما قدردیر.
ایستئدادلی عالیم، هم ده ماهیر اود چالان سفیددین اورموی «کیتاب ال-ادوار» اثری‌نین چوخ اهمیت‌لی ایکینجی فسلینده اوخوجولاری اود آلتی‌نین پرده‌لری ایله، دؤورون تئرمینولوگیاسی ایله دئسک، اودون سیمی‌نین «دستان» لارا بؤلونمه‌سی ایله تانیش ائدیر. بۇ فسیلده عالیم شرق تون‌لار سیستمی‌نین اساس سس قاتاری اوْلان اون یئددی پرده‌لی قامماسینی اوخوجولارا تقدیم ائدیر. اورموی اونون ائکویوالئنت‌لیگینی (نزیر) گؤستریر و یازیر کی، بۇ قاممانی او بیری اوکتاوالاردا دا، دیگر یوکسک‌لیکده عینیله سسلن‌دیرمک مومکون‌دور. (بیز اونون قامماسینی نوتا کؤچوره‌رک سئنت اؤلچولریله تقدیم ائدیریک).
اونلو تورک موسیقی‌چی‌سی شوکروللا اهمدوغ‌لو XV عصرده اونون «کیتاب ال-ادوار» اثرینی تورک دیلینه چئویرمیش‌دیر. سوْنرا بۇ کیتاب فران‌سیز دیلینه ده چئوریلمیش‌دیر. سفیددین اورموی‌نین یارادیجی‌لیغی آذربایجان‌داکی تدقیقات‌چی‌لارین‌دان ا. بدلبی‌لی‌نین، آ. بئقدئ‌لی‌نین، ت. بونیادووون و ب. آدلارینی چکمک اولار.
قایناقلار دَییشدیر
- ^ "Azərbaycan diasporunun görkəmli simaları". 2013-05-13-ده اوریجنال-دن آرشیولشدیریلمیشدیر. 2012-09-02-ده یوخلانیب.
{{cite web}}:|archive-date=/|archive-url=وقت مؤهورونون اۇیغونسوزلوغو (کؤمک)
Azərbaycan Tarixi Portalı :Каджар Чингиз. Выдающиеся сыны древнего и средневекового Азербайджана. — Баку, издательство «Азербайджан» - ۳۷۰۱۴۶, Метбуат проспекти, ۵۲۰-й квартал. , издательство "Эргюн", ۱۹۹۵. - ۳۹۲ с.(rus.) Səfiəddin Urməvi. "Kitab əl-Ədvar", Istanbul, Nurosmaniyə. №3653, v. ۲. Üzeyir Hacıbəyov. "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları". Bakı, 1950, s. ۱۴. "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları", s. 14. "Kitab əl-Ədvar", v. 4.
ائشیک باغلانتیلار دَییشدیر
- musicologie.org – Full score (French)
- al-Urmawi's manuscript, Adilnor Collection