صفی‌الدین اورموی
|
بو مقاله‌ده یازی قایدالاری گوزله‌نیلمه‌ییب. مقاله‌نی دَییشدیرَرک، قایدالار اویغون‌لاشدیرین. |
صفی‌الدین اورموی – منشأجه آذربایجان تورکلریندن اولان، شرق عالمینده استعدادلی موسیقیچی و باجاراقلی خطاط کیمی بؤیوک شهرت قازانمیش عالیم.[۱]
| صفی‌الدین اورموی | |
|---|---|
 اثر حسین بهزادیندیر | |
| اصل آدی | صفی‌الدین اورموی |
| دوْغوم تاریخی | ۱۲۱۶ میلادی اورمو |
| اؤلوم تاریخی | ۱۲۹۴ میلادی بغداد |
| میلیت | تورک |
| پئشه | موسیقیچی |
| کیتابلار | * ایقاع (تورکجه)
|
حیاتی و چالیشمالاری
دَییشدیرصفیالدین اورموی آذربایجانین قدیم مدنیت مرکزی ساییلان اورمو شهرینده ۶۱۳-جو قمری ایلده آنا‌دان اولموشدور. او، ابتدایی تحصیلینی اؤز وطنینده آلمیش، موسیقی ساوادی‌نین الیفباسینی و عوددا چالماغی دا بورادا اؤیرنمیشدیر. سونرا‌دان صفی‌الدین اورموی عرب خلافتی‌نین پایتختینه، بوتون یاخین و اورتا شرقین علم و مدنیت مرکزی اولان افسانه‌وی بغداد شهرینه گله‌رک، دؤورونون ان یاخشی بیلیم یوردلاریندان ساییلان «مستنسریه»ده تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. او، بورادا فلسفه‌نین، منطق‌ین، طب‌ین، ریاضیات‌ین، نجوم علمی و دیللرین اساسلاری ایله تانیش اولموشدور. موسیقی صنعتینی اؤیرنمکده داوام ائدن صفی‌الدین اورموی خطاط‌لیقدا دا بؤیوک اوغور قازانمیشدیر. اوّلجه او، موسیقی ساحه‌سینده دئییل، خطاط کیمی شهرت تاپمیش و عباسی‌لر سولاله‌سینین سون نماینده‌سی خلیفه المعتصم سارایینا دعوت اولونموشدور. آز واختدا خلیفه‌نین یاخین احاطه‌سینه داخل اولان صنعتکار بیر مدت‌دن سونرا سارای کیتابخاناسی‌نین باشچیسی و باش خطاطی سئچیلمیشدیر. صفی‌الدین اورموی هله سارایدا ایکن ۶۴۹-جو قمری ایلده «کتاب الادوار» آدی ایله مشهور اولان موسیقی رساله‌سینی تاماملامیشدیر. کتاب عرب دیلینده یازیلمیش و ۱۵ فصلدن عبارت ایدی. ماراقلیدیر کی، بو اثرده قالدیریلان موسیقی نظریه‌سی مسئله‌لری بو گون ده گونجللیگینی ایتیرمه‌میشدیر. موغاملاردان بحث ائده‌ن دوققوزونجو فصل چاغداش اوخوجوسونو داها چوخ ماراقلاندیرا بیلر. بورادا عمومیتله ۱۲ موغام دستگاهینین آدی چکیلیر. موسیقینین نوت یازیسینا حصر ائدیلن ۱۵-جی فصل موسیقیچی و موسیقی‌بیلن‌لردن سونراکی نسیللری اوچون خصوصیله ماراقلیدیر. صفی‌الدینین تکلیف ائتدیگی سیستئم اوزره، موسیقی حرفی-عددی اصوللا یازیلیردی. عربلره مخصوص «ابجد» سیستئمی‌نین حرفلری سسلرین شرطی یوکسک‌لییینی، رقم‌لر ایسه اونلارین اوزونلوغونو بیلدیریردی. مثال اوچون، یاریم تون‌لاردان آز فاصله‌لرین اشاره‌سی کیمی، ت، ج، ب، و سایره حرف‌لردن استفاده اولونوردو. لادلارین آدی، مئلودی‌نین قورولوشو و ریتمی اؤزه‌ل اولاراق رقم‌لرله قئیده آلینیردی. ماراقلیدیر کی، معاصر غرب نوت سیستئمی یاریم تون‌لاردان کیچیک فاصله‌لرین (اینتروال) یازییا آلینماسی اوچون امکان وئرمیردی و ائله بونا گؤره ده موغام‌لارین، ائله‌جه ده شرق موسیقی‌سی‌نین بوتون سس اینجه‌لیک‌لرینی چاتدیرماقدا چتینلیک تؤره‌دیردی. بلکه ده ائله بونا گؤره شرقده ۱۹-جو عصرین سونلارینا قده‌ر اورموی سیستئمیندن گئنیش استفاده اولونموشدور.[۲]
یارادیجیلیغی
دَییشدیرصفی الدین هله بغداددا سارایدا ایکن ۱۲۵۲-جی ایلده «کتاب الادوار» آدی ایله مشهور اولان موسیقی رساله‌سینی بیتیریر. کتاب عرب دیلینده یازیلمیش و اون بئش فصیلدن عبارت ایدی. ماراقلیدیر، بو اثرده قالدیریلان موسیقی نظریه‌سی مسئله‌لری بو گون ده ده‌یرینی ایتیرمه‌ایب. موغاملاردان بحث ائدن دوققوزونجو فسیل چاغداش اوخوجونو داها چوخ ماراقلاندیرا بیلر. بورادا عومومیتله، ۱۲ موغام دستگاهینین آدی چکیلیر کی، بونلارین دا چوخوسو بیزه بللیدیر: عشاق، نوا، ابو سالیک ("بوسالیک")، راست، ایراق، ایصفاهان، زیرافکند، بوزورق، زنگوله، رهاوی، حسینی و هجاز. اون بیرینجی و اون ایکینجی فصیللرده سفیددین اؤز سئویم‌لی اودونو تصویر ائدیر. موسیقینین نوت یازیسینا حصر ائدیلن اون بئشینجی فصیل موسیقیچی و موسیقی‌بیلنلرین سونراکی نسیللری اۆچون خصوصیله ماراقلیدیر.
صفی الدی‌نین تکلیف ائتدیگی سیستم اوزره، موسیقی حرفی-عددی اصوللا یازیلیردی. عربلره مخصوص «ابجد» سیستمی‌نین حرفلری سسلرین شرطی یوکسک‌لیگینی، رقم‌لر ایسه اونلارین اوزونلوغونو بیلدیریردی. مثال اۆچون، یاریمتون‌لاردان آز اینتئروال‌لارین ایشاره‌سی کیمی ت، ج، ب و س. حرف‌لردن ایستیفاده اولونوردو. لادلارین آدی، مئلودیانین قورولوشو و ریتمی اؤزل اولاراق رقم‌لرله قئیده آلینیردی. ماراقلیدیر کی،" چاغداش غرب نوت سیستمی یاریمتون‌لاردان کیچیک اینتئروال‌لارین یازییا آلینماسی اۆچون ایمکان وئرمیر و ائله بونا گؤره ده موغام‌لارین، ائله‌جه ده اومومن شرق موسیقی‌سی‌نین بوتون سس اینجه‌لیک‌لرینی چاتدیرماقدا چتینلیک تؤره‌دیر. بلکه ده ائله بونا گؤره شرقده ۱۹-جو عصرین سونلارینا قدر اورموی سیستمیندن گئنیش یارارلانمیشدیر.
آوروپانین ایلک مشهور موسیقی‌‌بیلنی ر.ائرلانژو و ج.فئرمئر بیر-بیریندن خبرسیز اولاراق اورموی‌نین بیر رباعی اوزرینده‌کی نوت یازیسینی معاصر نوت یازیسینا کؤچوره بیلمیش‌لر. ۷۰۰ ایلدن بری سوسان مئلودی یئنی‌دن سسلنمیشدیر. آیری مشهور موسیقی‌شوناسیمیز عبدالقادر ماراغایی اؤزونون «مقاصدالالحان» اثرینده یازمیشدیر کی، عبدالمؤمن صفی‌الدین اورموی بیر چوخ گؤرکملی شخصیت‌لرین معلمی اولموشدور. بونلارین سیراسیندا شمس‌الدین سهروردی، علی سیتان، حسین زامر، توتلوق بوغا، کیمی تانینمیش موسیقی‌شوناس‌لارین آدلاری چکیلیر. صفی‌الدین ایکی یئنی موسیقی آلتی یاراتمیشدیر، «نزهه» و «مغنی». صفی‌الدین عؤمرونون سون ایللرینی یوخسوللوق ایچَری‌سینده کئچیرمیش و ۶۹۳-جو قمری ایلده بغدادداکی بورجلولار حبسخاناسیندا وفات ائتمیشدیر. حاضیردا صفی‌الدین اورموی‌نین اثرلری‌نین ال‌یازما‌لاری لندن، ایستانبول، سن-پترزبورق، نیویورک و دونیانین باشقا بؤیوک موزه‌لرینده ساخلانیلیر. اونون کیتابلاری سونراکی عصرلرین بیر چوخ مشهور موسیقیچی‌لری‌نین دقتینی چکمیشدیر. اینگیلیس بیلگینی هئنری جورج فئرمئر صفی‌الدین اورموی حاقیندا دئمیشدیر کی: او، سیستئملی بیر مکتبین اساسینی قویموشدور و اؤزوندن سونرا گلن بوتون عرب- فارس و تورک دیللی معلم‌لر اونون داوامچی‌لاری ساییلا بیلر.[۳]
اؤلومو
دَییشدیرصفیالدین اورموی، سکسن ایل یاشایاندان سونرا، سونوندا بغدادین زیندانیندا دونیاسینی ده‌ییشیر. نام آوران اورمیه کیتابینین یازدیغینا گؤره اونون مزاری، تبریزین مقبره‌الشعراسیندا اولمالیدیر.[۴]
آغیرلاماسی
دَییشدیرایرانین توپلومسال مدنیت عالی شوراسینین وئردیگی قرارا گؤره، ایران تقویمینده، بهمن آیینین (دونداران آیی) ۶-سی، صفی‌الدین اؤلن گونو، «ایرانین سسلر و نغمه‌لر» گونو آدلاندیریلیبدیر.[۵]
قایناقلار
دَییشدیر- ^ Azərbaycan diasporunun görkəmli simaları. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2013-05-13. یوْخلانیلیب2012-09-02.
- ^ https://ishiq.net/yaddast/18081/%D8%B5%D9%81%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%DB%8C-%D8%AD%D9%82%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D9%88%D8%A7%D8%AD%D8%AF%DB%8C.html
- ^ صفی‌الدین اورموی حاقیندا- حسین واحدی
- ^ صفی‌الدین اورموی نابغه موسیقی شرق - حسین واحدی
- ^ https://www.honaronline.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA-8/179181-%D8%B1%D9%88%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A2%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%A7-%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA-%D8%B5%D9%81%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%B1%D9%85%D9%88%DB%8C
Azərbaycan Tarixi Portalı :Каджар Чингиз. Выдающиеся сыны древнего и средневекового Азербайджана. — Баку, издательство «Азербайджан» - ۳۷۰۱۴۶, Метбуат проспекти, ۵۲۰-й квартал. , издательство "Эргюн", ۱۹۹۵. - ۳۹۲ с.(rus.) Səfiəddin Urməvi. "Kitab əl-Ədvar", Istanbul, Nurosmaniyə. №3653, v. ۲. Üzeyir Hacıbəyov. "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları". Bakı, 1950, s. ۱۴. "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları", s. 14. "Kitab əl-Ədvar", v. 4.
ائشیک باغلانتیلار
دَییشدیر- musicologie.org – Full score (French)
- al-Urmawi's manuscript, Adilnor Collection