ضیا (قزئت)
ضیا (ضیاء قفقازیه) (قزئت) — هفته‌لیک ادبی، ایجتیماعی،سیاسی قزئت.
ضیا (ضیاء قفقازیه) | ||
|---|---|---|
| ||
| سوروملو مودور | سعید اونسی‌زاده | |
| باش یازار | سعید اونسی‌زاده | |
| یاییلان ایللر | 1879-1884 | |
| دیل | آذربایجان تورکجه سی | |
| یاییلان یئر | تیفلیس و شماخی | |
| موضوع | ادبی، ایجتیماعی،سیاسی | |
.jpg)
حاقیندا بیلگی
دَییشدیر1879-1880-جی ایل‌لرده " ضیا " (تیفلیس، 76 نؤمره، سونراکی ایل‌لرده " ضیاء قفقازیه " آدی ایله (1882-جی ایلده – تیفلیس، 1883-1884-جو ایل‌لرده شاماخی، جمعی 183 نؤمره) چیخمیشدیر. قزئتده س.ع. شیروانی، ن. وزیروف، س. ولی‌بیگوف، آ. چرنیایئوسکی و باشقالاری‌نین موترقّی روحلو مقاله‌لری ایله یاناشی، ایسلام ایدئولوژی‌‌سینی تبلیغ ائدن یازی‌لار دا درج اولونموشدور. رداکتورو و ناشیری سعید اونسی‌زاده ایدی. [۱][۲][۳]
قزئتین نشرینه قدرکی دؤور
دَییشدیرمیلّی مطبوعاتداکی بوشلوغو " اکینچی " نین باغلانماسیندان ایکی ایل سونرا سعید اونسی‌زاده " ضیا " قزئتی ایله آرادان قالدیردی. 19.عصرین سونو آذربایجان میلّی مطبوعاتی تاریخینه حسن بیگ زردابی‌نین " اکینچی "سیندن سونرا " ضیا " قزئتی اؤز مؤهورونو ووردو. [۴] " اکینچی " باغلاندیقدان سونرا بیر مودت زاقافقازیادا آذربایجان تورکجه‌سینده قزئت چیخمامیشدیر. دوزدور، باکیداکی رئال گیمنازیانین موعلیمی میرزه محمدبیگ " جام جهان‌نما و آینه‌ی بدن‌نما " آدلی بیر قزئت چیخارماق ایسته‌میشدیر. لاکین او، اؤز مقصدینه نایل اولا بیلمه‌میشدیر. قزئتین نشرینه ایجازه وئرمه‌میشلر. دیگر طرفدن، باکیدا روس دیلینده نشر ائدیلن قزئت‌لر ده آذربایجان شؤعبه‌سی یاراتماق ایسته‌میشلر. باکیدا روس دیلینده چیخان قزئت‌لرین آذربایجان شؤعبه‌سی آچماق تشبّوث‌لری " اکینچی " قزئتیندن اوّل ده اولموشدور (مثلاً، " باکینسکی لیستوک " قزئتی). 1886-جی ایلده ایسه " کاسپی "-نین رداکتورو و.کوزمین قزئته علاوه شکلینده " چیراق " آدلی ورق بوراخماغا‌سی گؤسترمیشدیر. سانسور کومیته‌سی بونا ایجازه وئرمه‌میشدیر. [۳]
قزئتین نشری اوچون ایجازه
دَییشدیر1876-جی ایلده حاجی سعید تیفلیسه کؤچموش، 1884-جو ایلین اوّل‌لرینه‌دک اورادا روحانی ایداره‌سینده ایشله‌میشدیر. قافقاز جانیشین‌لیگی باش ایداره‌سی‌نین تقدیماتی ایله 1877-جی ایلده زاقافقازیا روحانی ایداره‌سینه اعزام اولونان سعید اونسی‌زاده ایکی آیا یاخین اورادا چالیشیر. تیفلیسین ادبی-مدنی موحیطی اونون آرزوسوندا اولدوغو قزئت نشری و مطبعه یاراتماق کیمی دؤورون ان موترقّی ایدئیاسینی حیاتا کئچیرمگه ایمکان یارادیر. تیفلیس موحیطینده حاجی سعید افندی چوخدان نظرده توتدوغو قزئت چیخارماق ایشینه باشلاییر.[۳] " ضیاء قفقازیه " قزئتی‌نین 1881-جی ایلده نشر اولونان 16-جی ساییندا بو ایستک قیسا شکیلده تصویر ائدیلیب:
" نئچه واخت ایدی کی، مطبعه و مطبوعات ایشینی عمله گتیرمک آرزوسوندا ایدیک کی، مطبعه‌میز برگونه شهرده اولسون کی، اورادا جومله اسباب موحیّا اولسون. آشکاردیر کی، قافقازدا تیفلیسدن باشقا بو مطلبه شاییسته یئر یوخدور. "
سعید اونسی‌زاده 1878-جی ایل دسامبر آیی‌نین 4-ده قزئتین نشرینه ایجازه آلماق اوچون قافقاز سانسور کومیته‌سینه عریضه ایله موراجیعت ائدیر. او، اؤز موراجیعتینده یازیردی کی، شرقلی‌لر ده غربلی‌لر قدر ایشیغا و حقیقته جان آتیرلار، اونلاری بیر-بیرلرینه دوشمن ائدن جهالت‌دیر. سعید افندی "ضیا " قزئتی‌نین مرام و مقصدینی آچیقلاییر و بیلدیریردی کی، نشر اؤز قارشیسینا اؤلکه‌نین داخیلینده، خاریجی اؤلکه‌لرده باش وئرن یئنی‌لیک‌لری اوخوجولارا چاتدیرماقلا اونلارین اینکیشافینا کؤمک ائتمک ایسته‌ییر.[۳] سعید افندی طرفیندن تقدیم اولونان سندلری تفتیش ائدن سانسور کومیته‌سی قافقاز جانیشین‌لیگی‌نین باش ایداره‌سینه بئله بیر مضموندا تقدیمات گؤندرمیشدی:
" سانسور کومیته‌سی مطبوعات حاقیندا قانونا اساساً حاجی‌سعید افندی اونسی‌زاده‌نین عریضه‌سینی، هابئله " ضیا " قزئتی‌نین مرامنامه‌سینی نظردن کئچیریب، بئله قرارا گلیر کی، اونون خواهیشی سانسور اساسنامه‌سینده طلب اولونان بوتون شرط‌لره اویغون‌دور. بو سببدن قزئتین تاتار (آذربایجان) دیلینده نشری خوصوصی فایدا وئره بیلر. محض بونا گؤره دیر کی، حاجی سعید اونسی‌زاده‌نین آرزوسونون یئرینه یئتیریلمه‌سینی سیز ذاتی-عالی‌لریندن خواهیش ائدیر. "
اونون سعی‌لری نهایت 1878-جی ایلین آخیرلاریندا باش توتدو. بئله‌لیکله، قزئتین 1879-جو ایل ژانویه آیی‌نین 1-دن اعتیباراً نشرینه ایجازه وئریلدی. سانسور کومیته‌سی " ضیا"نین نشرینه ایجازه وئررکن قزئتین سیاستی‌نین قافقازداکی موسلمان‌لار آراسیندا گئنیش تبلیغ اولونماسینا، یئرلی حاکیمیت اورقان‌لارینا، چنوونیک‌لره دستک اولاجاغینا بئل باغلاییر، اومید ائدیردی. طبیعی کی، قرارین قبولوندا سعید اونسی‌زاده‌نین روحانی زومره‌سینه منسوب‌لوغو، کئچیب-گلدیگی یول و فعالیتی، چار‌سسیاستینه ضید مؤوقع توتماماسی نظره آلینمیشدیر. نشری‌نین ایلک واخت‌لاریندا " ضیا " یا یاخشی موناسیبت گؤستریلمه‌سی‌نین باشلیجا سبب‌لری ده بو ایدی.
" ضیا "نین نشرینه ایجازه آلیندیقدان سونرا سعید اونسی‌زاده چاپ و یارادیجی‌لیق پروسه‌سی‌‌نین نورمال شکیلده آپاریلماسی اوچون حاضیرلیقلارا باشلامیش، کیچیک قارداشی جلالی، اؤولادلاری عبدالرحمان و آغانی، باجیسی اوشاق‌لارینی بو ایشه جلب ائتمیشدی.
قزئتین نشره باشلاماسی
دَییشدیر1879-جو ایل ژانویه آیی‌نین 14-ده " ضیا "نین ایلک نؤمره‌سی ایشیق اوزو گؤردو. قزئتین 1-جی نؤمره‌سی " ضیا " آدی ایله چیخمیشدیر. قزئت هفته‌ده بیر دفعه ، داش‌باسما اوصولو ایله نشر ائدیلدی. 7 شؤعبه‌دن عیبارت اولان " ضیا " دا آشاغیداکی شؤعبه‌لر فعالیت گؤستریردی:
- دؤولت سرانجام‌لاری
- بین الخالق آژانس‌لارین اعلان‌لاری
- خاریجی خبرلر
- داخیلی خبرلر
- یئرلی خبرلر
- معلومات گؤستریجیسی و اعلانلار
- فلیئتون‌لار. عومومیتله روس دیلیندن ترجومه‌سی وئریله جکدیر.
سعید اونسی‌زاده " ضیا "نین نشری اوچون خوصوصی مطبعه یاراتمیشدی. بو باره ده " ضیاء - قفقازیه "نین 1881-جی ایل 2-جی نؤمره‌سینده دئییلیر:[۳]
" نئجه بیر لازیمه‌لی احوالات‌لارا نظراً باسماخانا بوساتین تیفلیسده آچماغا قرار وئردیک. و باسماخانا اسبابی‌نین جومله‌سینی موحیّا سؤیله‌دیک. و روزبَه‌روز تکمیلینه سعی ائده‌جه‌ییک و نوبه‌نو باقایده کیتاب‌لار دخی چیخاراجاییق. آما آشکاردیر کی، بونونلا ایش ایره‌لی گئتمز. مثلدیر کی، بیر ائو بیر ائلی تیکه بیلمز، بلکه بیر ائل بیر ائوی تیکه بیلر. بلکه بو باره ده هر بیر طرفدن حمیت و ایلتیفات گؤسترمک لازیم‌دیر. و هر کس باسماخانا و قزئتیمیزی اؤزونون حساب ائتمه‌لی‌دیر. "
آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ایلک شخصی مطبعه اولان " ضیا " تیفلیسده زایلوف سوی‌آدلی شخصین مولکونده یئرلشیردی. مطبعه بیر قدر سونرا، 1879-جو ایلین ژوئن آیی‌نین 21-دن ووْروْنسوْو کوچه‌سینده کی 35 سایلی ائوه - آغا علعسگر مشدی اسماییل اوغلونون ائوینه کؤچورولدو. بیر مودّت سونرا سعید اونسی‌زاده مولک آلیر و مطبعه‌نی دایمی اولاراق اؤز ائوینه کؤچورور.
قزئتین آدی‌نین دییشدیریلمه‌سی
دَییشدیرآذربایجان تورکجه‌سینی بیلن موتخصیص‌لرین، مطبعه ایشچی‌لری‌نین اولماماسی " ضیا "نین نشرینی چتینلشدیردی. اورتایا چیخان پروبلم‌لره باخمایاراق، قزئت " ضیا " آدی ایله 76 نؤمره چیخدیقدان سونرا " ضیاء قفقازیه " باشلیغی ایله نشرینی 1880-جی ایلین دسامبریندان داوام ائتدیریر. " ضیاء قفقازیه " آدی آلتیندا قزئتین جمعی 107 سایی ایشیق اوزو گؤردو. " ضیا "نین باشلیغی‌نین دَییشدیریلمه‌سی یئنی و فرقلی معنا گودمه‌میش، یالنیز تکنیکی مقصد داشیمیشدیر. سعید اونسی‌زاده بو مسله‌یه آیدینلیق گتیره‌رک " ضیاء قفقازیه" نین بیرینجی نؤمره‌سینده بو باره ده یازمیشدی:[۳]
" لیتوقرافی‌میز اوچون تزه گتیردیگیمیز حکاک و نقّاش اوستالاریمیز " ضیا " دان اؤترو نقش و نیگار ائیله‌دیکلری " ضیاء قفقازیه " سرلؤوحه‌‌سینی ردّ ائله‌مگی روا گؤرمه‌دیگیمیزدن، بئش آیدان بری قیامی-اطالتله مسدور قالان " ضیا " قزئتیمیزی مذکور سرلؤوحه آلتیندا نشر ائتمگه مئیل اولوندو. "
سعید اونسی‌زاده " بئش آیدان بری قیامی اطالتله مسدور قالان " دئدیکده هئچ ده " ضیا "نین سانسور طرفیندن باغلانماسینی ایشاره ائتمیردی. بحث ائدیلن مسله سعید افندی‌نین 1880-جی ایلین اورتالاریندا یئنی چاپ ماشینی آلماسی ایله باغلی ایدی. بئله کی، یئنی ماشی‌نین آلینماسی، قوراشدیریلماسی و ایشه سالینماسی بیر نئچه آی چکمیشدی کی،سعید افندی " بئش آی " دئدیکده بونو نظرده توتوردو. یئنی مطبعه‌نین قوراشدیریلماسی مودتینده قزئتین نشری رداکتور طرفیندن مووقّتی اولاراق دایاندیریلمیشدی.
سعید اونسی‌زاده باکی ایالتینه قاضی تعیین ائدیلدیگی سببیندن 1883-جو ایلین ژانویه‌نین 22-ده تیفلیسی ترک ائده رک شاماخی‌یا قاییتدی. ناشیر شاماخی‌یا کؤچدوکدن سونرا " ضیاء قفقازیه " بیر مودت تیفلیسده چاپ اولوندو. بو ایشی اونون اوغلو آغا افندی‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سی باره‌سینده ده معلومات‌لار وار. همچنین بو ایشده آغا افندی‌یه اونسی‌زاده‌لرین یاخین قوهوم‌لاری اسماییل بیگ و عبدالرحیم آغا کؤمک‌لیک گؤسترمیشلر. 1883-جو ایلده " ضیاء قفقازیه " مطبعه‌سی و قزئت تحریه‌سی شاماخی‌یا کؤچورولدو، قزئتین " شاماخی دؤورو " باشلاندی. عومومیتله، قزئتین 183 نؤمره‌سی چیخمیشدیر.
قزئتین فعالیتی‌نین دایاندیریلماسی
دَییشدیرآخیرینجی 11 نؤمره شاماخیدا بوراخیلمیشدیر و بونونلا دا " ضیاء قفقازیه " قزئتی باغلانیر. قافقاز سانسور کومیته‌سی‌نین 1885-جی ایل حساباتیندا نشری دایاندیریلمیش قزئت‌لردن بحث ائدیلرکن " ضیاء قفقازیه " نین سونونجو نؤمره‌سی‌نین 1884-جو ایل ژوئن آییندا چیخدیغی یازیلیر. قزئتین فعالیتی‌نین دایاندیریلماسی سببی باکی قوبرناتورونا گؤندریلن مکتوبدا بللی اولور. مکتوبدا قئید اولونور کی، قزئتین چاپی رداکتور-ناشیرین مادّی وسایتی‌نین اولماماسی سببیندن دایاندیریلیر. سعید اونسی‌زاده‌نین اؤزو ده مادّی وضعیتی‌نین آغیرلیغیندان دؤنه-دؤنه " ضیاء قفقازیه " ده بحث ائتمیشدی.
قزئتین باغلانماسیندان بیر نئچه ایل کئچدیکدن سونرا سعید اونسی‌زاده " ضیاء قفقازیه "نی برپا ائتمگه چالیشمیش، 1900-جو ایلده بو ایستکله باکی قوبرناتورونا عریضه وئرمیشدی. لاکین باکی قوبرناتورو سعید افندی‌نین خواهیشینی رسمی جاوابلا ردّ ائدیب.
رداکتورون دینی گؤروشو
دَییشدیردینی دونیاگؤروشونه مالیک اولان و قزئتین ایدئیا ایستیقامتینده ایسلامچی‌لیغی باشلیجا غایه کیمی گؤتورن حاجی‌سعید افندی دؤورونون ضیالی‌لاری، تانینمیش خادیم‌لری طرفیندن بیرمعنالی شکیلده موثبت معنادا قبول اولونموردو.[۳]
حاجی‌سعید افندی‌نین ایشی تکجه سانسورلارلا دئییل، اؤزونون ده منسوب اولدوغو روحانی زومره‌سی‌نین تهدید و تضییق‌لرینی دفع ائتمک ایدی. 1879-جو ایلین ذی‌الحجه آیی‌نین 10-دا تیفلیسده قوربان بایرامی موناسیبتیله کئچیریلن مراسیم باره ده " قوربان بایرامی " باشلیقلی مقاله درج ائدن " ضیا "نین روحانی‌لرله اوزون بیر چکیشمه‌سی باشلاییر. مراسیمده خوطبه اوخویان احمد افندی باره‌سینده مقاله‌ده عکسینی تاپمیش " پیس، خوشاگلمز سسه مالیک اولوب، اؤزونو " خوش آواز سایان " ایفاده‌سی کسکین اعتیراض دوغورور. ان بؤیوک تشویشه دوشن، مقاله باره‌سینده اعتیراض ائدن ایسه شوبهه‌سیز کی، احمد افندی و اونون باش عوضوو اولدوغو موفتی ایداره‌سی ایدی. اؤزونو تحقیر اولونموش حساب ائدن احمد افندی موفتی حسین افندی غاییبووا شیکایت ائتمکله کیفایت‌لنمه‌میش، قافقاز جانیشین‌لیگی‌نین روحانی ایداره‌لری اوزره نظارتچیسی کنیاز چوردجادزئیه ده عریضه وئریب، تدبیر گؤرولمه‌سینی خواهیش ائتمیشدی. احمد افندی " قوربان بایرامی " مقاله‌سینی روس دیلینه چئویریب شیکایت عریضه‌سینه علاوه ائتمیشدیر. تحقیر اولوندوغونو ایدیعا ائدن احمد افندی اؤزونون سونراکی دانوس‌لاریندا قئید ائتدیگی کیمی روحانی ایداره‌لری اوزره نظارتچی اونون شیکایتینه لاقئید یاناشمیش، سعید اونسی‌زاده جزاسیز بوراخیلمیشدی.
آذربایجانین سووئت‌لشمه‌سی دؤنمینده مطبوعات و ادبیات تاریخیمیزین آراشدیریجی‌لاری ایدئولوژی نوقطه‌یی-نظردن یاناشاراق " ضیا " ( " ضیاء قفقازیه " ) قزئت‌لری‌نین ایدئیا-سیاسی ایستیقامت‌لرینی اوبیئکتیو شکیلده تحلیل ائتمه‌یه‌رک، بو مطبوع اورقانی یالنیز ایسلام ایدئولوژی‌‌سینی و خورافاتی تبلیغ ائتدیگینی ایدیعا ائدیردیلر. حتّی قزئتین جیدی سانسورا معروض قالمادیغینی " قارا خیدمتله " باغلاییردیلار. سون آراشدیرمالار نتیجه‌سینده الده اولونان فاکت‌لار بو دئییلن‌لرین تام عکسینی اورتایا قویور. " ضیا " ( " ضیاء قفقازیه " ) قزئتی‌نین چوخ آغیر شراییطده، جیدی سانسور باسقی‌لاری ایله نشر اولوندوغو فاکت‌لارلا آیدینلاشیر. قافقاز سانسور کومیته‌سی‌نین " شرق و یئرلی دیل‌لر " اوزره باش سانسورو و.بزابرازوو " ضیا "نین یارادیجی‌لیق موحیطینه جیدی منفی تاثیر گؤسترمیش، آذربایجان تورکجه‌سینده مطبوعاتین و نشریات ایشی‌نین " دؤورو چاتمادیغینی " ایدیعا ائتمیش، سعید اونسی‌زاده کیمی ضیالی‌لارین امگینی " ایضافی ایش " آدلاندیرمیشدی.
آیریجا باخ
دَییشدیرادبیات سیاهیسی
دَییشدیر- " ضیاء قفقازیه، 1880، ن-1.
- " کشکول " قزئتی، 1886، ن-32
- RƏF ، آرشیو 3، ق-2 (13).
- " Zakavkazye " قزئتی، 1 ژانویه 1906-جی ایل.
- RƏF ، آرشیو 6، ق-6(577)، ص 24
- " ضیاء قفقازیه " ، 1883، ن-18.
- س.ه.شیروانی. اثرلری، ایکی جیلد، باکی، 1969،ص.65.
- ا.میراحمدوف. " آذربایجان کیتابی " بیبلیوقرافسیاسینا موقدّیمه، باکی، 1963، ص. 37
- نیظامی آدینا آذربایجان دؤولت ادبیات موزه‌سی‌نین اثرلری. 1968، ن-3
قایناق
دَییشدیر- عاکف آشیرلی " آذربایجان مطبوعات تاریخی " 1. حیصه ، باکی-2009
- زئینالوف. ن. " آذربایجان مطبوعاتی تاریخی " . 1. حیصه . باکی. 1973.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ "Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adların və terminlərin şərhi". Tərtib edəni A.M. Babayev, Bakı, "Maarif", 1993, səhifə 93-94.
- ^ Nizami Məmmədzadə, Mahmud Kamaloğlu, "Gürcüstanın azərbaycanlı jurnalistləri", Tiflis, 2015, 124 səh.PDF. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-05-25. یوْخلانیلیب2021-04-06.
- ^ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ ۳٫۶ Şahverdiyev A.B. Azərbaycan mətbuatı tarixi. "Təhsil" nəşriyyatı, 2006 - 248 səh.PDF.
- ^ Niyaz Niftiyev, "Mətbuatda multikulturalizm", Bakı, 2017, səh.19 PDF. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-05-26. یوْخلانیلیب2021-04-06.