عیسی یوسف آلپتکین
عیسی یوسف آلپتکین (اویغور. ئەيسا يۈسۈپ ئالپتېكین (عیسى یوسف الپتگین یا عیسى یوسف الپتكین؛ تورکجه: Yusuf Alptekin[۱]؛ چین 艾萨·玉素甫·阿布甫泰肯؛ پینیین: Àisà Yùsùfŭ Ābùfŭtàikěn دوغوم .1901، کاشقار ایلی، یئنی‌حیصار قصبه‌سی – اؤلوم.1995، ایستانبول، تورکیه) — اویغور یازیچی، سییاستچی. عیسی یوسف آلپتکین هوْمیندان رژیمی دؤورونده موختلیف وظیفه‌لرده چالیشمیشدیر. دوغو تورکوستان ایسلام جومهوریتی[۲]هم ده ایکینجی دوغو تورکوستان جومهوریتی دؤورونده تورکچولوک مؤقعییندن چیخیش ائدن سیاسی فیقور ایدی.[۳] [۴]دوغو تورکوستان (سینجان) چین خالق جومهوریتی نین نظارتینه کئچدیکده، آلپتکین 1949-جو ایلده چیندن موهاجیرت ائتمیشدیر.
Isa Yusuf Alptekin (艾薩·玉素甫·阿布甫泰肯) | |
|---|---|
| دوغو تورکیستان ایستیقلالی اوغروندا فعال | |
| ایشده 1936–1949 | |
| شخصی بیلگیلر | |
| دوغوم | ۱۹۰۱ کاشقار, دوغو تورکیستان |
| اؤلوم | 1995 (یاش 93–94) ایستانبول, تورکیه |
| صنعتی | سیاستچی |
یاشاییشی
دَییشدیر1920-جی ایل‌لر
دَییشدیرعیسی یوسف آلپتکین 1901-جی ایلده سین سولاله‌سی دؤورونده قاشقار ایلی نین یئنی‌حیصار قصبه‌سینده آنادان اولوب. آلپتکین سیاسی کاریئراسینا 1926-1928-جی ایل‌لرده اندیجان‌داکی چین کونسول‌لوغوندا ترجومه‌چی و کاتیب کیمی باشلامیشدیر.[۵]آلپتکین اندیجان‌دا ایشله یرکن شوروی رژیمی‌نین اویغورلاری سیلاح‌لاندیرماق و دوغو تورکوستانی چین نظارتیندن آزاد ائتمک پلان‌لاری ایله راضی‌لاشیب-راضی‌لاشدیریلمایاجاغینا دایر اونونلا مصلحت‌لشن اویغور تاجیرلری ایله گؤروشموشدو.[۶]1928-جی ایلده آلپتکین‌ین ایشی یوکسک قییمت‌لندیریلدی و چوخ پیس خسته‌لنمیش چینلی دیپلوماتی پکنه موشاییعت ائتمک تاپشیریغینی آلدی.[۷]1928-جی ایلین پاییزیندا آلپتکین داشکنده گؤندریلدی، 1932-جی ایلین مئی‌نه قدر چین کونسولو یانیندا کؤمکچی، ترجومه‌چی و کاتیب کیمی ایشله‌دی.[۸] 1932-جی ایلده آلپتکین نانکینه گؤندریلدی و چین جومهوریتی مودافیعه ناظیرلیگی‌نین سرحد ایشلری ایداره‌سینده مصلحتچی تعیین ائدیلدی.[۹]
1930-جو و 1940-جی ایل‌لرده
دَییشدیر1936-جی ایل سپتامبرین 18-ده چین جومهوریت مجلیسینه سئچیلمیشدیر.[۱۰] نانکینده اولدوغوندان، ژاپون ایمپراتورلوغو نانکینی ایشغال ائتدیکده چین حؤکومتی ایله بیرلیکده چونتسینه قاچماق مجبوریتینده قالدی. مسعود صبری کیمی بیر نئچه دیگر اویغورلا بیرلیکده اورادا یاشاییردی. چین‌ین ژاپون موحاریبه‌سینه دستک آلماق اوچون عیسی یوسف آلپتکین 1939-جو ایلده هوئی موسلمانی ما فولیانق (馬 賦 良) ایله بیرلیکده میصیر، سوریه و تورکیه‌نی زیارت ائتدی. 1940-جی ایلده افقانیستانا گئتدیکلری زامان محمد امین بوغرا ایله علاقه قوردولار و اوندان هومیندان رژیمی نین پایتاختی چونتسینه‌سینی خواهیش ائتدیلر. اوندان هومیندان رژیمی نین پایتاختی چونتسینه گلمه‌سینی خواهیش ائتدیلر. بوغرا، 1942-جی ایلده ژاپون جاسوسو شوبهه سی ایله اینگیلیس‌لر طرفیندن توتولدو. لاکین آلپتکین و ما فولیانقین تأکیدیندن سونرا هومیندانین موداخیله‌سی نتیجه‌سینده بوغرا سربست بوراخیلدی. عیسی یوسوف بوغرا ایله بیرگه هومیندانین موسلمان نشرلری نین رداکتورو اولاراق چالیشیردیلار.[۱۱]
چینلی موسلمان‌لارین ژاپون‌لارین دؤیوش طیاره‌لری طرفیندن بومباردمان ائدیلدیگی سوریه قزئت‌لرینده خبر وئریلیردی. نوماینده هئیتی یاخین شرقه سفری چرچیوه‌سینده افغانیستان، ایران، عراق، سوریه و لوبنان گؤروش‌لر کئچیردی. خاریجی ایشلر ناظیری، باش ناظیر و پرزیدنت، هئییت 1939-جو ایلین مئی‌ینده میصیردن تورکیه‌یه گلدی. تورکیه یه گلدیکدن سونرا خاریجی ایشلر ناظیری، باش ناظیر و پرزیدنت شخصاً چینلی موسلمان‌لاردان عیبارت نوماینده هئیتی ایله گؤروشدو. بریتانیا هیندیستانینا سفر زامانی ماهاتما قاندی و محمد علی جیناح‌لا گؤروشده ما فولیانق و عیسی آلپتکین ژاپونون ایشغالچی سیاستینی پیسله‌دیلر.[۱۲]
ما فوسلان، عیسی آلپتکین، وان زنقشان، سیو وئنبو و لین چژونمین میصیره عرب و ایسلام دونیاسی قارشیسیندا ژاپونون تجاووزکار سیاستینی پیسله‌مک اوچون سفر ائتدیلر.[۱۳]ژاپون ایستیلاسی زامانی چین آلپتکینی دستکله‌ییردی.[۱۴]
1944-جو ایلده عیسی سینجانا دؤندو. او، بو زامن باش وئرن ایلی عوصیانینی و سونرادان قوزئی سینجاندا یارادیلان ایکینجی دوغو تورکوستان جومهوریتینی س‌س‌ری-نین ماریونت دؤولتی اولدوغونو ایدیعا ائده‌رک ایوسف استالینه قارشی چیخدی. بونون عوضینه او، زانق زیزونقون هومیندان رژیمی ایله امکداش‌لیغا باشلادی. بو زامان دوغو تورکوستاندا اوچ افندی (Üch Äpändi) (ئۈچ ئەپەندى) - عیسی آلپتکین، محمد امین بوغرا و مسعود صبری فعالیت گؤستریردی.[۱۵][۴]هر اوچ شخص کومونیست رژیمینه قارشی چیخیش ائدیردیلر. ایکینجی دوغو تورکوستان جومهوریتی نین یئنی رهبرلیگی کومونیست‌لر اولدوغوندان اونلاردا آلپتکین، بوغرا و سابرینی هوموندانا خیدمتده ایتیهام ائدیردیلر.[۱۶][۱۷]
1947-جی ایلده او، دوغو تورکوستان حؤکومتی‌نین باش کاتیبی اولوب. عیسی یوسف آلپتکین موسلمان (اویغور) قادین‌لارلا هان چینلی کیشی‌لر آراسینداکی نیکاح‌لارا قارشی ایدی.[۱۸]دوغو تورکوستاندا کومونیست رژیمی علئیهینه احوال-روحیه عیسی آلپتکین طرفیندن دستک‌لنرکن، بورهان شهیدی شوروی لئیهینه اولان فیکیرلری مودافیعه ائدیردی.[۱۹]
ما بوفانقدان چان کایشیدن کومونیست‌لر و شوروی‌لرین دستکله‌دیگی ایکینجی دوغو تورکوستان جومهوریتینا قارشی چین حؤکومتی نین سینجان جنوبوندا موستقیل بیر ایسلام دؤولتی نین یارادیلماسینا ایجازه وئریب-وئرمه‌یه‌جگینی سوروشماغی خواهیش ائله‌دی. لاکین ما بوفانق بو خواهیشه جیدی یاناشمادی. بونون عوضینه، چین کومونیست‌لری‌نین اوردوسو قینقهایا یاخینلاشاندا ما بیر نئچه میلیون دولارلیق قیزیل گؤتوره‌رک مرکزی کشفیات ایداره‌سینه مخصوص طیاره ایله قاچدی. ما بوفانق اول هومیندان طرفیندن ایداره اولونان تایوان آداسینا، داها سونرا میصیره گئتدی.
موهاجیرتده
دَییشدیر1949-جو ایل سپتامبرین 26-دا چین خالق آزادلیق اوردوسونون دوغو تورکوستانا یئرلشدیریلمه‌سیندن سونرا آلپتکین سینجانی ترک ائتمک مجبوریتینده قالیر. آلپتکین هیمالیا اوزریندن هیندیستانین نظارتینده کی کشمیرین لاداکا قصبه‌سینه سیغینیر. 1954-جو ایلده او، محمد امین بوغرا ایله تایوانا گئدیر و چین جومهوریتی نین هومیندان حؤکومتینی دوغو تورکوستانا ایدیعالاریندان ایمتیناع ائتمه‌سینه ایناندیرماغا چالیشیرلار. لاکین اونلارین طلبی ردّ ائدیلیر و تایوان حؤکومتی سینجانی " چین‌ین آیریلماز حیصه‌سی " کیمی قالدیغینی بیلدیریر.[۲۰]
عیسی یوسف آلپتکین 1954-جو ایلده تورکیه یه کؤچدو و اورادا دوغو تورکوستان موهاجیرلر جمعیتینی قوردو. آلپتکین "Shärqiy Türkistan avazı " (دوغو تورکوستان سسی) درگیسینی چاپ ائده‌رک دوغو تورکوستانین سسینی دونیایا دویورماغا چالیشیردی. بو ایستیقامتده او، چوخ فعال ایشلر آپاریردی. خاریجی اؤلکه تمثیلچی‌لری گؤروشور دوغو تورکوستان حاقدا تبلیغات آپاریردی. او حتّی 1970-جی ایلده آمریکا کونقرسی نین عوضولری ایله ده گؤروشموشدور.[۲۱]
تورکیه ده او، حؤکومت و سیاسی پارتیالارین نوماینده‌لری ایله گؤروشور دوغو تورکوستاندا باش وئرن حادیثه‌لر باره ده اونلاری معلومات‌لاندیریردی. آلپتکین تورکیه باش ناظیرلری و پرزیدنت‌لری ایله دایما تماسدا اولموشدور. بو گؤروش‌لرین بیرینده آلپتکین تورکیه‌نین دوغو تورکوستاندا اؤنملی رول اویناماسینی واجیب سایدیغینی آرزولامیشدیر:
" کؤنول آرزو ائدر کی، تورکوستان مسله‌سی نین حل‌ائدیلمه‌سی موباریزه‌سینده اؤنجول‌لوک شرفی، تورکیه‌نین حاقی اولسون...[۲۲] "
آلپتکین تورکیه میلتچی‌لری نین لیدری آلپ‌آرسلان تورکش‌له سیخ علاقه‌لره مالیک ایدی.[۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸]
آلپتکین تورکیه ده اولارکن ارمنی‌لرین تورکلری، سونرا ایسه قاراباغ موحاریبه‌سی چرچیوه‌سینده گوناه‌سیز دینج آذربایجان وطنداش‌لارینی قتل ائتمه‌سینه اعتیراض ائتمیش و دونیا ایجتیماعیتینه سسلنمیشدیر: [۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳]
" خاریجده یاشایان تورک قارداش‌لاریما سسله‌نیرم!
ارمنی قاتیل‌لرینه اعتیراض اولاراق میتینگ‌لر و یوروش‌لر تشکیل ائتمه‌لی‌ییک. بیز ارمنی‌لری دستکله‌ین دؤولت‌لری و میلت‌لری شیدّتله قینامالی‌ییق.
ایسلام دونیاسینا سسله نیرم!
بیر میلیارددان چوخ ایسلام دونیاسی؛ دینی، کیتابی و رسولو ایله بیر بوتوندور. (بو سببدن) بیریمیزین دوستو دوستوموزدور، بیریمیزین دوشمنی دوشمنیمیزدیر ... آنجاق تأسوف کی، بو بئله دئییل. بیلمیرم. تأسوف کی، بیریمیزین دوشمنی دیگریمیزین دوستو اولور. ارمنی قولدورلاری گوناه‌سیز موسلمان تورک قارداش‌لاریمیزی اؤلدوررکن، ایسلام دونیاسی سوسور.
یاخین شرقده کی موسلمان دؤولت‌لر و میلت لر بیلمه‌لی‌دیر کی، بو گون آرانیزداکی و دونیا حؤکمران‌لیغینی داوام ائتدیرن روسیه آراسیندا قیریلماز بیر قالا اولان تورکیه جومهوریتی آشیلماز بیر دستدور. اول آللاه، سونرا تورکیه جومهوریتی‌نین وارلیغی سایه‌سینده سربست و موستقیل یاشاماق فورصتی تاپمیسینیز ... تورکیه، عئینی زاماندا وارلیغینیزین و ساغ قالماغینیزین بیر ضمانتی دئمکدیر.
من ارمنی‌لری دستکله‌ین دؤولت‌لره سسله نیرم!
اونوتمایین کی، اسیرلیکده اولان یوز میلیون تورک آسیلی اولسا دا، تورکیه‌یه بیر ووجود کیمی باغلی‌دیر. ضررینه قارشی هر هانسی بیر حرکت بوتون تورک دونیاسینا ضرر وئره‌جک و یانیندا اولان‌لار یانلاریندا یوز میلیون دونیا تورکونو تاپاجاقلار.
بوتون دونیانین اونلاری بئله تانیماسینی ایسته‌ییریک. "
آلپتکین‌ین تورکیه‌یه سورگونده اوراداکی حؤکومتده تمثیل اولونان میلتچی قیسمدن بؤیوک دستک آلدیغی اوچون چخج حؤکومتی اونو " سینجان موستقیل‌لیک فعالیتینی " داوام ائتدیردیگینه و " سوسیالیست سیستمی " دئویرمگه چالیشدیغی اوچون تعقیب‌لره معروض قویموشدور.
اؤلومو
دَییشدیرعیسی یوسف آلپتکین 1995-جی ایل دسامبرین 27-ده 94 یاشیندا ایستانبولدا وفات ائتمیشدیر. دفینی زامانی جنازه سینی قالدیرماغا میندن چوخ آدام گلمیشدی.[34] او، تورکیه‌نین و تورک دونیاسی نین ایکی بؤیوک لیدری عدنان مندرس و تورقوت اؤزالین مقبره‌لری نین یانیندا توپ‌قاپی قبیریستان‌لیغیندا دفن ائدیلمیشدیر.[۳۴][۳۵]
خاطیره‌سی
دَییشدیر1995-جی ایلده ایستانبولدا گؤی مسجید رایونوندا آلپتکینه و دوغو تورکوستان ایستیقلالیت حرکاتی نین شهیدلری شرفینه آبیده ایله یاناشی پارک دا آچیلدی. تورکیه پرزیدنتی‌نین، باش ناظیری‌نین، پارلمانین صدری‌نین و باشقالاری نین ایشتیراکی دا داخیل اولماقلا، تدبیره یوکسک سوییه ده بؤیوک دیقت گؤستریلمه‌سی چین‌ین غضبینه سبب اولدو.
چخج حؤکومتی تورکیه نی " داخیلی ایشلرینه " موداخیله ائتمکده ایتیهام ائتدی. بونا جاواب اولاراق تورکیه دؤولت دپارتامنتی پارکین باغلانماسی قرارینی وئردی. لاکین یئرلی ساکین‌لر و بلدیه پارکی باغلاماقدان ایمتیناع ائتدی.[۱][۳۶]
عاییله‌سی
دَییشدیراوغلو ارکین آلپتکین ده دوغو تورکوستان ایستیقلالیت حرکاتی‌نین ایشتیراکچی‌لارینداندیر، حاضیردا آلماندا یاشاییر.
اثرلری
دَییشدیر- اونودولان وطن دوغو تورکیستان (East Turkestan: The Forgotten Land)، سِها یایینجی‌لیق، ایستانبول، 1999.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ Allievi, Stefano; Nielsen, Jørgen (2003). Muslim networks and transnational communities in and across Europe. Brill Publishers. 303–305. ISBN 978-90-04-12858-3.
- ^ "Excerpts from the British MP memorandum to UK Foreign Office on the East Turkistan Republic (1934)". East Turkistan Government in Exile. İstifadə tarixi:25 June 2020.
- ^ Kamalov, Ablet (2010). Millward, James A.; Shinmen, Yasushi; Sugawara, Jun (eds.). Uyghur Memoir literature in Central Asia on Eastern Turkistan Republic (1944-49). Studies on Xinjiang Historical Sources in 17-20th Centuries. Tokyo: The Toyo Bunko. səh. 260.
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ Ondřej Klimeš (8 January 2015).Struggle by the Pen: The Uyghur Discourse of Nation and National Interest, c.1900-1949. BRILL. 197–. ISBN 978-90-04-28809-6.
- ^ Taşçı, 1985. səh. 66, 575
- ^ Taşçı, 1985. səh. 78, 575
- ^ Taşçı, 1985. səh. 128, 575
- ^ Taşçı, 1985. səh. 164, 199
- ^ Taşçı, 1985. səh. 216, 575
- ^ Taşçı, 1985. səh. 238, 575
- ^ Lin, 2010. səh. 90
- ^ "西北回族在抗战中的贡献" [The contribution of Northwest Hui in the war effort]. www.xzbu.com (çin). 27 August 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 August 2016.
- ^ "中国首批留埃学生林仲明" [Lin Zhongming, the first Chinese student to study in Egypt]. www.xzbu.com (çin). İstifadə tarixi: 1 July 2020.
- ^ The Muslim World. Motamar al-Alam al-Islami; World Muslim Congress. 1994. səh. 99.
- ^ Kamalov, Ablet (2010). Millward, James A.; Shinmen, Yasushi; Sugawara, Jun (eds.). Uyghur Memoir literature in Central Asia on Eastern Turkistan Republic (1944-49). Studies on Xinjiang Historical Sources in 17-20th Centuries. Tokyo: The Toyo Bunko. səh. 260.
- ^ Ondřej Klimeš (8 January 2015).Struggle by the Pen: The Uyghur Discourse of Nation and National Interest, c.1900-1949. BRILL. 241–. ISBN 978-90-04-28809-6.
- ^ David D. Wang (January 1999). Clouds Over Tianshan: Essays on Social Disturbance in Xinjiang in the 1940s. NIAS Press. 28–. ISBN 978-87-87062-62-6.
- ^ Linda Benson (1990). The Ili Rebellion: The Moslem Challenge to Chinese Authority in Xinjiang, 1944-1949. M.E. Sharpe. 164–. ISBN 978-0-87332-509-7.
- ^ Linda Benson (1990). The Ili Rebellion: The Moslem Challenge to Chinese Authority in Xinjiang, 1944-1949. M.E. Sharpe. 164–. ISBN 978-0-87332-509-7.
- ^ Page 52, Ismail, Mohammed Sa'id, and Mohammed Aziz Ismail. Moslems in the Soviet Union and China. Translated by U.S. Government, Joint Publications Service. Tehran, Iran: Privately printed pamphlet, published as vol. 1, 1960 (Hejira 1380); translation printed in Washington: JPRS 3936, September 19, 1960.
- ^ "غەرب دۇنياسىدىكى ئۇيغۇرلار (4A)". Radio Free Asia. 2016-04-30.
- ^ "Arxivlənmiş surət". 2009-01-05 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-18.
- ^ "İsa Yusuf Alptekin". 20 January 2016 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 March 2016.
- ^ "İsa Yusuf ALPTEKİN'i Rahmet ve Minnetle Yad Ediyoruz…". 23 May 2016 tarixində orijinalındanarxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 March 2016.
- ^ "Doğu Türkistan Vakfı Resmi Web Sitesi". 11 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi:1 July 2020.
- ^ "Mithatuyanikeskipazar78"
- ^ "Arxivlənmiş surət". 2019-02-07 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-18.
- ^ "Türkeş: Türkistan Türklüğün davası". 17 July 2009.
- ^ "İsa Yusuf Alptekin ve Türkiye'nin Siyasal Hayatına Etkileri". 2016-10-05 tarixində orijinalındanarxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-18.
- ^ "Doğu Türkistan Vakfı Resmi Web Sitesi".
- ^ "Arxivlənmiş surət". 2017-02-15 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-18.
- ^ "Doğu Türkistan Kültür ve Dayanışma Derneği Genel Merkezi". 15 February 2017 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 March 2016.
- ^ “Dış Türk Kardeşlerime sesleniyorum! Ermeni katilleri protesto eden mitingler, yürüyüşler tertip etmeliyiz. Ermenileri destekleyen devletleri ve milletleri şiddetle telin etmeliyiz… İslam Dünyasına sesleniyorum! Bir milyarı aşan İslam âlemi; diniyle, kitabıyla, Rasulüyle bir bütündür. (Bu sebeple) birimizin dostu hepimizin dostu, birimizin düşmanı hepimizin düşmanı olmadı idi… Fakat maalesef olmadı. Olamıyor. Birimizin düşmanı maalesef diğerinin dostu oluyor. Ermeni caniler masum Müslüman Türk kardeşlerimizi katlederken, İslam dünyası sessiz kalıyor, sükût ediyor… Ortadoğu’daki Müslüman devletler ve milletler şunu bilmelidirler ki, bugün Türkiye Cumhuriyeti, dünya hâkimiyeti güden Rusya ile sizin aranızda yıkılmaz bir kale, aşılmaz bir settir. Evvel Allah Türkiye sayesinde hür ve müstakil yaşama imkânına sahip bulunuyorsunuz… Türkiye Cumhuriyeti’nin mevcudiyeti, sizin de mevcudiyetiniz ve bekanızın teminatı demektir. Ermenileri destekleyen devletlere sesleniyorum! Şunu unutmayınız ki, esaret altında olsalar bile yüz milyon Türk, Türkiye’ye yekvücut gibi bağlıdır. Onun zararına olacak her hareket, bütün Türk dünyasını incitmiş olacak, ona yan bakanlar, yüz milyon Dış Türkü yanında yanında bulacaktır. Bunları bütün dünyanın böyle bilmesini istiyoruz.”
- ^ Polat, 1995
- ^ Kayıkçı, 2008
- ^ Çolakoğlu, 2013. səh. 35