قاراخانلیلار
قاراخانلیلار دؤولتی (لاتین تورکجه: Qaraxanlılar Dövləti، فارسجا: آل افراسیاب) ۸۴۰-۱۲۱۱-جی میلادی ایللر آراسیندا اوْرتا آسیادا خانلیق ائدن بیر تۆرک دؤولتی ایدی. تاریخ یازیلاریندا بو خانلیقدان، آلافراسیاب ایله ایلکخانلیلار آدلاری ایله آد آپاریلیبدیر.[۱] بۇ خانلیقدا آیری تۆرک خانلیقلاری کیمی، بۇیۇرۇقلار ایله باشقا ایشلر، هامی قاغان آدلی فردین نیظارتی ایله اوْلاردی. کاشغر، بالاساغۇن، اؤزگن ایله سمرقند بالخلاری بۇ خانلیغا باشکندلیک ائدیبلر.
قاراخانلیلار | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۸۴۰–۱۲۱۲ | |||||||||||||||
 بایراق | |||||||||||||||
 Kara Khanid Khanate, c. 1000. | |||||||||||||||
| پایتخت | بالاساغون کاشغر سمرقند | ||||||||||||||
| عۆموُمی دیللر | تورکجه | ||||||||||||||
| دین | تنگریسم (840–934) ایسلام (934–1212) | ||||||||||||||
| دؤولت | Monarchy | ||||||||||||||
| خاقان, Khan | |||||||||||||||
• 840–893 (first) | Bilge Kul Qadir-Khan | ||||||||||||||
• 1204–1212 (last) | Uthman Ulugh-Sultan | ||||||||||||||
| تاریخی دؤنم | |||||||||||||||
• یارادیلدی | ۸۴۰ | ||||||||||||||
• ییخیلدی | ۱۲۱۲ | ||||||||||||||
| اراضی | |||||||||||||||
| 1025 est. | لوآ خطاسیماژول:Convert-ین 1851-جی/جو خطینده: attempt to index local 'en_value' (a nil value). | ||||||||||||||
| |||||||||||||||
| بوگون بیر حیصهسی |  افغانیستان چین قازاخیستان قیرغیزیستان تاجیکیستان تورکمنیستان اؤزبکیستان | ||||||||||||||
قاراخانلیلارین کیملیگی
دَییشدیرقاراخانلیلار، تانری داغینین باتیسیندا یاشایان قارلۇق، چیگیل و یاغما اۇرۇغلار ایله آیماقلارین بیرلیگی ایدی.[۲] بۇ بیرلیک ۹-جو میلادی یۆزلۆکده آدلیم تۆرک ساواشچیسی بیلگه کۆل قادیر خان گۆجو ایله وارلیق تاپدی. بۇ چاغلاردا اوْرتا آسیادا اوْلان یئددی سۇ ایله تاریم چؤلۆنده چوْخلۇ ایلهریشلر اۆز وئریب ، بؤیۆک تمدۆن تشکیل تاپدی.
ایلک مۆسلمان تۆرک خانلیغی
دَییشدیرقاراخانلیلار تۆرک تاریخینده ایلک چوخلوقلا ایسلام گتیرن خانلیق تانیلیرلار، بۇ خانلیقدا ایلک دفعه اوْلاراق سۇتۇق بۇغرا خان آدلی تۆرک تگین ( قاغانین اوْغلۇ ) گنجلیک چاغیندا بیر تاجیر واسیطهسی ایله ایسلاملا تانیش اولوب، بۇ دوْغرۇ یوْلا اینانیب ایسلام گتیردی. اوْندان سوْنرا بیر نئچه چکیشملردن ایلهری قاغانلیغا یئتیشیب ایسلام دینین قاراخانلیلارین رسمی دینی اعلام ائتدی. سۇتۇق بۇغرا خانین ایسلامین یاییلیشینا گؤردوگو ایشلر اۆچۆن اۆنا عبدالکریم ایله غازی لقبلرین وئردیلر.[۳] قاراخانلیلارلا یاخین چاغدا ایتیل بولغارلارینین خانی، آلمیش ایلتبر، داها ایسلام گتیرمیشدی.
تاریخ یازیلاریندا آدلین دیر کیم 940نجی میلادی ایلده عبد الکریم سۇتۇق بۇغرا قاراخان قاغانلیغی چاغیندا 200میندن آرتیق چادیر تۆرکلردن ایسلام دینینه مۆشرّف اوْلدۇلار.[۴]
اوْرتا آسیانین آچغیسی
دَییشدیرایلک دفعه اوْنۇنجو میلادی یۆزلۆگۆن سوْنلاریندا، قاراخانلیلار، هارۇن بۇغرا قاراخان باشچیلیغی ایله، تۆرک توْپراقلارین سامان اوْغۇللارینین الیندن چیخارتماق اۆچۆن، اوْرتا آسیانین باتی ساغینا یۆرۆش ائتدیلر. بۇ یۆرۆشلرین نتیجهسینده سایرام، فیرغانا، ایلاق و سمرقند بالخلاری سامان اوْغۇللارینین الیندن قۇرتۇلۇپ، تۆرک خانلیغینین بایراقی آلتینا گئچدی. بۇ اوْلایلاردا هارۇن بۇغرا قاراخان سامان اوْغۇللارینین باشکندی اوْلان بۇخارا شهرین آچاندان آز سوْنرا بیر ایگلیک اثرینده اؤلۆب بۇخارا قاراخانلیلارین الیندن چیخدی. اوْندان سۆنرا هارۇن یئرینه علی موسی ارسلان خان یۆرۆشلری باشچیلیق ائدیب، اوْغلۇ، نصر، بۇخارانی آزلی مۇقاویمت ایله یئنهدن اله گئچیرتدی.[۵]
قاراخانلیلارین ایکی بؤلۆنمسی
دَییشدیر11نجی میلادی یۆزلۆگۆن ایلک یاریسیندا قاراخانلیلارین بیرلیگی پوْزۇلۇپ بۇ خانلیق ایکیه بؤلۆندی.
قاراخانلیلار دؤنمینده تۆرک ادبیاتی
دَییشدیربۇ دؤنمده تۆرک دیلی اؤلکهنین رسمی دیلی اوْلاراق گۆجلنیب، بۇ دیلده دَیهرلی ادبی اثرلر یاراندی[۶]:
- دیوان لغات الترک - محمود بن حسین کاشغری
- قۇتادغۇ بیلیگ - یوسف حاجب خاص بالاساغونی
- کاشغر تاریخی - ابو الفتوح عبد الغفار بن حسین کاشغری
بۇ دَیهرلی ادبی اثرلر یانیندا بۆتۆن رسمی یازیشمالار، حساب دفترلری، خلق ایچیندهکی وثیقهلر، آلیش وئریش دفترلری و خاطیره دفترلری تۆرک دیلینده، اسکی اۇیغور الیفباسی ایله یازیلاردی. قاراخانلیلارین سوْن چاغلاریندا عرب الیفباسی آرتیقراق یاییلیب اسکی اۇیغور الیفباسینین یئرین تۇتوبدۇر.[۷]
قاراخانلیلار دؤنمینده حکومت عنوانلاری
دَییشدیربۇ دؤنمده حکومت عنوانلاریندان آلتداکیلاری آد آپارماق اوْلار[۸]:
- بۇغرا خان: آلپلیق و قوْرخمازلیق اۆچون وئریلن عنوان.
- قارا بۇغرا خان: آلپلیق و قوْرخمازلیق اۆچون وئریلن عنوان.
- تونقا خان: آلپلیق و قوْرخمازلیق اۆچون وئریلن عنوان.
- قادیر خان: گۆجلۆ نفوذا ایگه خان.
- قیلیچ خان: مصمملیک و اؤتکۆرلوگه ایگه خان.
- گؤل بیلگه خان: گؤل کیمی درین بیلیگ اۆچون.
- تونقا تگین: تونقا کیمی آلپ قوْرخماز قاغان اوْغلو.
- یاغان تگین: یاغان (فیل) کیمی گۆجلو قاغان اوْغلو.
- آلپ تگین: آلپلیق ائدن قاغان اوْغلو.
- یۇغرۇش: تۆرکلر آراسیندا اۇلوس آراسیندان قالخان بیر کیمسهنین آدی دیر کیم وزیرلیک مرتبهسینهجه قالخیبدیر. فارسلاردان بیر شخص نئجهده وارلی اوْلسا بۇ آد اوْنا ایشلنمز. یۇغرۇش قاغاندان بیر درجه اشاغیلیق دیر. ایستی ایله سوْغۇق دا باشینا توتماق اۆچون اونا قارا حریردن بیر چتیر وئریلر.[۹]
- تایانقۇ: قاغانین حاجیبی; دیوان اللغات الترکده بئله گلیبدیر کیم تۆرکلر آراسیندا حاجیب سؤزی یاییلاندان تایانقۇ سؤزۆنون ایشلنمسه آزالیبدیر. بۇ سؤزۆن کؤکی تایاندی فعلیندن دیر کیم خاقانین دایاغی اوْلماق معنیسین یئتیریر.[۱۰]
- ئیلیک خان
- چۇوای
- یابغۇ
- توْقسین
- باشقان
- ئیدیقۇت
- ایلیمغا: قاغان ایله تایانقۇلارین یازیچیسی.
- سۆ باشی: اوْردۇ باشچیلیغی ائدن.
- سؤکمن: اوْردۇدا باغاتۇرلوق ائدن.
- تارخان
- بگ
- بای
قاراخانلیلار خانلاری
دَییشدیر- بیلگه کۆل قادیر خان (٨٤٠-٨٩٣)
- بازیر آرسلان خان (٨٩٣-٩٢٠)
- اوْغۇلجاق خان (٨٩٣-٩٤٠)
- سۇتۇق بۇغرا قاراخان (٩٢٠-٩٥٨)، ٩٣٢-نجی میلادی ایلده ایسلام گتیریبدیر.[۱۱]
- موسی بۇغرا خان (٩٥٦-٩٥٨)
- سلیمان آرسلان خان (٩٥٨-٩٧٠)
- علی آرسلان خان (٩٧٠-٩٩٨)
- احمد آرسلان قاراخان (٩٩٨-١٠١٧)
- منصور آرسلان خان (١٠١٧-١٠٢٤)
- محمد توْغان خان (١٠٢٤-١٠٢٦)
- یوسف قادیر خان (١٠٢٦-١٠٣٢)
- علی تگین بۇغرا خان (١٠٢٠-١٠٣٤) سمرقندده خانلیق ائدیبدیر.
- ابو شجاع سلیمان خان (١٠٣٤-١٠٤٢) (قاراخانلیلارین ایکی بؤلۆنمهسی)
باتی قاراخانلیلار
- محمد آرسلان قاراخان
- تابغاچ خان ابراهیم (بؤری تگین)
- نصر شمس الملک خان
- خضر خان
- احمد خان
- یعقوب قادیر خان
- مسعود خان
- سلیمان قادیر تابغاچ خان
- محمود آرسلان خان
- جبرئیل آرسلان خان
- محمد آرسلان خان
- نصر خان
- احمد قادیر خان
- حسن جلال الدنیا خان
- ابراهیم رکن الدنیا خان
- محمود خان
- ابراهیم تابغاچ خان
- علی چاغری خان
- مسعود تابغاچ خان
- محمد تابغاچ خان
- ابراهیم آرسلان خان
- عثمان اۇلوغ سلطان
دوْغۇ قاراخانلیلار
- ابو شجاع سلیمان خان
- محمد بن یوسف خان
- ابراهیم بن محمد خان
- محمود خان
- عمر خان
- ابو علی الحسن خان
- احمد خان
- ابراهیم بن احمد خان
- محمد بن ابراهیم خان
- یوسف بن محمد خان
- ابو الفتح محمد خان
قایناقلار
دَییشدیر- ^ Qara-khanids, Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, Vol.1, Ed. Jamie Stokes, (Infobase Publishing, 2009), 578.
- ^ Svatopluk Soucek (2000). "Chapter 5 - The Qarakhanids". A history of Inner Asia. Cambridge University Press.
- ^ شرقی تۆرکۆستان تاریخی ، محمد امین بۇغرا
- ^ قاراخانىلارنىڭ قىسقىچە تارىخى ، حاجی نۇرحاجی
- ^ Davidovich, E. A. (1998), "Chapter 6 The Karakhanids", in Bosworth, C.E., History of Civilisations of Central Asia, 4 part I, UNESCO Publishing, pp. 119–144
- ^ اۇیغۇر کیلاسیک ادبیات تاریخی ، تۇرسۇن مقصود
- ^ شرقی تۆرکۆستان تاریخی ، محمد امین بۇغرا، ص164
- ^ شرقی تۆرکۆستان تاریخی ، محمد امین بۇغرا،ص163
- ^ دیوان لغات الترک، کاشغارلی محمود، حسین محمدزاده صدیق، ص 458
- ^ دیوان لغات الترک، کاشغارلی محمود، حسین محمدزاده صدیق، ص 496
- ^ Rene Grousset, The Empire of the Steppes: A History of Central Asia, 145.
 | بو تورک تاریخی ایله باغلی مقاله، بیر قارالاما مقاله دیر. بونو گئنیشلندیرمکله ویکیپدیایا کؤمک ائده بیلرسینیز. |