مصطفی کمال آتاتورک
مصطفی کمال آتاتورک (آنادولو تورکجه‌سی: Mustafa Kemal Atatürk)، د. ۱۸۸۱ - اؤ. ۱۰ نوْوامبر ۱۹۳۸)، تورک میلّی قورتولوش موباریزهسینین حربی و سیاسی لیدئری، تۆرکیه جۆمهورتی‌نین و کامالیزمین قوروجوسو و تورکیه‌نین ایلک جۆمهور باشقانی.
حیاتی
دَییشدیر۱۸۸۱–۱۹۱۲
دَییشدیرمصطفی کمال آتاتورک، ۱۸۸۱ (مصطفی کمال آتاتورک) -جی ایلده سلانیکده (ایندیکی یونانیستانین سالونیکا شهری) دوغولموشدور. آتاسی علی رزا افندی، آناسی ایسه زوبئیده خانیم ایدی. پولیس زابیتلیگی، کاتیب‌لیک و تاختا-شالبان تیجارتی ایله مشغول اولموش علی رضا افندی، ۱۸۷۱-ایلده زوبئیده خانیملا ائولنمیشدیر. آتاتورکون بئش باجی و قارداشلارین‌دان تکجه ماکبوله (آتابیر) 1956-جی ایله قدر یاشامیشدیر.
مصطفی اول حافظ مئهمت افندی‌نین محله مکتبینده تحصیله باشلامیش، سوْنرا آتاسی‌نین ایستکی ایله شمسی افندی مکتبینه کئچمیشدیر. بۇ مۆدتده آتاسینی ایتیرمیشدیر (1888). بیر مدت راپا فئرماسیندا دایی‌سی‌نین یانیندا قالدیق‌دان سوْنرا سلانیکه قاییدیب مکتبی تاماملامیشدیر. 1893-جو ایلده حربی مکتبه داخیل اولموش، بۇ مکتبده ایکن ریاضیات معلیمی مصطفی بی آدینا «کمال» ی علاوه ائتمیشدیر. 1896-1899-جی ایللرده ماناستیر حربی مکتبینی بیتیره‌رک ایستانبول حرب مکتبینده تحصیله باشلامیشدیر. 1902-جی ایلده لئیتئنانت روتبه‌سی ایله مزون اولموش، حربی آکادئمییادا تحصیلینه داوام ائتمیشدیر. 1905-جی ایل، ۱۱ ژانویه-دا کاپیتان روتبه‌سی ایله آکادئمییانی بیتیرمیشدیر. 1905-1907-جی ایللر آراسیندا شامدا ۵-جی اوردو امرینده خیدمت ائتمیش، 1907-جی ایلده آدیوتانت روتبه‌سی آلمیشدیر. سوْنرا ماناستیرا ۳-جو اوردویا تیین اولونموشدور. 1909-جو ایل، ۱۹ آوریلده ایستانبولا گیرن حرکات اوردوسوندا قرارگاه رئیسی اولاراق خیدمت ائتمیشدیر. 1910-جو ایلده فرانسهیا گؤندریلمیش، پیکاردی مانئورالاریندا ایشتیراک ائتمیشدیر. 1911-جی ایلده ایستانبولدا باش قرارگاه مرکزی امرینده خیدمته باشلامیشدیر.
۱۹۱۱–۱۹۱۹
دَییشدیر۱۹۱۱–۱۲ تورک-ایتالیان مۆحاریبه‌سینده مصطفی کمال بیر گروپ یولداشییلا بیرلیکته توبروک و درنه بؤلگه‌سینده خیدمت ائتمیش، 1911-جی ایل، ۲۲ دسامبردا ایتالییان‌لارا قارشی توبروک دؤیوشونده قالیب گلمیشدیر. 1912-جی ایل، ۶ مارسدا درنه کومئندانتی تعیین اولونموشدور.
1912-جی ایلین اوْکتوبریندا بالکان مۆحاریبه‌سی باشلایان واخت مصطفی کمال گلیبولو و بولاییرداکی اوردو حیسه‌لری ایله مۆحاریبه‌ده ایشتیراک ائتمیشدیر. دیمئتوکا و ادیرنهنین گئری آلینماسیندا بؤیوک خیدمت‌لری اوْلموشدور. 1913-جو ایلده سوفییا حربی آتشه‌لیگینه تیین اولونموش، بۇ وظیفه‌ده ایکن 1914-جو ایلده پودپولکوونیک روتبه‌سینه یوکسلمیشدیر. حربی آتشه وظیفه‌سی 1915-جی ایلین ژانویه‌سینده سونا چاتمیشدیر. بۇ مودت عرضینده I دونیا مۆحاریبه‌سی باشلامیش، عثمانلی ایمپئراتورلوغو موحاریبه‌یه گیرمک مجبوریییتینده قالمیشدی. مصطفی کمال ۱۹-جو تومنی قورماق اۆچون تکیرداغا گؤندریلدمیشدیر.
1914-جو ایلده باشلایان I دونیا مۆحاریبه‌سینده، مصطفی کمال چاناققالادا آنتانتا دؤولتلرینه قارشی ووروش‌لاردا بؤیوک شجاعت گؤسترمیشدیر. چاناققالا دؤیوشون‌دن سوْنرا 1916-جی ایلده ادیرنه و دییاربکرده وظیفه آلمیش، ۱ آوریل 1916-جی ایلده ژئنئرال-مایور روتبسینه یوکسلمیشدیر. موش و بیتلیسین روس‌لاردان گئری آلینماسینی تعمین ائتمیشدیر. ۱۵ آوقوست 1918-جی ایلده حلب‌ده ۷-جی اوردو کوماندیری تعیین ائدیلمیش، بۇ جبهه‌ده اینگیلیس‌لره قارشی اوغورلو مودافیعه تشکیل ائتمیشدیر. موندروس موقاویله‌سی‌نین ایمضالانماسیندان بیر گون سوْنرا، ۳۱ اوْکتوبر 1918-جی ایلده ایلدیریم اوردولاری قروپونا کوماندیر تعیین ائدیلمیش، بۇ اوردونون لغو ائدیلمه‌سیندن سوْنرا ایسه ۱۳ نووامبر 1918-جی ایلده ایستانبولا گله‌رک مۆدافیعه ناظیرلیگینده وظیفه‌یه باشلامیشدیر.
۱۹۱۹–۱۹۲۳
دَییشدیرآنتانتا دؤولت‌لری‌نین عثمانلی اراضی‌لرینی ایشغالا باشلامالارین‌دان سوْنرا مصطفی کمال ۱۹ مای 1919-جو ایلده سامسونا گئتمیشدیر. ۲۳ جولای-۷ آوقوست ۱۹۱۹ تاریخ‌لری آراسیندا ارزوروم، ۴–۱۱ سپتامبر ۱۹۱۹ تاریخلئری آراسیندا دا سیواس کونگرئسینی چاغیراراق اؤلکه‌نین ایشغال‌دان تمیزلنمه‌سی اۆچون ایزلنمه‌لی یولو معین ائتمیشدیر. دسامبر ۱۹۱۹-جو ایلده آنکارادا هیجانلا قارشیلانمیش، ۲۳ آوریل 1920-جی ایلده تورکیه بؤیوک میلّت مجلیسی‌نین آچیلماسییلا تورکیه جومهوریتنینن قورولماسی یولوندا اهمیت‌لی آددیم آتیلمیشدیر. مجلیس و حؤکومت باشقانلیغینا سئچیله‌رک تورکیه بؤیوک میلّت مجلیسی‌نین قورتولوش موباریزهسینین اوغورلا نتیجه‌لنمه‌سی اۆچون لازیمی قانون‌لاری قبول ائدیب تطبیقینه باشلاماسینی تعمین ائتمیشدیر.
مصطفی کمالین رهبرلیک ائتدیگی تورک قورتولوش موباریزهسینین اساس مرحله‌لری:
- ساریقامیش (۲۰ سپتامبر ۱۹۲۰)، قارس (۳۰ اوْکتوبر ۱۹۲۰) و گومرونون (۷ نووامبر ۱۹۲۰) آزاد ائدیلمه‌سی.
- چوکورووا، قازیانتئپ، کاهرامانماراش و شانلیورفا مودافیه‌لری (۱۹۱۹–۱۹۲۱).
- I اینؤنو زفری (۶–۱۰ ژانویه 1921).
- II اینؤنو زفری (۲۳ مارس-۱ آوریل ۱۹۲۱).
- کوتاهیا-اسکی‌شهیر دؤیوش‌لری.
- ساکاریا زفری (۲۳ آوقوست-۱۳ سپتامبر ۱۹۲۱)
- بؤیوک هوجوم، باشکوموتانلیق دؤیوشو و بؤیوک زفر (۲۶ آوقوست - ۹ سپتامبر 1922)
ساکاریا ظفرین‌دن سوْنرا ۱۹ سپتامبر ۱۹۲۱-جی ایلده تورکیه بؤیوک میلّت مجلیسی مصطفی کامالا مارشال روتبه‌سی و قازی تیتولو وئرمیشدیر. قورتولوش موباریزه‌سی ۲۴ جولای 1923-جو ایلده ایمضالانان لوزان موقاویله‌سی ایله سونا چاتدی. بئله‌لیکله سئور موقاویله‌سی ایله پارچالانان، تورک‌لره ۵–۶ ویلایت بؤیوکلوگونده اراضی وئریلن تورکیه تورپاق‌لاری اوزرینده، میلّی بیرلیگه اساسلانان یئنی تورک دؤولتی‌نین قورولماسی اۆچون هئچ بیر انگل قالمامیشدیر.
۱ نووامبر ۱۹۲۲-جی خیلافت و مونارخییا بیربیرین‌دن آیریلمیش، مونارخییا لغو ائدیلمیشدیر. بئله‌لیکله عثمانلی ایمپاراتورلوغو ایله علاقه‌لر کسیلمیشدیر. ۲۹ اوْکتوبر ۱۹۲۳-جو ایلده جومهوریت ائلان ائدیلمیش، آتاتورک یک‌دل‌لیکله ایلک پرزیدنت سئچیلمیشدیر. ۳۰ اوْکتوبر ۱۹۲۳-جو ایلده ایسمت اینؤنو طرفین‌دن رئسپوبلیکانین ایلک حؤکومتی قورولموشدور. تورکیه جومهوریتی، "حاکیمیییت قئیدسیز شرط‌سیز میلّتیندیر" و "یورددا سوله، دونیادا سوله" ایدئولوژیک اساس‌لاری اوزرینده قورولموشدور.
۱۹۲۳–۱۹۳۸
دَییشدیر1927، 1931، 1935-جی ایللرده تبمم طرفین‌دن یئنی‌دن پرزیدنت سئچیلمیشدیر.
۱۵–۲۰ اوْکتوبر ۱۹۲۷-جی ایلده قورتولوش موباریزه‌سیندن و رئسپوبلیکانین قورولوشون‌دان بحث ائدن بؤیوک نیتقی، ۲۹ اوْکتوبر 1933-جی ایلده ده ۱۰-جو ایل نیتقینی سؤیلمیشدیر.
۲۹ ژانویه ۱۹۲۳-جو ایلده لاتیفه خانیملا ائولنمیش، بۇ ائولی‌لیک ۵ آوقوست 1925-جی ایله‌دک داوام ائتمیشدیر. اوشاق‌لاری چوْخ سئون آتاتورک آفت (اینان)، سابیها (گؤکچئن)، فیکرییه، اولکو، نئبیله، روقیه، زهرا آدلی قیزلاری و مصطفی آدلی چوبان اوغلانی منوی اؤولادلیغا گؤتورموش، عبدالرحیم و احسان آدلی ایکی اوشاغی ایسه حمایه‌سینه آلمیشدیر.
فامیلییا قانونونا گؤره، ۲۴ نووامبر 1934-جو ایلده تبمم طرفین‌دن مصطفی کامالا «آتاتورک» فامیلییاسی وئریلمیشدیر.
فرانسیز و آلمان دیل‌لرینی بیلیردی.
۱۰ نووامبر 1938 ساعت ۹:۰۵-ده توتولدوغو سیرروز خسته‌لیگین‌دن ایستانبولدا دولماباخچا ساراییندا وفات ائتمیشدیر. جنازه‌سی ۲۱ نووامبر 1938-جی ایلده موقتی اولاراق آنکارا ائتنوقرافییا موزئیینده دفن ائدیلمیش، مووزولئیی تیکیلدیک‌دن سوْنرا ۱۰ نووامبر 1953-جی ایلده اورایا کؤچورولموشدور.
اینقیلاب و اصلاحاتلار
دَییشدیرآتاتورک، تورکیه‌نی «مۆعاصیر مدنیت سویه‌سینه چیخارتماق» مقصدی ایله بیر چوْخ انقلاب و اصلاحاتلار حیاتا کئچیرمیشدیر. بونلار بئش آنا باشلیق آلتیندا توپلانا بیلر:
سیاسی ساحه‌ده
دَییشدیر- مونارخیانین لغوی (۱ نووامبر ۱۹۲۲)
- تورکیه‌نین جومهوریت اعلان ائدیلمه‌سی (۲۹ اوکتوبر ۱۹۲۳)
- خیلافتین لغوی (۳ مارس ۱۹۲۴)
ایجتیماعی ساحه‌ده
دَییشدیر- قادینلارا و کیشی‌لره برابر حاقلار وئریلمه‌سی (۱۹۲۶–۱۹۳۴)
- پاپاق و پالتار اینقیلابی (۲۵ نووامبر ۱۹۲۵)
- تکه، زاویه و توربه‌لرین باغلانماسی (۳۰ نووامبر ۱۹۲۵)
- فامیلیا قانونو (۲۱ ژوئن ۱۹۳۴)
- لقب و تیتوللارین لغوی (۲۶ نووامبر ۱۹۳۴)
- بین‌الخلق ساعت، تقویم و اوزونلوق اؤلچولری‌نین قبولو (۱۹۲۵–۱۹۳۱)
حقوق ساحه‌سینده
دَییشدیر- عوثمانلی مجله‌سی‌نین لغوی (۱۹۲۴–۱۹۳۷)
تحصیل و مدنیت ساحه‌سینده
دَییشدیر- تدریسین بیرلشدیریلمه‌سی (۳ مارس ۱۹۲۴)
- یئنی تورک الیفباسی‌نین قبولو (۱ نووامبر ۱۹۲۸)
- تورک دیل و تاریخ قوروملاری‌نین تشکیلی (۱۹۳۱–۱۹۳۲)
- اونیوئرسیتت تحصیلی‌نین نظاملانماسی (۳۱ مئی ۱۹۳۳)
- اینجه‌صنعتده یئنی‌لیک‌لر
ایقتیصادی ساحه‌ده
دَییشدیر- کندلی‌لردن آلینان اوندا بیر وئرگی‌سی‌نین لغوی (۱۹۲۵)
- فئرمئر فعالیتی‌نین تشویقی
- نومونوی فئرمئر تصروفاتلاری‌نین قورولماسی
- صنایع تشویق قانونونون قبول ائدیله‌رک صنایع اوبیئکتلری‌نین قورولماسی
- ۱-جی و ۲-جی توسعه پلانلاری‌نین (۱۹۳۳–۱۹۳۸) تطبیق ائدیلمه‌سی، اؤلکه‌ده یئنی یوللارین سالینماسی
اثرلری
دَییشدیر- تابییه مسئله‌سی‌نین حلی و امیرلرین سورئدی تاهریرینه دایر نئساییه
- تاکیمین مۆحاریبه تعلیمی (آلمان دیلین‌دن ترجومه-۱۹۰۸)
- جومالی اوردوگâهی - سوواری: بؤلوک، آلای، لیوا تالیم و مانئورالاری (۱۹۰۹)
- تابییئ و تاتبیکات سئیاهادی (۱۹۱۱)
- بؤلوغون موحاریبه تعلیمی (آلمان دیلین‌دن ترجومه-۱۹۱۲)
- ظابط و کومان‌دان ایله حسب حال (۱۹۱۸)
- نیتق (۱۹۲۷)
- وطنداش اۆچون مدنی بیلگیلر (۱۹۳۰)
- هندسه (۱۹۳۷)
ائشیگه باغلانتی‌لار
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- ^ Andrew Mango Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, Overlook Press, 2002, آی‌اس‌بی‌ان 978-1-58567-334-6, [۱]