آشینا
آشینا— گؤی تۆرکلرین عالی حاکمیتینین سوْیو. افسانهیه گؤره آشینا سوْیو بیر دیشی قۇرددان تؤرهمیشدیر.
سوْیون تاریخی
دَییشدیرهۇنلار چینلیلره مغلوب اوْلدوقدان سوْنرا خان آشینا 500 عائله ایله ژۇژانلارین (آوارلارین) یانینا گلیب آلتایین جنوبوندا مسکن سالدی، اوْنلارین واسسالی اوْلدو. بۇ تۆرکلر مرکزی آسیا، آلتای، بؤیوک چؤل اراضیسینده یاشاییر، دمیرچیلیکله مشغول اوْلور، فلز اریدیردیلر.
آشینا سوْیو دۇلو و نۇشیبی قوْللارینا آیریلیردی.
تبتده، چینده، آلتایلاردا و بؤیوک سیبیر چؤللرینده یاشایان تۆرکلر حاقیندا کیتاب یازان رۇس تۆرکوْلوْقو لئو قۇمیلیوْوون "قدیم تۆرکلر" کیتابیندا یازیلیر: "635-جی ایلده دۇلو و نۇشیبی طایفالاری اؤزونو ایداره حۆقوقو قازاندیلار. 5 دۇلو و 5 نۇشیبی طایفه رَییسلری یئرلی شاهزاده لردن تعیین اوْلوندو. بۇنلار شادا، یعنی خانا قان قوْهومو اوْلان آداملارا برابر تۇتولوردو. اوْنلارین هر بیرینه حاکمیت رمزی کیمی اوْخ تقدیم اوْلوندو. "اوْن اوْخ" تۆرکلری آدی بئله یاراندی (بۇنلان چۇلوْ خانین اوْغلو ایگید و نجیب آشینا شئنی ائتدی). ایکی متفق – دۇلو و نۇشیبی طایفه اتفاقلاری آراسینداکی سرحد چۇ چایی اوْلدو.
بئش عصردن باشلایاراق ژۇژان دوْلتی ضعیفلهمهیه باشلادی. تۆرک قبیلهلرینین باشچیسی بۇمین خاقان ایدی. 546-جێ ایلده تئلئس طایفالاری ژۇژانلارا قارشی عصیان قالدیردی. بۇمین خاقان بۇ عصیاندان استفاده ائتمک ایستهدی. ژۇژان خانی آناخوانین قێزینا ائلچی گؤندردی. اوْ ایسه "سن منیم فلز اریدهنیمسن" دئییب قێزینی بۇمین خاقانا وئرمهدی. بۇمین خاقان 552-جی ایلده ژۇژان خانینین اۆزرین هجوم ائدیب اوْنو مغلوب ائتدی و بیرینجی گؤی تورک خاقانلیغینی یاراتدی. بۇمین خاقان اؤزونو دؤولتین حؤکمداری (ایل خاقان) اعلان ائتدی. دؤولتین پایتختی اوْنوْن چایی ساحلینده اؤتوکن ایدی. بۇندان سوْنرا هۇنلار تۆرک آدلاندیریلدی. "گؤی تورک" مرکب سؤزوندهکی "گؤی" سؤزو هم سما، تانری، هم ده رنگ معناسیندا ایشلهنیر.
سوْیون یارانما افسانهسی
دَییشدیرآشینا سوْیونون بیر دیشی قۇرددان تؤرهدیگینه دایر اوْ دؤورده چوْخ مشهور اوْلدوغو آیدین اوْلان روایتلر، گؤی تۆرکلرین ائرکن تاریخینی افسانهلرله قاریشدیریر. آنجاق قۇرددان-تؤرهمه عنعنهسینین، آسیا هۇنلاری آراسیندا دا موْجود اوْلماسی و قۇرد آتانین تۆرکلری دار، کئچیلمز یوْللاردان سلاماتلیغا چاتدیردیغی (بوْزقورد داستانینین اصلی) روایتینین هۇنلاردا گؤرولمهسی، گؤی تۆرکلرین هۇنلارا نسبتینی اوْرتایا قوْیور. آشینا عائلهسینین، تک بیر اوْغلان حیاتدا قالماقلا، قێرغینا اۇغرامیش اوْلدوغو روایتینی، تسو-کۆ (اصلینده آسیا هۇن دؤولتینده بیر غنوان) آدلی هۇن عائلهسینه منسوب مئنگ-سۇن طرفیندن قۇرولان شیمالی لیانگ هۇن دؤولتینین، 439-دا تابغاجلار طرفیندن یێخیلماسی حادثهسینه باغلاماق مۆمکوندور. سۇی-سهویا (چین تقویمی، 581-618) گؤره، بۇ هۇن دؤولتینده ادارهنی الینده تۇتان تسو-کۆلر مهو ائدیلدیگی زامان، آ-سهیه-نا (آشینا) قوْلو، 500 عائلهلیک بیر کۆتله حالیندا، کان-سۇ بؤلگهسیندن کؤچهرک، ژۇان-ژۇانلارا سێغیندیلار. گؤی تورکلرین اؤزهیینی تشکیل ائتدیگی ایفاده ائدیلن و مئنگ-سۇنون اوْغولو آن-چۇ و سوْنرا نوهسی شۇنون اؤلدورولمهسی اۆزرینه اوّل هسی-هایده ایکن سوْنرا آلتایلارا نفوذ ائدن بۇ کۆتله، جهو-جهولار (تسو-کۆ) یوْلو ایله ده آسیا هۇنلارینا باغلاندی و حتی، بۇ قێسا کؤچ حرکتینی اداره ائدن آشینا سوْیونون، جنوب هۇن تانهولاری یوْلو ایله موْ-تۇنون منسوب اوْلدوغو مشهور تی-کوْ (تۇ-کۇ) عائلهسیندن گلمهسی گۆجلو تخمیندیر. قۇرد آتا اینانجی سببیندن گؤی تورک خاقانلیق سنهدی، آلتیندان قۇرد باشلی بایراق (تۇغ) اوْلموشدور.
سوْیون حکمدارلاری
دَییشدیر| آشینا تۇوۇ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| بۇمین خاقان (551-552) | ایستمی خاقان[۱] (551-576) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| قارا ایسسیق خاقان (552-554) | موغان خاقان (554-572) | تاسپار خاقان (572-581) | تاردو خاقان[۲] (576-603) | تامقان شاد (تورخان) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ایشبارا خاقان (581-587) | باغا خاقان (587-589) | آپا خاقان | آمراک خاقان (581-581) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| تولان خاقان (589-599) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شرق گؤیتورک خاقانلیغی
دَییشدیر| باغا خاقان (587-589) | |||||||||||||||||||||||||||||||
| یامی خاقان (603-609) | |||||||||||||||||||||||||||||||
| شیبی خاقان (611-619) | چولا خاقان (619-621) | ایللیگ خاقان (621-630) | |||||||||||||||||||||||||||||
| کورشاد | یوکوک شاد (638-642) | ||||||||||||||||||||||||||||||
غرب گؤیتورک خاقانلیغی
دَییشدیر| تاردو خاقان (576-603) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| یانق سووخ تئگین | باغاتور خاقان (630-631) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نیلی خاقان (نی-ری) | شئکوی خاقان (611-618) | باغا شاد | تونق یابقو خاقان (618-630) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| تامان خاقان (603-611) | بؤری شاد | نیشا تولو خاقان (633-634) | ایشبارا تئریش خاقان (634-638) | سی یابقو خاقان (631-633) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| (خزرلر) | خاللیق ایشبارا یابقو خاقان (651-658) | ایل کوللوک خان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ایربیس شئکوی خاقان (642-651) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
بیرینجی گؤیتورک خاقانلیغی
دَییشدیر| آشینا تۇوۇ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| بومین خاقان (551-552) | ایستمی خاقان (551-576) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| قارا ایسسیق خاقان (552-554) | موغان خاقان (554-572) | تاسپار خاقان (572-581) | تاردو خاقان (599-603) | تامقان شاد | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ایشبارا خاقان (581-587) | باغا خاقان (587-589) | آپا خاقان | آمراک خاقان (581-581) | یانق سووخ تئگین | باغاتور خاقان (630-631) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| تولان خاقان (589-599) | یامی خاقان (603-609) | نیلی خاقان (Ni-li) | شئکوی خاقان (611-618) | باغا شاد | تونق یابقو خاقان (618-630) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شیبی خاقان (611-619) | چولا خاقان (618-621) | ایللیگ خاقان (621-630) | تامان خاقان (603-611) | بؤری شاد | نیشا تولو خاقان (633-634) | ایشبارا تئریش خاقان (634-638) | خاللیق ایشبارا یابقو خاقان (631-633) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کورشاد | یوکوک شاد (638-642) | ایل کوللوق خان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ایربیس شئکوی خاقان (642-651) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ایکینجی گؤیتورک خاقانلیغی
دَییشدیر| ایتمیش بَی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| قاپاغان خاقان (694-716) | ایلتئریش خاقان (681-694) | توزل بَی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اینئل خاقان (716-717) | بیلگه خاقان (717-734) | کول تئگین | پان کول تئگین | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| یوللیق خاقان (734-739) | بیلگه قوتلوق خان (739-742) | اوزمیش تئقین خان (742-734) | کولون بَی[۳] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
قایناقلار
دَییشدیر- آذربایجان جۇمهوریتی تۆرکجهسی ویکیپدیاسینین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Aşina»، مقالهسیندن گؤتورولوبدور. (۱۰ نوْوامبر ۲۰۱۷ تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
