بیرینجی گؤی تورک خاقانلیغی
بیرینجی گؤی تورک خاقانلیغی٬ آسیا هۇن خاقانلیغیندان سوْنرا٬ تۆرکلرین یاراتدیغی ان بۇیوک حؤکومت اوْلاراق تاریخ عرصهسینه چیخدیغی کیمی «تۆرک» آدینی دا رسمی اوْلاراق حؤکومت آدی حالینا گتیرمیش و «تۆرک» آدینین بۆتون دۆنیا طرفیندن تانینماسینا سبب اوْلموش بیر ایمپیراتورلوق.
آدی مۆختلیف منبعلرده، بیلگه خاقان و کۆل تیگین یازیلاریندا تۆروک، کؤک تۆروک و آزلیق طرفیندن قبول اوْلونموش یاناشمایا گؤره اؤکوک تۆروک، توْنیوکوک یازیلاریندا ایسه تۆرک شکلینده خاطیرلانماقدادیر. گؤی تورکلردن چین منبعلرینده توژوئ (چین 突厥) شکلینده بحث اوْلونور.
بۇمین خاقان دؤنمی (۵۴۰-۵۵۲)
دَییشدیربۇمین خاقان آشینا سوْیونا منسوبدور. آشینا سوْیو٬ بۇمینین یؤنتیمینده تیجاری ایشلر آماجی ایله چین اؤلکهسینه دوْغرو ایرلیلهدیلر. بۇ دؤنمده بؤلگهده اؤنملی بیر گۆج صاحیبی اوْلان توْپا ایمپراتورلوغو گۆجسوزلهمیش و ایکی دۆشمان یئره بؤلونموش ایدی. باتی توْپا ایمپراتورلوغو٬ دۆشمانی دوْغو توْپا و ژوآن-ژوآن ایمپیراتورلوقلارینین باسقیلارینا قارشی آشینا قبیلهسی ایله یاخشی علاقه قۇرماغا چالیشیردی. بۇمین خان٬ ۵۴۶-جی ایلده اوْیماغینین محصوللارینی تقدیم ائتمک و تیجاری رابیطهلرینی گۆجلندیرمک آماجی ایله باتی توْپایا ائلچی گؤندردی. عئینی دؤنمده تؤلس آدی ایله اوْرتایا چیخان قاوْکۆلر ژوآن-ژوآنلارا حمله ائتمگه حاضیر ایدی. بۇمین خان٬ تابع اوْلدوغو ژوآن-ژوآن حۆکومتینه خیدمت ائتمک اۆچون سیاسی بیر مانوْور ائدهرک تؤلسلر ایله ساواشیر. کسین بیر ظفر قازاناراق تؤلسلری داغیداراق تؤلس توْپلولوقلارینی اؤزونه باغلار. بۇمین خان٬ بۇ یۆروشو ایله تؤلس توْپلولوقلارینی ایچینه قاتاراق گۆجلنیر ده٬ ژوآن-ژوآن ایمپراتورلوغونا ائتدیگی خیدمت ایله سیاسی بیر مانوْور ائتمیش اوْلور.
بۇمین خان٬ بۇ ظفردن سوْنرا جسارت آلاراق ژوآن-ژوآن باشبۇغونون قیزینی ایستر. آنجاق باشبوغ٬ بۇمینه ائلچی گؤندرهرک «سیز بیزیم دمیرچیلیک ائدن عادی کؤلهلریمیزسینیز٬ بۇنا نئجه جسارت ائدرسینیز» سؤزونو چاتدیرار. بۇمین خان٬ بۇ دۇروما عصبیلشهرک ائلچینی اؤلدورور و گۆجسوزلهین باتی توْپا ایمپراتوْرونون قیزینی ایستر. چتین دۇرومدا اوْلان باتی توْپا٬ بۇمین ایله قوْهوم اوْلماغی قبول ائدر و ۵۵۱-جی ایلده بۇمین خان ایله باتی توْپا پرنسسی ائولنیر. بئلهلیکله بۇمین خان ایله باتی توْپا ایمپراتولوغو ایتّیفاق قۇرموش اوْلور. ۵۵۲-جی ایلده ایسه باتی توْپا ایله بیرلشهرک ژوآن-ژوآن ایمپراتورلوغو ایله ساواشا گیریشیر. بۇ ساواشین سوْنوندا ژوآن-ژوآن حۆکومتی مغلوب اوْلار. گؤیتورکلر٬ بۇ تاریخده عملاً قۇرولموش و اعلان ائدیلمیش اوْلور. بۇمین قاخان٬ ۵۵۲-جی ایلده گؤیتورکلر دؤولتینی قۇردو٬ آنجاق عئینی ایلده اؤلدو. اوْندان سوْنرا دؤولتین شرق قوْلونا اوْغلو قارا ایسسیق خاقان، غرب قوْلونا ایسه ایستمی يابقو باشچیلیق ائتمیشدیر.ایستمی يابقو دئ-فاکتوْ حاکمیته مالیک اوْلسا دا اؤزونو خاقان اعلان ائتمهدی.
قارا ایسسیق خاقان (۵۵۲-۵۵۳)
دَییشدیرقارا ایسسیق خاقان٬ قیسا بیر سۆره حۆکومت ائتمیشدیر. قیسا سۆرهلی حۆکومت دؤنمینده ژوآن-ژوآن حۆکومتی ییخیلدیقدان سوْنرا موْغوْلیستان بؤلگهسینی گؤیتۆرکلره بۇراخاراق بیر قیسمی توْپا دؤولتینین استپلرینه٬ بیر بؤلومو ده اۇروپایا ساری گئدهرک بؤلگهدهکی حۆکومتلره سیغینیرلار. گؤیتۆرکلر و توْپا حۆکومتلری آراسیندا ائدیلن مۆذاکیره سوْنوجوندا٬ توْپا حۆکومتینه سیغینان ژوآن-ژوآنلار گؤیتۆرکلره تسلیم ائدیلیر و ۵۵۵-جی ایلده اؤلدورولورلر. ژوآن-ژوآنلارین ییخیلماسیندان سوْنرا٬ گؤیتۆرکلر اۆزونو موْغولیستان و تبّته چئویریر. آنجاق قارا ایسسیق خاقان آرتیق ایرهلهیهمهدن اؤلور و یئرینه قارداشی مۇغان خاقان گلیر.
مۇغان دؤنمی (۵۵۳-۵۷۲)
دَییشدیرمۇغان اۇزون بیر مۆدّت گؤیتۆرکلرین خاقانی اوْلدو. مۇغان خان دؤنمی گؤیتۆرکلرین یۆکسلمه دؤنمی تانیلیر. مۇغان ایدارهسیندهکی گؤیتورکلر٬ باتی توْپا ایله ایتّیفاق ائدهرک موْغوْللاری و تبّتلیلری مغلوب ائدهرک اؤز توْرپاقلارینی گئنیشلتیرلر. توْپا ایمپراتورلوغو٬ بۇ دؤنمده محو اوْلاراق تۆرک توْپلولوقلارینین ایچریسینه قاریشمیشدیر.
مۇغان ژوآن-ژوآن حۆکومتینین قالینتیلارینی بۆتونلۆکله مغلوب ائتدیکدن سوْنرا٬ دوْغودا تۇنقوزلاری٬ قۇزئیده ایسه قیرغیزلاری تابعیّت آلتینا آلدی. چینده باتی وئی حۆکومتینین یئرینه گئچن چوْۇلار ایله٬ دوْغو وئیین یئرینی آلان تسیلر اۆزرینده ده نۆفوذونو یئرلشدیردی. باتیدا ساسانی شاهی انوشیروان٬ ائفتالیتلردن قۇرتولماق اۆچون ایستمیخانین قیزی ایله ائولنهرک ائفتالیتلره قارشی گؤیتۆرکلر ایله ایتّیفاق قۇردو. ۵۶۳-۵۶۷-جی ایللری آراسیندا ائفتالیت دؤولتی مغلوب اوْلدو. ائفتالیت اراضیسی ساسانلی حۆکومتی ایله گؤیتۆرکلر آراسیندا بؤلونوب٬ جئیحون چایینین قۇزئیی گؤیتۆرکلرینکی اوْلدو. بئلهجه ماوراءالنّهر٬ فرغانانین بیر قیسمی٬ باتی تۆرکیستانین گۆنئیی٬ کاشغر و خوْتن گؤیتۆرکلر توْرپاغی اوْلدو.
ایپک تیجارتی مسألهسی
دَییشدیربۇ ظفر ایله٬ ایپک تیجارت یوْلو دا گؤیتۆرکلرین حاکیمیّتی آلتینا دۆشدو. ایپک تیجارتینه باخان ماوراءالنّهر خالقی٬ ساسانیلردن ایپک ساتماق ایجازهسینی آلماق اۆچون٬ ایستمی خاندان ساسانی شاهینا واسیطه اوْلماقلارینی ایستهدیلر؛ ایستمی خانین قبول ائتمهسی ایله٬ مانیاخ آدلی بیر سوْغدلونون باشچیلیغینداکی بیر ائلچیلیک هئیأتی ایرانا گؤندریلدی. آنجاق هیندوستاندان دنیز یوْلویلا بیزانسا گئدن ایپک تیجارتینین کوْنترولونو اله گتیرمک ایله٬ ایپک تیجارتینین اینحیصارینی اؤز الینه آلماق ایستهیَن ساسانلی دؤولتی٬ بۇ هئیأته مۆساعیده گؤسترمهدی. ایستمی خان یئنه بیر هئیأت یوْللادی؛ آنجاق بۇ هئیأتین بیر قیسمی زهرلهنهرک اؤلدو. بئلهجه ایستمیخان ساسانیلر ایله دوْست یاشاما ایمکانینین اوْلمادیغینی دۆشوندو.
مانیاخ٬ ایراندا تاپانمادیغی بازارلامانی بیزانسدا آختارماق اۆچون اؤزونون وظیفهلندیریلمهسینی ایستهدی. ۵۶۷-ده بیر ائلچیلیک هئیأتی بیزانسا گؤندریلدی. ۵۶۸-ده مانیاخ قاییدارکن٬ بیزانس ائلچیسی ده اوْنون یانینا قاتیلدی. بئلهجه بیزانس ایله گؤیتۆرکلر ساسانیلره قارشی ساواشا گیردیلر. ایستمی خان بیر طرفدن جئیحونون باتیسیندا حرکته گئچرکن٬ بیر یاندان دا قۇزئیدن آذربایجانا یئنمیش ایدی. ۵۷۱ ایلینده ایسه ساسانیلرله بیزانس آراسیندا ساواش باشلاندی. گؤیتۆرکلرین خزر قۇزئییندهکی حرکات بیزانسی شۆبههلندیردی٬ بۇ سببله گؤیتۆرکلرین دۆشمانی اوْلان آوارلارا کؤمکلیک ائتدیلر. بیزانسین بۇ ایشی٬ گؤیتۆرکلری عصبیلشدیردی؛ بئلهجه ایستمی خان ساسانیلره قارشی اوْلان ساواشی دایاندیردی. بۇ دفعه بیزانس ایستمی خانی ساواشا قاندیرماق اۆچون چالیشماغا باشلامیشدی. آنجاق ۵۷۲-جی ایلده مۇغان خاقان٬ ۵۷۶-جی ایلده ایسه ایستمی خان اؤلدو.
تاسپار خاقان (۵۷۲ - ۵۸۱)
دَییشدیرتاسپار خاقان قارداشی مۇغان خاقان کیمی چینله یاخشی علاقهلر قۇرماغا و چیندهکی داخیلی قاریشیقلیقدان ایستیفاده ائتمهیه چالیشدی. چیندن گلن هدیهلردن سوْنرا ایکی دؤولت آراسیندا تیجارت علاقهلری اینکیشاف ائتمهیه باشلادی. تیجارت علاقهلرینین درینلشمهسی، راحت حیاط طرزینه اۇیغونلاشما تۆرک توْپلولوقلاری آراسیندا چین مدنیتینین یاییلماسینا سبب اوْلدو. حتی چینلی میسسیوْنئرلرین فعالیتی نتیجهسینده تاسپار خاقان بۇدیزمی قبول ائتمیشدی. تاسپار خاقان ایکییه بؤلونموش چینین حیصهلری ایله (غربده تسی؛ شرقده چوْو) بالانسلی سیاست قۇرماغا چالیشسا دا بۇنا نایل اوْلمامیشدیر. 577-جی ایلده چوْو ایله تسی آراسیندا مۇحاریبه باشلادی. نتیجهده چوْو تسینی مغلوب ائدهرک توْرپاقلارینی اؤزونه تابع ائتدی. بۇندان سوْنرا گؤیتورک خاقانلیغی ایله چوْو آراسیندا مۆناسیبتلر پوْزولدو. تاسپار خاقان اوْردوسو ایله چینه دوْغرو ایرهلیلهیهرک پکن و اطرافینی غارت ائتدی.
تاسپار خاقان دا دؤولتین شرق بؤلگهسینی ایداره ائدیردی. غربی ایداره ائدن ایستمی یابقو اصلینده تاسپار خاقانا تابع اوْلسا دا مۆستقیل حرکت ائدیردی. ایستمی یابقو 576-جێ ایلده اؤلدوکدن سوْنرا یئرینه اوْغلو تاردو کئچدی. بۇندان سوْنرا تاسپار خاقانین حاکمیتی ضعیفلهمهیه باشلادی. تاسپار خاقان چینله یاخشی مۆناسیبتلر قۇرماغی باجارمادی و گؤیتورک خاقانلیغی ضعیفلهمهیه باشلادی. تاسپار خاقان اوْنا تابع اوْلان دؤولتین شرق قوْلونو دا ایکی حیصهیه آییراراق اوْنا تابع اوْلماق شرطی ایله قارداشی کوْلوْنون اوْغلو ایشبارانی شرقه، کیچیک قارداشی ژوْتانی ایسه غربه حاکم تعیین ائتدی.
تاسپار خاقانلا چین آراسینداکی آنلاشمازلیقلار هر ایکی دؤولتین داخیلی ایشلرینه جدی تأثیر گؤستردی. چینده سۇی سۆلالهسی فۆرصتدن ایستیفاده ائدهرک حاکمیتی اله کئچیردی. بۇندان سوْنرا چینده بیرلیک یاراندی.
581-جی ایلده تاسپار خاقان اؤلدو. اوْنون اؤلوموندن سوْنرا کیمین خاقان اوْلماسی اۇغروندا گؤیتورک وطنداش مۇحاریبهسی باشلادی. تاسپار خاقان اؤلوموندن اول حاکمیتی مۇغان خاقانین اوْغلو آپایا وصییت ائتسه ده، قۇرولتای آپانین حۆقوقو اوْلمادیغینا گؤره تاسپار خاقانین اوْغلو آمراکی یئنی خاقان سئچدی. بۇنا باخمایاراق ائله همین ایل آمراک خاقان ایشبارا خاقانین لئهینه حاکمیتدن ال چکدی.
ایشبارا خاقانین حاکمیتی (581 - 582)
دَییشدیرایشبارا خاقان حاکمیته کئچدیگی دؤورده گؤیتورک خاقانلیغیندا آرا مۇحاریبهلری شدّتلنمیش و دؤولت ضعیفلهمیشدی. دؤولتین غرب قوْلونو ایداره ائدن تاردو آرتیق شرقین حاکمیتینی قبول ائتمهیهرک مۆستقیل سیاست یئریتمهیه چالیشیردی. چیندهکی سۇی سۆلالهسی گؤیتورک خاقانلیغینین شرق و قرب قوْلو آراسینداکی آنلاشمازلیقلاردان ایستیفاده ائدهرک تاردویا ائلچیلر گؤندردی. چین تۆرک تاجیرلرینی اؤلکهسیندن چێخاردی. بۇ حادثه گؤیتورک خاقانلیغینین شرق قوْلونون وضعیتینی داها دا پیسلشدیردی. قێتلیق و یوْخسوللوق باش قالدیردی. بۇ سببدن شرقده یاشایان بوْیلارین بیر قیسمی غربه کؤچدو.
سۇی سۆلالهسینین ده دستکی نتیجهسینده تاردو ایشبارا خاقانین حاکمیتینی تانیمادیغینی اعلان ائتدی. بۇ حادثهدن سوْنرا گؤیتورک خاقانلیغی فاکتیکی اوْلاراق شرقی گؤیتورک و غربی گؤیتورک خاقانلیقلارینا پارچالاندی. ایشبارا خاقانین حاکمیتینده دؤولتین یانلیز شرق اراضیلری قالدی.
قایناقلار
دَییشدیر- «ایسلامیتدن اؤنجه تۆرکلرین تاریخی»٬ یازان: گورون کامران٬ مۆترجیملر: جعفرزاده اسماعیل٬ حسینعلیزاده سیامک٬ سومر نشر٬ تبریز ۱۳۹۰، ص ۲۱۱-۲۱۵