نوروز
نوروز بایرامی یا دا یئنی‌گون و یا یئنی‌گون بایرامی، یاز بایرامی یا دا باهار بایرامی ( فارسجا: نو روز ) آغلارگولر آیی نین ایلک گونو و یاز فصلی نین ده ایلک گونو و قدیم خالق بایرامی دیر. نوروز شیمال یاریم‌کوره سینده آسترونومیک یازین باشلاندیغی، گئجه-گوندوز برابرلیگی گونونده (مارتین ۲۰، ۲۱، ۲۲ د) کئچیریلیر. بیر سیرا خالقلار یاز فصلی نین گلمه سینی طبیعتی نین جانلانماسی ایله باغلامیش، بو موناسیبتله شنلیکلر کئچیرمیش، اونو یئنی ایلین باشلانغیجی کیمی بایرام ائتمیشلر. قدیم زامانلاردان باشلایاراق ایران، آذربایجان جومهوریتی، افغانیستان، تاجیکیستان، اؤزبکیستان و بعضی باشقا شرق خالقلاری ایله یاناشی آذربایجانلیلاردا باهارین - یئنی ایلین گلیشینی شنلیکلرله قارشیلاییردیلار. مارتین ۲۱-ای ایران و افغانیستاندا رسمی تقویمین ایلک گونو ساییلیر. نوروز همچینین بهای تقویمی اوزره ایلین ایلک گونودور.
نوروزون منشایی و تاریخی
دَییشدیرنوروز بایرامی نین منشایی، اونونلا باغلی اساتیرلر، میفلر قدیمدیر. تدقیقاتچیلار نوروز بایرامی نین محض یاخین شرقین قدیم اکینچیلیکله مشغول اولان خالقلار آراسیندا مئیدانا گلدیگینی سؤیله ییرلر. نوروز بایرامی نین آیر-آیری تاریخی و افسانوی شخصیتلرین (افسانوی ایران شاهلاری کیومرس (اوئستادا قایئ مردان) جمشید و باشقالاری) آید ایله باغلاماغا چالیشمیشلار. ایسلام دینی و یاخین شرق و اورتا آسییا اؤلکهلرینده یاییلدیقدان سونرا عرب خیلافتی بو اؤلکهلرین خالقلاری نین عادت عنعنه لری نین بایراملارینی تقیب ائتمه یه باشلادی. عصرلر بویو دینی خادیملر موختلیف طریقت نوماینده لری بو بایرامی تبیی و تاریخی کؤکلریندن آییرماغا چالیشمیش، اونا دینی، مؤوهومی لیباس گئییندیرمه یه جهد گؤسترمشلر. حتّی بعضی دین خادیملری بئله بیر فرضیییه یه اویدورموشلار کی، نوروز بایرامی گویا ایو خلیفه علینین حاکیمیته (656-661) گلدیگی گونله علاقه داردیر. حالبوکی ایمام علی جولای آییندا حاکیمیته گلمیش، نوروز ایسه یازدا بایرام ائدیلیر. اصلینده، خالقین بایراملا علاقه دار کئچیردیگی مراسیملر هئچ بیر دینی ائحکاملار ایله باغلی دئییلدیر. اکثر خالقلار او جومله دن آذربایجانلیلار باهار بایرامی نین اسل ماهیتیندن دوغان بیر سیرا عادت-عنعنه لری، اویونلاری ایندییه دهک ساخلامیشلار. اورتا اسر مؤلیفلری شرق اؤلکهلرینده ایسلام دینی یازیلدیقدان سونرا دا نوروز بایرامیندا یاز عنعنه لری نین، اکینچیلیک تقویمی اعتیقادلاری نین مؤحکم یئر توتدوغونو گؤستریرلر. ابو رئیهان ال-بیرونی (۶ جی اسر) نوروز بایرامی حاقیندا موختلیف روایتلردن اونون یارانماسی سببلریندن، بو بایرام موناسیبتیله خالق آراسیندا یاییلمیش عادت-عنعنه لردن بحث ائتمیش، نوروز بایرامی نین طبیعتین اویانماسی اکینچیلیک تصروفاتی نین باشلانماسی ایله باغلی اسل دونیوی بایرام اولدوغونو قئید ائتمیشدیر. نیزامول مولک (نظام الملک) (۶ جی اسر) " سیاست نامه " اثرینده نوروز بایرامیندان یازین گلیشی ایله علاقه دار کئچیرلن کوتلوی خالق بایرامی کیمی بحث ائتمیشدیر. نوروزون گلیشی کلاسسیک شرق او جومله دن، آذربایجان پوئزییاسیندا گئنیش یاییلمیش " باهارییی " آدلی لیریک شعرلرده ده تصویر و ترننوم ائدیلیر.
ارگئنه گون نَدیر؟
دَییشدیرقدیم تورکلر آراسیندا بیر ساواش دوشور و ایلخانین اوغول‌لارین چوخو اؤلور. بولاردان چوخو دا توتساق توتولور آمّا بیر سوروسو و اونلارین ایچینده کیزان ایلخانین اوغلانلاریندان بیری دوستلاری و باشچیلاری و عسکرلریندن بیر سوروسو دیری قالیرلار، بولار قاچارکن بیر یئرده گیره دوشورلر، کی بیر گئچی گئچمه‌یه یول و کؤرپو واریدی، بو کؤرپودان گئچمک اولمازیدی نیه کی هامی اوردان توشوب اؤلردیلر و قالانی آخار سو، اوت، اودچمنی و گز آغاجلاریلا دولویدو، بیر گؤزل امّا قورخمالی بیر کؤهول (غار) کیمی بیر یئر واریدی کی بولار اورادا بیر زامان قالیرلار، بیر دمیرچی اونلارین ایچینده واریمیش کی دئییر تکجه یول بیزلره داغی اَریدمَک دیر، سونرا بونلار تانریدان وئرن گوجه داغی اَریدیب و چیخارلار ایشیق و گونه و اؤزگورلوق و آزادلیغا چیخیرلار او یِئرین آدینی ارگئنه گون دئییب و او گون کی اؤزگور اولارلار اونا یئنی گون آد وئریرلر سونرا سؤز وار کی بو آد فارسجا دا نوروز آدلانیر آمّا آصلیندا بو آد گَئرک فارسجادا (خورشید تازه) دئییلیدی نیه کی اولار قارانلیخدان گونه چیخیرلار.[۱]
نوروز دونیا خالقلاری نین بایرامی کیمی
دَییشدیرهر بیر خالق بو بایراملا باغلی ائتنیک، یئرلی میلّی خوصوصیتلرینه اویغون، اؤزونمخسوس مؤوسوم نغمه لری، مراسیم نغمه لری یاراتمیشدیر. عومومیلیکده نوروز ایراندا، قافقازدا و اورتا آسیا دا، چوخ طنطنه لی شکیلده قئید ائدیلیر. ایران و آذربایجاندان علاوه تورکمنیستاندا، تاجیکیستاندا، اؤزبکیستاندا، پاکیستاندا، قازاخیستاندا وقیرغیزیستاندا بو بایرام خوصوصی طنطنه ایله قئید ائدیلیر. آلبانییادا سولطان نئوروز بایرامی دینی بایرام کیمی بکتاشیلیک طریقتی نین داعوامچیلار طرفیندن قئید ائدیلیر. عومومیتله نوروز دونیانین اکثر اؤلکهلرینده بو خالقلارین نوماینده لری طرفیندن گئنیش شکیلده قئید ائدیلیر. بوجور مکانلار آراسیندا لوس-آنجئلس، تورونتو، لندنی سایماق اولار. لوس آنجلس شهری‌نین اوجاق قالاماغا دایر چَتین قرارلاری وار، هئچ بیر کسه اؤز مولکونده اوجاق قالاماغا ایجازه وئریلمیر. حتّی بونا باخمایاراق جنوبی کالیفورنییادا یاشایان و نوروزو قئید ائتمک ایسته ین ایرانلیلار و آذربایجانلیلار کالیفورنییانین چیمرلیکلرینه گئدیر و اوجاق قالاماغا ایجازه وئریلمیش یئرلرده اوجاق قالاییرلار.
نوروزو کوردلر و آذربایجان تورکلری عراقدا و تورکیه اراضیسینده قئید ائتدیکلری کیمی پارسلاردا هیندیستاندا و پاکیستاندا قئید ائدیرلر.
نوروز آذربایجاندا
دَییشدیرآذربایجاندا عادته گؤره یئنی‌گون بایرامیندا گؤیردیلن سمه نی یازین گلمه سی نین، طبیعتین جانلانماسی نین، اکینچیلیگین رمزیدیر. آذربایجان کندلیسی سمه نی گؤیرتمکله نؤوبتی تسسرروفات ایلینه برکت، بوللوق آرزولامیش، بایراما دؤرد هفته قالمیش، هر چرشنبه آخشامی و بایرام گونو تونقال قالاماقلا، ماهنی ( " گون چیخ! " نغمه سی و س.) قوشماقلا اودا، آتشه، گونشه اولان اعتیقاد و اینامینی ایفاده ائتمیشدیر. بوتون بو مراسیملر ایسلامدان چوخ-چوخ اول مؤوجود اولموش قدیم شرق عنعنه لری نین داوامیدیر.
نوروز بایرامی قاباغی عادتاً ائوده حَیطده آبادلیق، تمیزلیک ایشلری آپاریلیر، آغاج اکیلیر و س. نوروز بایرامیندا شیرینیات نؤولری (قوغال، کولچ، فسه لی، پاخلاوا، شکربورا، شکرچؤرگی و س.) و پلوو بیشیریلیر. رنگبرنگ یومورتا بویانیر، مجمگی و سینیلرده خونچا بزه نیر، شام یاندیریلیر، تونقال قالانیر، سمه نی قویولور، اؤلنلرین خاطیره سی یاد ائدیلیر، کوسولولر باریشیر، قوهوم-قونشولار بیر-بیرینه قوناق گئدیر، پای گؤندریرلر. آشیقلار باهاری مدح ائدیر. اوغلان و قیزلار تزه پالتار گئییب چالیب اویناییر، یاللی گئدیرلر. جاوانلار آت چاپیب، گولشیر، کوشتو توتورلار. نوروز بایرامیندا " هاخیشتا " ، " بنؤوش " ، " کوس-کوسا " اویناییرلار.
ائشیک باغلانتیلار
دَییشدیر| ویکی‌آمباردا Nowruz ایله مربوط فایل وار. |
- bakupages.com نوروز بایرامی
- Celebration That Would Not Die
- نوروز عادتلری Archived 2012-03-14 at the Wayback Machine.
- Bayramlar-Novruz Archived 2009-10-24 at the Wayback Machine.
قایناقلار
دَییشدیر- ^ 1. Ergenekon Destanı, Çin kaynaklarında üç rivayet hâlinde geçmektedir. Bu kaynaktaki bilgiler, başlıca iki kaynak aracılığıyla günümüze aktarılmıştır. Birinci kaynak, 13. yüzyılda İlhanlı hükümdarı Gazan Han çağında Reşidüddin tarafından yazılan Câmiü’t-Tevârih; ikinci kaynak ise 17. yüzyılda Hive hükümdarı Ebülgazi Bahadır Han tarafından yazılan Şecere-i Türk’tür. 2. Orda, ordunun kurulduğu, halkın yerleşmiş olduğu merkez anlamına gelen bir sözcüktür. Eski Türkçede “or” adı, “yer” anlamına gelmektedir. 3. Uçmağ sözcüğü, Eski Türkçede kullanılan ve günümüzdeki “cennet” kavramını karşılayan bir sözcüktür