قاضی برهان‌الدین
قاضی برهان الدین آذربایجانلی مشهور شاعیر، دؤولت خادیمی و عالیم.
حیاتی
دَییشدیرگؤرکملی دؤولت خادیمی، مشهور سرکرده و شاعر قاضی بۆرهان الدین ۱۳۴۴-جۆ ایل-ده قئیصریه شهرینده دۆنیایا گؤز آچمیشدیر. اوْ، منشأیینه گؤره، قدیم تۆرک-اوْغوز بوْیلاریندان ساییلان سالور طایفه سینه منسوب ایدی. بئله بیر احتیمالدا وار کی، اوْنون قدیم بابالاری خوارزمدن گلمیش‌دیلر. شاعرین آدی احمد، کۆنیه‌سی ابولعباس، تخللوصو ایسه قاضی بۆرهان الدین ایدی. اوْ، ایرثن کئچن قاضیلیک حۆقوقونا مالیک، یۆکسک ساواد درجه‌سی و اصل-نجابتی ایله مشهور اوْلان بیر عائله‌دن ایدی. قئیسریه شهری‌نین قاضیلاری جلال الدین حبیب، حسام الدین حسین، سیراج الدین سۆلئیمان بۇ نسیلدندیرلر.
اوْنون باباسی سیراج الدین سۆلئیمان آنادوْلودا یارائدیلمیش ارتنا بَیلیگینین بانیسی علاءالدین ارتنانین ساراییندا یاشامیش و بَیلیگین سیاسی حیاتیندا مۆهوم روْل اوْینامیشدیر. شاعرین آتاسی شمس الدین محمّد ده اؤز دؤورونون مشهور قاضیلریندن ساییلیر. احمدین آناسی ایسه سلجوق ساراییندا یاشامیش مشهور دؤولت خادیملرین بیری‌نین نوه‌سی ایدی. قاضی بۆرهان الدین آناسینی ائرکن یاشلاریندان ایتیردیگیندن اوْنون تربییه‌سی ایله آتاسی مشغول اوْلوب. ۱۳۵۶-جێ ایلده اوْ، آتاسی ایله دمشقه گئدیر، لاکین بیر مدتدن سوْنرا یئنیدن اوْنلار قئیسرییه قاییدیرلار و احمدین آتاسی سارایدا قاضی کیمی ایشله‌مه‌یه باشلاییر.
بۆتون کۆبار عائله‌لریندن چێخان اۇشاقلار کیمی قاضی بۆرهان الدین ده وطنینده اؤز دؤورونه گؤره یاخشی ایلکین تحصیل آلیر، ۱۳۵۸-جی ایلده ایسه تحصیلینی داوام ائتدیرمک اۆچون مصره یوْلا دۆشور. بۇرادا ایلاهیاتا (فقه، حدیث و طیب)، نۆجوم، فلسفهنی و دیگر علملری اؤیره‌نیر. داها سوْنرا اؤزونون ایلاهیات، طبیعت و ریاضیات ساحه‌لرینده بیلیکلرینی آرتیرماق مقصدیله دمشقه، بۆتون شرقده مشهور اوْلان عالیم قطب الدین رازینین یانینا گئدیر. شاعر اوْن دوْققوز یاشیندا ایکن مکهیه گئدیر، آتاسی اؤلندن سوْنرا ایسه حلب شهرینه کؤچور.
سیاسی فعالیتی
دَییشدیر۱۳۶۵-جی ایلده قئیسرییه دؤنه‌رک، ارتنا حؤکمداری محمّدین قێزی ایله ائوله‌نیر. بۇ حادثه‌دن بیر مدت سوْنرا اوْنو آتاسی‌نین یئرینه قاضی تعیین ائدیرلر. بۇ وظیفه‌ده اوْن ایلدن ده آرتیق ایشله‌ین قاضی بۆرهان الدین اؤز یۆکسک ساوادی، مدنیتی و عدالتلیلیگی ایله بۆتون خالقین حؤرمتینی قازانیر.
آرتان حؤکمداری محمّد اؤلدوکدن سوْنرا اوْنون تاختینا اوْغلو الی اوْتورور. الی آزیاشلی اوْلدوغو اۆچون دؤولتین بۆتون ایشلرینی قاضی بۆرهان الدین گؤرور و ۱۳۷۸-جی ایلده وزیر تعیین اوْلونور. ایکی ایلدن سوْنرا الی ده اؤلور و بۆرهان الدین اوْنون کؤرپه اۇشاغی‌نین آتابیی اوْلور. بئله‌لیکله، دؤولته بۆتون رهبرلیک اوْنون الینه کئچیر. ۱۳۸۱-جی ایلده قاضی بۆرهان الدین اؤز آدینی داشییان یئنی بیر دؤولت یارادیر و سۇلطان اعلان ائدیلیر. بۇندان سوْنرا اوْنون بۆتون حیاتی داخیلی و خاریجی دۆشمنه‌لره قارشی فاصیله‌سیز یۆروش و دؤیوشلرده کئچیر. اؤز آرالاریندا دایمی چکیشمه‌لر آپاران قارامانلی، عثمانلی، تۆرکمن طایفهلاری آراسینداکی دۆشمنچیلیگی یوْخ ائتمک و اؤلکه‌ده قانون-قایدانی مؤحکملندیرمک اۆچون اوْ، الیندن گلنی ائدیر. بۆرهان الدین خاریجی سیاست ساحه‌سینده غئیری-آدی اۇزاقگؤرنلیک و مۆدریکلیک گؤستریر. عثمانلی سۇلطانی بیرینجی بایزید، قێزیل اوْردو خانی توْختامیش، امیر تئیمور کیمی تهلوکه‌لی رقیبلرین و اوْنلارلا خێردا امیرلرین ایحاطه‌سینده قالان بۆرهان الدین دۆز ۱۷ ایل اؤز اؤلکه‌سینده سۆلهو و امین-آمانلیغی قوْرویا بیلیر. سیاسی وضعیت طلب ائدنده اوْ، بیر بایزیدله، یاخود تئیمورلا آچیق مۆباریزه‌یه گیریر، ضرورت یاراندیقدا کئچمیش رقیبلری توْختامیش خان، یاخود دا مملوک سۇلطانی بارقوتلا اتفاق باغلاییر.
بۆرهان الدین اؤلکه‌نی تئیمورون ایشغالیندان خلاص ائدیر و قوْنشو امیرلرله اۇغورلو مۇحاریبه‌لر آپاریر. اوْنون سیلری بوْشا گئتمیر. اؤلکه مؤحکمله‌نیر و چیچکله‌نیر. بۆرهان الدین تیجارت، موعاریف و علمین اینکیشافینا یاردیم ائدیر، مدرسه‌لر، کاروانسارالار آچدیریر، کؤرپولر سالدیریر.
قاضی بۆرهان الدین ۱۳۹۸-جی ایلده آغ‌قوْیونلو حؤکمدارلاریندان قارا یوْلوق اوْسمان بَیله دؤیوشده هلاک اوْلور و سیواس شهرینده دفن ائدیلیر. بۇندان سوْنرا اؤلکه‌ده حاکمیت اوْنون یئگانه اوْغلو علم الدین علی چلبییه کئچیر. آنجاق گنج حؤکمدار حاکمیتی الده ساخلایا بیلمیر و قاضی بۆرهان الدینین بئله چتینلیکله یاراتدیغی دؤولت بیر بایزید طرفیندن داغیدیلیر. اؤلکه‌نین توْرپاقلاری عثمانلی دؤولتی‌نین ترکیبینه کئچیر.
قاضی بۆرهان الدین، سلجوقلارین مغلوبیتیندن سوْنرا سیواس و اطرافیندا قۇرولان ائرئتنا بَیلیگینده ۱۳۳۵–۱۳۸۱-جی ایللرده سێرا ایله کادیلیک، وزیرلیک و پادیشاهلیق وکیللیگی کیمی وظیفه‌لرده ایشله‌میش و بیر مدت سوْنرا بَیلیگین ضعیفله‌مه‌سیندن ایستیفاده ائده‌رک اؤز آدینی داشییان قاضی بۆرهان الدین احمد بَیلیگی دؤولتینی قۇرموشدور. ۱۳۸۱-جی ایلده قۇردوغو بۇ دؤولت ۱۷ ایل یاشامیش و ۱۳۹۸-جی ایلده آغ قوْیونلو حؤکمداری قارا یۇلوق عوثمان بَی طرفیندن قاضی بۆرهان الدینین اؤلدورولمه‌سییله بیرلیکده سوْنا یئتمیشدیر.
قاضی بۆرهان الدین آذربایجان تاریخی و ادبیاتی ایله یاناشی عثمانلی تاریخینده ده سیلینمز ایز قوْیموشدور. بئله کی، ۱۳۹۲-جی ایلده قاضی بۆرهان الدین، عثمانلی ایمپراتورلوغو اوْردوسونو چوْروم یاخینلیغیندا قێرخدیلیم آدلی یئرده یئندی و بۇ ساواشدا ایلدیریم بایزیدین واریثی – اوْغلو ارتوْغرول اؤلدورولدو.
یارادیجیلیغی
دَییشدیرقاضی بۆرهان الدین، ماجره ایله دوْلو بیر حیات یاشامیشدیر. معلوماتلی، عادیل، زکی و سؤزونو اسیرگه‌مه‌ین بیر دؤولت خادیمی اوْلدوغو روایت ائدیلمیشدیر. بۇ خۆسسیتلریندن علاوه، ایچدن و یانیق بیر عشق شاعریدیر. لیریک شعرلرینده جسارت گؤزه چارپیر و بۇ ایستیقامتییله‌ده کلاسسیک شعردن فرقله‌نیر. عشق شعرلریندن علاوه دین و تصوف ایله باغلی شعرلری ده واردیر. بیر تۆرکجه دیوانی ایله، ایکی عربجه یازیلمیش اثری مؤوجوددور.
دؤولت ایداره‌چیلیگی بۆرهان الدینه علم و صنعتله مشغول اوْلماسی اۆچون مانعچیلیک تؤرتمیر. یۆکسک ساوادا مالیک شاعر-حؤکمدارین فلسفی کوْنسئپسیاسی اوْنون "ترجی اۆت-تؤوزیه" ("ایضاهلارین تکراری") و "ایکسیر-اۆس سعادت فی اسرار-اۆل عبادت" ("سعادت ایکسیری عبادت اسراریندا") آدی ایله عربجه یازدیغی ریساله‌لرده عکس اوْلونموشدور. بۆرهان الدینین گؤروشلرینه صۇفی و حروفیه فلسفه‌سی‌نین بؤیوک تأثیری اوْلدوغو آیدین گؤرسه‌نیر. اوْ اؤز شئرلرینی اۆچ دیلده – آذربایجان تۆرکجه‌سینده، فارس و عرب دیللرینده یازیب. آذربایجان تۆرکجه‌سینده "دیوان"اێ بیرجه نۆسخه‌ده ساخلانمیشدیر. بۇ نۆسخه هله مۆلیفین ساغلیغیندا خطتات خلیل ابن احمد طرفیندن یازیلیب و حال-حاضیردا بریتانیا مۇزئیینده‌دیر. اوْنو لندنده اینگیلیس صفیرلیگی‌نین ایشچیسی توْماس ۱۸۹۰-جێ ایلده ایستانبولدان گتیرمیشدیر. "دیوان" آذربایجان عالیمی، پروْفسوْر ائلیار صفرلی طرفیندن ۱۹۸۸-جی ایلده باکیدا نشره حاضیرلانمیش و کیتاب شکلینده ایشیق اۆزو گؤرموشدور. ه. صفرلی شاعرین قێسا ترجومئیی-حالینی دا کیتابا داخیل ائتمیشدیر. بۇ "دیوان" ۱۳۱۹ قزل ۲۰ رۆبای و ۱۰۸ تۇیوقدان عبارتدیر.
آکادمیک آ. کریمسکی یازیر: 'ععع'"بۆرهان الدینین "دیوان"اێ غئیری-برابر هجملی ایکی حیصه‌دن عبارتدیر. ایلک و بؤیوک بؤلوم قزللردیر. ایکینجی و نیسبتن کیچیک حیصه‌ده هر شئیدن اول ایگیرمییه قدر رۆبایسینی قئید ائتمه‌لی‌ییک. بۇنلار تۆرکجه یازیلمیش ایلک "رۆبایات"دێر. همین حیصه‌ده بۇنلاردان باشقا میستیک-ائروْتیک مظمونلو قێسا تۇیوقلار دا اساس یئر تۇتور."'ععع'
«تۇیوق» لارین تحلیلی صۇفیزم و حروفیزمین بۆرهان الدین یارادیجیلیغینا تأثیریندن خبر وئریر. شاعرین سئوگی لیریکاسی ایسه اؤز نؤوبه‌سینده بیر چوْخ تۆرک‌دیللی شاعرلره اؤرنک اوْلموشدور. بۇنلار فوْلکلوْرا یاخینلیغی و فارس-عرب منشألی سؤزلرین نیسبتن آز ایشله‌دیلمه‌سی، همچی‌نین گؤزل بنزتمه و ایستیاره‌لرله سئچیلیر.
عجبا، دردومون دواسی قانی؟
عجبا، رنجومون شفاسی قانی!
آیاغی توْزونا یۆز اۇرورام
کی، گؤز آغریسی تۇتیاسی قانی!
زۆلفی هیل بینوبن ایریشدی جانا
عنبرین خطینون یایاسی قانی!
کیمیا ایله قێلدی زر یۆزومی
یاری بۇلماغا سیمیاسی قانی!
صدقومی بیلدی حۆسنه عشقینده،
بس بیزه وصلینون صفاسی قانی؟
بۆرهان الدینین بیر سێرا شئرلرینده مردلیک و هۆنر ترنم اوْلونور:
همیشه عاشق کؤنلو بیریان بوْلور،
هر نفس قریب گؤزو بیریان بوْلور،
صۇفیلرین دیلگی محراب، نماز،
ار کیشینون آرزوسی مئیدان بوْلور.
ار ییگیت قایدا اۆرکر اۆرکولردن
یاخشی آت بلینله‌مز ایلکولردن.
دۆشمنلر بیزده بوْلسا دیترشسونلر
قاغان آسلان قاینینماز دیلکولرن.
قاضی بۆرهان الدینین یارادیجیلیغی آذربایجان ادبیاتینێن مۆهوم مرحله‌لریندن بیرینی ایحاطه ائدیر. بئله کی، قاضی بۆرهان الدین آذربایجان تۆرکجه‌سی ایله یازدیغی دیوانی بیزه چاتان ایلک شاعردیر. بۇندان باشقا قاضی بۆرهان الدین آذربایجان ادبیاتیندا، ائله‌جه ده عۆمومتورک ادبیاتیندا قزل شعر ژانریندا یازان ایلک شاعردیر.
بۆرهانه‌دیین آنا دیلینده – آذربایجان تۆرکجه‌سینده یازمیش بؤیوک آذربایجان شاعرلریندن بیریدیر. اوْنون پوْئزییاسی اؤزوندن سوْنرا گلن و هر بیری آذربایجان ادبیاتی‌نین پارلاق اۇلدوزلاری اوْلان محمّد فۆضولی، عمادالدین نسیمی، کیشوری، حبیبی، شاه اسماعیل خطایی، موْللا پناه واقیف و بۇ کیمی بیر چوْخ شاعرلرین یارادیجیلیقینا جدی تأثیر گؤسترمیشدیر. ائله بۇنا گؤره ده اوْنون لیریکاسی بیر چوْخ تۆرک‌دیللی اؤلکلرده پوْپولیاردیر. ائله بۇنا گؤره بۆرهان الدینین آدی اوْرتا عصر تزکیره‌چی و تاریخچیلری طرفیندن تئز-تئز خاتیرلانمیشدیر.
اثرلری‌نین ایراندا یاییملانماسی
دَییشدیرقاضی برهان‌الدین احمدین «تویوغ‌لار» ی بوتا یاییم‌ائوی طرفیندن همت شهبازی‌نین آراشدیرماسی ایله ۱۳۹۵ ایلده چاپ اوْلوب.[۱]
بیرده باخ
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- ^ بیلیم سسی. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-10-18. یوْخلانیلیب2016-06-20.
آذربایجان تۆرکجه‌سی (لاتین) ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Qazi Bürhanəddin»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۷ سپتامبر ۲۰۱۵ تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).