آذربایجان ادبیاتی
آذربایجان ادبیاتیٛ — آذربایجان تۆرکجهسینده یازیلان ادبیاتا و یا آذربایجان یازیچی‌لاریٛنیٛن، شاعرلری‌نین و یا قوزئی آذربایجاندا، آذربایجانلی کؤچمنلری‌نین یازدیغی ادبیاتا عاییددیر او اوغوز تۆرکلرینین ادبیاتیٛ‌نیٛن بیر قولو ساییٛلیٛر.
| آذربایجان ادبیاتی | |
|---|---|
 |
اورتا عصرلر
دَییشدیراورتا عصرلر آذربایجان ادبیاتی میللی ادبیات تاریخی‌نین ۱۳-جو عصردن ۱۶-جی عصره‌دک احاطه ائدیر. بو دؤورده فارسدیللی و عرب دیل‌لی پوئزیا ایله برابر، آنادیللی شعره رواج آرتمیش‌دیر. میللی تورک دؤولت‌لری گوجلنیب اینکیشاف ائتدیکجه آنا دیلی‌نین ایشلک‌لیگی و پوئتیک (شاعرلیک) گوجو ده آرتمیش، ایلک نماینده‌سی هله‌لیک عزالدین حسن اوغلو ایله معینلشمیش‌دیر. عصار تبریزلی، عارف اردبیلی، شیخ محمود شبستری، عمادالدین نسیمی، شاه قاسم انوار، قاضی برهان الدین، محمد فضولی و شاه اسماعیل ختایی بو دؤورون گؤرکملی نماینده‌لری‌دیر. عمادالدین نسیمی آنادیللی فلسفی شعرین اوستاد یارادیجی‌سی، محمد فضولی ایسه آنادیللی ادبی دیلین بانی‌سی‌دیر. اورتا عصرلر ادبیاتی اوچون صوفی‌لیک و حروفی‌لیک طریقت‌لری سجیهوی فیکیر تعلیم‌لری‌دیر. پوئزیانین اساسیندا محبت مؤوضوسو، غزل، قصیده و باشقا ژانرلار دایانمیش‌دیر. قدیم و اورتا عصرلر آذربایجان ادبیاتی اوچون «دیوان» و «دیوانچا‌لار»ین یارادیلماسی سجیه‌لی بدیعی کیفیت‌دیر.
۱۳-جو عصردن ۱۶-جی عصره‌دک آنادیللی آذربایجان ادبیاتی‌نین گؤرکملی نماینده‌لری عزالدین حسن اوغلو، قاضی برهان الدیندیر. ع.حسن اوغلونون آنادیللی غزل‌لری «آپاردی کؤنلومو»، «نئجه‌سن، گل، ائی یوزو آغیم بنیم»، «عجب بیلمن بنی شئیدا قیلان کیم؟ غزل‌لری‌دیر. بونلار دؤوروموزه گلیب چاتمیش ایلک آنادیللی اؤرکن‌لر اولوب محبت مؤوضوسوندا‌دیر.
قاضی برهان الدین، آنا دیلینده بیزه گلیب چاتمیش ایلک دیوان مؤلفی‌دیر. اونون دیوانیندا یئر آلمیش اساس ژانرلار قزل، روبای و تویوق‌لاردیر. شاعرین لیرکاسیندا اساس موتیو‌لر مهببت و قهرمان‌لیق هیسس‌لری‌نین ایفاده‌سی اولموشدور. ق.بورهانددی‌نین طبیعت و دیداکتیک-نسیهتامیز مزمون‌لو شئیرلری ده واردیر. تورک‌دیل‌لی پوئزیادا تۇیۇق ژانری ق.برهان الدین‌ین شخصینده ایشلنمیش، داها سونرا باشقا‌لاری طرفیندن اینکیشاف ائتدیریلمیش‌دیر.
۱۳-جو عصردن باشلایا‌راق آنادیللی آذربایجان ائپیک (حماسی) شعری یارانیب اینکیشاف ائتمیشدیر. اونون فارسدیللی ائپیک شعردن فرق‌لی خصوصیت‌لری اولموشدور. دؤردلوک‌دن مثنوی‌یه کئچید آنادیللی ائپیک شعرین فورما یئنی‌لیک‌لریندن اولموشدور. ائپیک شعریمیزده ناغیلچی‌لیق و داستانچی‌لیق عنعنه‌لریندن گلن خصوصیت‌لر، ائپیک تصویرله لیریک تقدیمات بیرلیکده اولور. مثنوی‌لرده لیریک حاشیه‌لره یئر وئریلیر. «احمد حرامی داستانی»، «یوسف قصه‌سی» و «ورقا و گولشا» مجلیس‌لر شکلینده یازیلمیش‌دیر. «احمد حرامی داستانی»، علی‌نین «یوسف قصه‌سی»، یوسیف مداحین «ورقا و گولشا»، مصطفی زرین «یوسف قصه‌سی»، سلی فقیه‌ین «یوسف و زلیخا»، ام عیسی‌نین «مهر و وفا» اثرلری آنادیللی آذربایجان» ائپیک شعری‌نین نمونه‌لری‌دیر.
۱۳-۱۴ عصرلرین فارسدیللی آذربایجان شاعرلری ذوالفقار شیروانی (۱۱۹۰-۱۳۰۴)، همام تبریزی (۱۲۰۲-۱۳۱۴)، اوحدی مراغه‌لی (۱۲۷۴-۱۳۳۸)، عاریف اردبیلی (۱۳۱۱ –؟) و عصار تبریزی‌دیر (۱۳۲۵-۱۳۹۰). بونلار نظامی ادبی مکتبی‌نین اساس نماینده‌لری‌دیر. «جام جم» و «دهنامه» مثنوی‌لری اوحدی مراغه‌لی، «فرهادنامه» پوئماسی عارف اردبیلی، «مهر و مشتری» پوئماسی ایسه عصار تبریزی‌نین‌دیر. ا.مراغه‌لی‌نین دیوانیندا غزل، رباعی، ترکیب‌بند و ترجیعلرینده فلسفی-عرفانی و دونیوی-بشری حس‌لر ایفاده اولونموشدور. «جام جم» پوئماسی اینسان و جمعیت حیاتی، هومانیست فیکیرلری ایفاده ائتمیشدیر. «دهنامه» پوئماسیندا ایلاهی محبت بدیعی کسینی تاپمیش‌دیر. «فرهادنامه» صنعتین و هونرین قدرتینه حصر اولونموش، دوستلوق، وفا و صاف مهببت حاقیندا‌دیر. «مئهر و موشتری» اثرینده ایسه سداقت و وفا، دوستلوق و سمیمیت حس‌لری ترنم ائدیلمیش‌دیر.
آذربایجان تصوف ادبیاتی‌نین گؤرکملی نماینده‌سی شیخ محمود شبستری‌دیر. صوفی‌لیک فیکیر جریانی‌نین ماهیتی وحدتی-ووجوددور. تصوفون شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت، هابئله علم الیقین، عین الیقین، حق الیقین مرحله‌لری واردیر. تصوفده عشق آنلاییشی دونیوی (مجازی) و ایلاهی (حقیقی) کاراکتئرلی‌دیر. آذربایجان تصوف ادبیاتی‌نین تکامولونده شیخ محمود شبستری‌نین اؤزل یئری واردیر. اونون «گلشن راز» («سرّ گلشنی»)، «مرالتل محققین» («حقیقت آختاران‌لارین گوزگوسو و «سعادت‌نامه» اثرلری) عصرلری صوفیزمین نظری مدعا‌لارینی ایضاح ائدیر.
فضل الله نعیمی و عمادالدین نسیمی آذربایجان حروفی‌لیک ادبیاتی‌نین گؤرکملی شاعرلری‌دیر. فضل الله نعیمی حروفی‌لیک تعلیمی‌نین یارادیجی‌سی‌دیر. اونون «جاویدان‌نامه»، «عرشنامه»، «محبت‌نامه»، «نامنامه» و «ایسکندرنامه» اثرلرینده حروفی‌لیک ایدئیا‌لاری: الله و وحدتی-ووجود، تانری و اینسان بیرلیگی ایدئیاسی ایفاده اولونموشدور.
آذربایجان ادبی-فلسفی فیکیر تاریخینده عمادالدین نسیمی‌نین گؤرکملی یئری واردیر. نسیمی حروفی‌لیک ایدئیا‌لاری‌نین تبلیغاتچی‌سی‌دیر. نسیمی یارادیجی‌لیغی ایلاهی و دونیوی عشقین ایفاده‌سی‌دیر. او، آنادیللی فلسفی شعریمیزین اوستادیدیر. اونون مشهور «منده سیغار ایکی جاهان» غزلی، «مقدمه الحقایق» («حقیقت‌لره گیریش») آدلی نشر اثری ده واردیر.
۱۵-جی عصر آذربایجان شاعرلرینه قاسم انوار (۱۳۵۶-۱۴۳۳)، بدر شیروانی، اشرف مراغه‌لی (۱۳۹۶-۱۴۶۶/۷۰)، نعمت الله کشوری جاهان شاه حقیقی، حامدی، افصح الدین هدایت، خلیلی و باشقا‌لاری داخیل‌دیر. اشرف مراغه‌لی نظامی گنجوی‌نین «خمس»سینه بوتؤو نظیره یازمیش ایلک آذربایجان شاعری‌دیر. ۱۵-جی عصرده آنادیللی ادبیات گوجلنمیش‌دیر. عصرین «دیوان»لاریندا دونیوی و ایلاهی محبت موتیو‌لری، هابئله، طبیعت، اخلاقی-دیداکتیک مؤوضولار تبلیغ اولونموشدور. حامدی تورکییه‌ده یاشامیش آذربایجان شاعری‌دیر. اونون آوتوقراف (مؤلف) دیوانی واردیر. خلیلی، نسیمی عنعنه‌لری‌نین داوامچیلاریندان بیری‌دیر. آنادیللی ائپیک شئیرده کلاسسیک اوسلوبلا فولکلور اوسلوبونون وحدتی تظاهر ائتمیشدیر. شمسی، احمدی تبریزی و ختایی تبریزی‌نین «یوسیف و زلیخا» مثنوی‌لری واردیر.
۱۶-جی عصر آذربایجان ادبیاتی‌نین نماینده‌لری سیراسینا شیخ ابراهیم گلشنی (۱۴۲۷-۱۵۳۴)، حبیبی، بصیری، سروری، یوسف بی اوستاجلو، ائپیک شعر ساحه‌سینده حقیری تبریزی، شاه اسماعیل ختایی و محمد فضولی عاییددیر. حقیری‌نین «لیلی و مجنون» مثنوی‌سی، ش.ا.ختایی‌نین «دهنامه‌سی»، م.فضولی‌نین «لیلی و مجنونو» مشهوردور. شاه اسماییل ختایی گؤرکملی دؤولت خادیمی و شیعه-قیزیلباش ایدئیا‌لاری‌نین تبلیغاتچی‌سی‌دیر. دیوانیندا هئجا و اروز وزن‌لی شئیرلرینی بیرلشدیرمیش‌دیر. مهببت لیریکاسی گوج‌لو اولموشدور. «دهنام» مسنوی‌سینده خالق یارادیجی‌لیغی‌نین تأثیری داها چوخ گؤرونموشدور. شاعرین «نصیحتنامه»سینده اینسان حاقیندا دوشونجه‌لری فلسفی ماهیت داشیمیشدیر.[۱]
دقت: مقاله تکمیللله‌شه‌جک...