جیلولوق
جیلولوق یا دا جیلولوق فاجیعه‌سی — ۱۹۱۸-جی میلادی ایلین مارس آییندا، مین‌لرجه آذربایجان تورکلری، اوزل‌لیک‌له اورمیه، خوی و سالماس شهرلرینده یاشایان‌لارین ائرمنیلر و جیلولار (آسوری‌لار) طرفیندن سوی‌قیریما معروض قالدیق‌لاری حادیثه.
| جیلولوق | |
|---|---|
| یئر | .svg){kind=small} اورمیه، خوی و سالماس |
| تاریخ | ۱۹۱۸ مارس آیی |
| تلفات | ۵۰۰,۰۰۰۰ |
| مرتکب‌لر |  ارمنیستان و آشور‌لار و کوردلر |
بو سوی‌قیریم دا 200 مین الی 500 مینه یاخین آذربایجان‌لی شیعه موسلمان اوْلدورولموش‌دور.[۱] قتله یئتیشنلر او زامان‌لار گونئی آذربایجاندا یاشایان‌لارین یوزده 15 ین شامیل اولوردو[۲].
تاریخی زمینه‌لر
ایرانین او زامان شورای‌میلّی مجلیسی‌نین نوماینده‌لریندن اوْلان یحیی دولت آبادی بئله یازیر: ایللر بویو عوثمانی دولتی‌نین ائرمنیلری، یانی (داشناکسیون فرقه‌سی)عثمانلی دؤولتیینن علئیهینه فعالیت و ایش آپاریلار. عثمانلی دولتی اونلارین تؤرتدیگی فسادلارا قارشی چیخیب اونلارین حرکتلرینین قارشیسین آلدی. نئچه ایل بوندان اؤنجه وان جنگینده عثمانلی قوْشونو ائرمنیلرین حمله‌سی ایله اوزبه‌اوز اوْلدو. بۇ هوجوملار روسلارین حیمایتی‌ایله ائرمنیلرین اوغور ايله باشا چاتیر. بۇ جنگ ده روسلار قازاناندان سوْنرا موسلمانلاری اؤلدوروب و اونلارین یوردلارین تالاییب اونلارین ناموسلارینا تجاوز ائتدیلر عثمانلی قشونودا اونلارین اینتیقامی اۆچون روسلارلا ایش بیر اوْلان ائرمنیلری توتوب و اونلاری طرد ائدی[۳]
آذربایجان تورکجه‌سینده و عوثمانی تورکجه‌سینده جیلو آدلانان ائرمنیلر و تورکیه آسوریلاری، بیرینجی دونیا موحاریبه‌سینده عثمانلی حوکومتینه ضربه وورماق قصدی ایله روسلارلا ال بیر اوْلوب عثمانلی حوکومتینه قارشی چیخدیلار. عثمانلی حوکومتی بۇ توطئه‌دن خبری اوْلوب فیتنه‌نی سوندروب و قالان آسوریلر و ائرمنیلر باتی آذربایجان اوستانینده اوْلان اورمیه و سالماس شهرلرینده یئرلشیبلر. اونلار مسیحی بیر حوکومت یاراتماق نیت‌ایله بۇ منطقه‌ده ساکین اوْلان زامان نیظامی قووه‌لر تشکیل ائدیب سیلاحلانیب، ایلک اونجه روسیه و سوْنرالار (روسیه آذربایجان توْرپاق‌لارین ترک ائدندن سوْنرا) بریتانیا کؤمکلیک‌لری ایله 10 مین نفری ارتش تشکیل ائدیب و ایران حوکومتین ضعیف‌لیگیندن ایستفاده ائدیب، 1396 جی شمسی ایلینده اورمیه شهرینی ایشغال ائدیرلر.[۴][۵]
اورمیه شهری‌نین مسیحیلری روسلارین بۇ شهره گیریشیندن اوزلرینی اونلارا ساری یاخینلادیب و کوردلرین ائتدیگی اذیته گؤره موسلمانلاری شهرده و کندلرده اذیت وئریب و بۇ مساله موسلمانلار آراسیندا بیر بویوک راحاتسیزلیقا باعیث اوْلدو. موسلمانلار روسلارین قورخوسونان بۇ مساله‌نی دیله گتیره بیلمه‌میشلر[۶]
بازیل نیکتین روسون کونسول اورمیه شهرینده ائرمنی لر و جیلولارین عوثمانیدن گلمه‌لرین من تانیدیغیم ایران کیتابیندا بئله یازیب: آسوریلرین روحانی باشچیلاری مارشیمون آدیلا بیر آدام ایدی. بۇ زامان روس ژنرالینی گؤرمک، اونونلا ال‌بیراوْلوب و تورکلره قارشی اوْلان ساواشلاردا شیرکت ائتمک اۆچون گلمیشدی. نستوری قبیله‌لری‌نین روحانی باشچی سی مارشیمون دور. بونلار سانجاق و گیاور و وان ویلایتینده ساکینی‌دیرلر. نستوریلرین ایجتماعی باخیمیندان اوز قونشولاری اوْلان کوردلرله ائله بیر فرقلری یوخدور. فرقلی لیک فقط بوندا گورونور کی هر طایفانین باشیندا بیر کشیش وار و اونلارین حوکومتی تشکیلاتلاری تقریبا روحانی‌دی و عشیره صورتینده یاشییرلار. هر قبیله‌نین اؤزونه عایید بیر رئیسی وار ملیک آدلانیر بۇ قبیله‌لر هئچ بیر زامان ساییلماییب و همیشه تورکیه‌نین اقتیدارلی مامورلارینان اوزاق گزیب و داغلارین ال چاتمایان یئرلرینده ساکیندیلر. بونلارین سایی شاید 30 الی 50 مین نفر اولا.
مارشیمون نئچه مین نفری بۇ قبایل دن ییغیب و تورکلر ایله ووروشماق ایسته‌ییردی. تورکلرین دئدیگی سؤز بئله اوْلوبدور: مسیحیلری ایستعمارچیلارین علئیهینه دعوت ائتمیشدیلر. کوردلر آزادلیق‌لا مسیحیلری اولودورمک‌لرینه و غارت ائتمکلرینه سون‌وئرسینلر. بونلارا باخمایاراق تورکلر مارشیمونی ایستانبولا دعوت ائدیب اونا ایطمینان وئردیلر. مارشیمون بۇ سؤزلره توجه ائتمه‌ییب و عثمانلی دولتی‌نین علئیهینه ایستیقلال اعلام ائتدی و فقط بیر یول تاپیب اودا روسلاریلا باریشماق‌ایدی.[۷]
عثمانلی امپراطورلوقوندا ائرمنیلرین درجه‌لری و حوکومت ایشلرینده گیریشلری
آذربایجاندا و آنادولودا ائرمنیلر مالی و جانی امنیتی تامین ائتدیکدن سوْنرا سربازلیغا گئتمکدن معاف‌ایدیلار و اَن‌یاخشی ایشلر ائرمنیلر و آسوریلر اۆچون وئریلمیشدی. حتی ائرمنیلرین بیری بیر دوره عثمانلی امپراطورلوقیندا صدراعظم‌لیگه منصوب اوْلوندو آما روس واینگیلیسین سیاستی ائرمنیلر و آسوریلر عثمانلی دولتی‌نین قارشیسینا چیخارتدی[۸] .
محمد امین رسول‌زاده ایرانین اینقلاب مشروطه گوزاریشلری کیتابیندا یازدیغینا اساسا 1909-جو ایلده پتروس افندی اورمونون شهبندری عثمانلی رئیسی دیر. پتروس افندی مارشیمونون اولن‌دن سوْنرا مسیحیلرین موسلح قوه‌لری‌نین باشچی سی اوْلدو[۹].
عثمانلیلار و کوردلر
سیدضیاءالدین طباطبایی، ایرانین رئیس الوزراسی، خاریجی ایش لر ناظیرلیگینه دستور وئریر ایرانین ایستانبولدا اوْلان سفیری، عوثمانی دولتی اسماعیل آقا سیمیتقو دان حمایت ائتمه‌سی باره‌ده، ایرانین اعتراضین عوثمانی دولتینه بیلدیرسین.
1339-جو آیسلده، رجب آییندا انتظام الملک تلگرافدا 14-جو رمزده علی قولو (مشاورالممالک) ایرانین سفیری عثمانلیلارين كوردلره و اسمعیل آقا اۆچون فیشنگ و نئچه یوز توپ یوللاماغینا جیدی صورتده اعتیراض ائدیب و هرجور گيزلي و يا آيدين حیمایت ائتمه مکلرین ایسته‌ییبدیر. عثمانلی نین دولت آداملاری جاوابدا اسماعیل آقا سیمتقودان حيمایت ائتمه‌دیكلرین سؤیله‌ییبلر و اونون ایستَگی اوْلان کوردوستان نین ایستقلالینه قارشی اولمالارین بیلدیریبلر.[۳]
مارشیمونون اؤلومو
ایکی و یا اوچ گون اورمو سوی‌قیریمیندان سوْنرا آشوری‌لر آسانلیقلا بیر بؤیوک شهری اله آلدیلار. مارشیمون اوزوده بۇ سوی‌قیریم‌ایله مووافیق اولمامادیغین دئییردی وایسته‌ییردی بۇ حادیثه دن اوزاق دورا، آما دریندن فیکری سالماسی توتماق و سیمیتقو ایله گوروشمک و بیرلشمک‌ایدی.کسروی یازدیغینا گؤره مارشیمون سیمیتقویا دئییب: "بو زامان کوردوستان آدلانان یئر، بیزیم هامیمیزین یوردو اولوبدور، آنجاق دین آیریلیغی بیزلری بیربیرمیزدن آییریبدیر. ایندی گرک بیرله‌شک و بو یئرلری الیمیزه کئچیردیب و بیرلیکده یاشایاق" [۱۰]. سوْنرا دئییب: "بیز سیلاحلی قووه لر یاراتمیشییق، آنجاق آتلیمیز یوخدور، سیز بیزه قوشولسانیز، آتلیلارینیز چوخ اولدوغو اۆچون تبریزه توکولوب اورانیدا آلاریق." [۱۱] بۇ جلسه نین سونوندا هر ایکی نفر بیر بیری ایله ال وئریب و بیربیرینه بیرلشمک مقصدی ایله سؤز وئریبلر. مارشیمون اوتاقدان چیخیب فایتونا اوتوران زامان سیمیتقو اونو نیشان آلیب اوْلدوروب. سیمیتقونون طاپانچاسی سسله‌نن زامان کوردلر آسوریلرین هامیسینی اوْلدورلر. بۇ حادیثه‌دن تکجه بیر-ایکی نفر جانین قورتارا بیلیر[۱۲]
مارشیمونون اؤلوموندن سونرا اورمو شهرینده باش وئرمیش سوی‌قیریم
دوشنبه گونو اسفند آیی‌نین 27-سی، - جی 1296 گونش ایلینده، مارشیمونون سیمیتقو طرفیندن تئرور خبری اورمیه شهرینده یاییلدی. جیلولار بۇ تئرورون کوردلر طرفیندن اولماغینا باخمایاراق، 24 ساعات مودتینده اورمیه موسلمانلاری‌نین علئیهینه عومومی قتل‌عام تورتدیلر. بیر خالقی کی بۇ چاغیریلمامیش قوناقلاری آچیق اورَگی ایله قبول ائدیب و قوناق سئورلیکده هئچ بیر زاددان چکیلمه‌میشلر. بۇ سوی‌قیریم صاباحی گونون گون اورتاسینا قدر داوام ائتدی.[۴] بو تاریخی فاجیعه نتیجه‌سینده 70 مینه یاخین اینسان اورمیه شهرینده هلاک اوْلوبلار.
"رحمت اله توفیق" اوز کیتابیندا یازیر: میرزا محمود اصولی مجتهد جینابلاری آللاه خاطیرینه و آللاه ریضاسینا گؤره اؤلولرین دفن ائتمه‌گین ایسته‌دی. منده اورکدن قبول ائدرک، دوکتور شد موحافیظ‌لری ایله برابر و 100 نفر یاردیم‌ایله صاحیب‌سیز اؤلولری ائولردن، کوچه‌لردن ییغیشدیریب، حاج خان مسجیدی‌نین قاباغیندا بویوک یئر قازیب اؤلولرین هامیسین بیر-بیری‌نین اوستونه ییغیب، توپراغا تاپشیردیق.[۱۳]
سید محمد پیشنمازین اؤلدورولمه‌سی
نئچه نفر سید محمد پیشنمازین ائوینه گیریب و اسلحه ایسته‌ییبلر. او جیلولارین جاوابیندا دئییب: آغالار سیزین اؤزونوزده بیلیرسینیز من روحانی‌یَم. منده اسلحه تاپیلماز منیم اۆچون اسلحه هئچ بیر احتیاج دئییل و اونونلا تانیشیلغیم یوخدور. داوا، ساواش اهلی دئییلم.
جیلولار بۇ سوزلره توجه ائتمه‌ییب، اونو تپیک و تفنگین قونداغی‌لا ووروب و ایصرار ائدیرلر اسلحه‌سین وئرسین، اما گئنه بۇ سید الله و اونون پیامبرینه آند ایچیب دئییر ایندیه دک نه منیم اوزوم و نه الیم اسلحه اوزو گورمه‌ییبدیر. گئنه‌ده جیلولار بۇ سوزلره توجه ائتمه‌ییب و اونو اسلحه‌سین وئرمه‌گه مجبور ائتمک اۆچون قیلینج‌ایله اونون ساغ الینی قطع ائدیرلر. بۇ سیدین اسلحه‌سی اولمایاراق، التماس ایله دئییب منیم اسلحه‌م اولسایدی وئرردیم. من اسلحه اهلی دئییرم و ایندیه دک منی سیلاحلی گؤرمه‌ییبلر. جیلولار بۇ جاوابدان سوْنرا اونون سول الی، ساغ قیچی و سول قیچینی قطع ائدیب، اونون جسدینی دوغراییب، اوتاقین تامام دووارلاری قانا بَلَنمیش، چوْخ عجیب بیر صحنه اولاراق هر کسی صحنه باخاندا ایضطراب باسیردی.
ائرمنی لر طرفیندن اوْلان شهر نظمیه‌سی‌نین رئیسی الکساندر مناسریانس میلی آشور مجلیسی‌نین طرفیندن مامور اوْلوب، محله‌یه گئدیب و پیشنمازین قتلی باره‌سینده تحقیق ائدیر. بۇ شخص او مرحومون ائوینه گیرندن سوْنرا اونون داغیلان و پارچالانمیش اللرینی و قیچلارینی، بدنی‌نین اعضاسینی گوروب سیتادا قاییدیب اوز هم‌قطارلارینا و دوستلارینا بئلنچی بیر خطاب ائیله‌دی:
گئدین دوعا ائدین گویلرده و یئرلرده هئچ بیر آلله اولماسین یوخسا بۇ اؤلدورمگی و یاراددیغینیز صحنه‌نی گوردوم یقین ائتدیم، آلله وارسا، بئله جینایتلر اۆچون اونون غضبی و قهری نه سیزلر تامام دونیا مسیحی‌لرینه عایید اولاجاقدیر.[۱۴][۱۵] اورمو شهری‌نین اهالیسی بۇ فاجیعه‌نی ائشیدندن سوْنرا اوز اؤلولرینی اونودوب و اونون حالینا عزا ساخلاییب لار[۱۶]
مسیحیلر طرفیندن اورمیه حاکیمی‌نین تئرور
عظیم‌السلطنه سردار آقاخان‌ین اوْغلو اورمیه نین سایقین اینسانلاریندان ساییلیردی. بۇ کیشی‌نین جددی اورمودا قولام‌خان راستاسینین اوولینده عبدالصمدخان مسجیدین تیکمیشدیر. بۇ مسجید، اورمو شهرینده، ایکنجی بویوک مسجید ساییلیردی .سوْنرالار عظیم‌السلطنه سردار اونو مرمت و ساهمانلادیب سردار مسجیدی آدیلا شوهرت تاپمیشدی. سردار جیلولوق واختی اورمیه شهری‌نین حاکیمی اوْلوب و بۇ انتیصاب و اینتخاب‌دا مسیحیلرین اؤز طرفیندن اوْلونموشدور. رحمت اله توفیقین یازدیغی کیتابدا سردارین ترور اوْلدوغونا بئله ایشاره ائدیر: "شعبان آیی‌نین (1336 آیسل) آخیرلاریندا بیر نفر فرهاد آدلیمسیحی وزیرآباد کندی‌نین روعایالاری‌ایله بیرلیکده گوندوز ایشیغی‌لا دارالحکومه‌یه گئدیب سردار و میرزاعلی‌آغا مویدالاسلام اوتاقدان چیخیب و ایچری عمارته گئتدیگی زاماندا هر ایکیسینی اورتاداکی دهلیزده گولله‌له‌ییب و ایکیسیده او دقیقه جان وئریرلر. قاتیلین ده بیر نفر غئیری معروف مسیحیدیر. اسلحه الینده سردارین ائویندن خارج اولور گئدیب..." [۱۳]
اورمیه کندلرینده باش وئرمیش حادیثه‌لر
اورمیه بؤلگه‌سی‌نین بوتون کندلری اورمونون اوزو کیمی بۇ حادیثه‌ده آغیر ضربه‌لر گوردولر. آسوریلر چوخلو کندلری تالاییب ساکینلرین اؤلدورندن سوْنرا داغ عسگرآباد و قهرمانلی کندلرینه هوجوم ائتدیلر. بۇ کندلرین موحکم قالالاری اوْلدوغو اۆچون چتین بیر شراییط‌ده جیلولارین الینه کئچدی و داها آغیر تلفات وئردی.
داغ عسگرآباد کندی
عسگرآباد کندی اورمو بؤلگه‌سینده یئرلشن کندلردندیرکی اونون خالقی کندین بویوک حیصار و اوجا دیوارلاری اوْلدوغونا گؤره جیلولار و ائرمنیلرین قارشیسیندا دایانیمیشدیلار، بونا باخمایاراق جیلولار و ائرمنیلر 21 شعبان 1336 آیسلده (دوغوم1918)کندین بویوک دروازه‌سینی توپا باغلایب و کنده گیریب و بیر بویوک سوی‌قیریم توره‌دیبلر. نقل اولانلارا اساسا 200-ه یاخین بالاجا اوشاق، قادین و کیشی کندین مسجیدینه پناه گتیریبلر آنجاق اونلارین هامیسی رحم ائدیلمه‌دن اوْلدورلوبلر [۱۷] بو حادیثه‌دن جانلارینی قورتورانلارین دئدیکلری اساسیندا مسجیدین ایچینده اؤلولرین سایی‌نین چوخلوغوندان، اؤلولرین قانی مسجیدین ایچره‌سیندن ائشیگه سوزولورموش.[۱]
قهرمانلوکندی
کندین خالقی جان و ناموسلارین قوروماق اۆچون، جیلولار قاباغیندا شوجاعتلی دیفاع ائدیرلر. جیلولار گوجلو قووه‌لر و توپ‌خانا گتیرمه‌گه مجبور اولورلار. جیلولار کندی توپا باغلاییب، قالانین دووارلارین نئچه یئردن پاتلاداندان سوْنرا کندین ایچینه گیریبلر. قالانین قوروجولاری‌نین سیلاحلاری و گولله لری قورتاریب و مسیحیلر قالایا گیریب قادینلارا، کورپه‌لره رحم ائتمه‌دن بوتون کند ساکینلرین اوْلدوروب، کندی تالاییر لار.[۱۳]
اورمیه شهری‌نین بازاری‌نین اودتوتماسی
15 جی گونون تیر آیی‌نین 1335-جی آیسل ایلده اورمیه شهری‌نین خلقی بازارین اودتوتماغینا شاهید اولورلار. میلّت اشیالارین بازاردان چیخارتماسینا و اودو سؤندورمه‌یه چالیشیرلار. بۇ ایشین هئچ فایداسی اولمادان بازارین اؤنملی یئرلری اود ایچینده یانیر. بویوک تاجیرلرین، صررافلارین ،زرگرلرین حوجره‌لری هامیسی اود ایچینده یانمیشدیر، قالان موختصر بازارین آشاغی قیسمیندن و بازارلارین اوْرتا سوییه لی کسبه‌لرین حوجره‌لری اود توتمادان اوزاق قالمیشدیر. بازارین یانماسی خبری اوزامان "تجدد" روزنامه‌سینده درج اوْلونوبدور.[۱]
کوردلر الی‌ایله سوی‌قیریما معروض اولان ائرمنیلر و جیلولار و عثمانلی تورکلری‌ایله اساس سیز ایددیعالار
اورمیه در مۆحاریبه عالم سوز کیتابین (ایرانین خاریجیایشلر ناضیرلیگی سندلری) رحمت‌اله‌خان معتمدالوزاره (اورمیه دا اوْلان ناظيرلیگین امک داشینین یازدیغینا گوره: 1336-جی ایل، شعبان آیی‌نین 11-ده، بیر هئیت دولت علییه‌دن (ایران دوولتی) و آذربایجاندا خلیفه‌گری کل ائرمنیلر باش وئرن بۇ اولایلاری حل ائتمک اۆچون اورمیه گلیرلر. موسلمان و مسیحی خالقی‌نین حوضوروندا مجلیس تشکیل تاپیر بۇ مجلیسده حوضوری اوْلان میلّت بیر قطع‌نامه صادیر ائدیرلر. اونلارین بیریسی موسلمانلارین و اوبیرسی مسیحیلرین الینده قالیر و اونون 3-اونجو بندی بوندان عبارت‌ایمیش : شمشه‌یوسف جینابلاری مارشیمون پاتیریاک جینابلاری وکیلی طرفینن ایظهار ائدیر بیز کوردوستان موهاجیرلری کوردلرین طرفیندن اوْلان تعددی و ظولمون الیندن اوْلان داوادان اؤنجه و اوندان سوْنرا ایرانا گلمیشیک و سیزه معلوم اوْلدو بونلار بیزیم پناه گترین یئرده‌ده بیزدن ال چکمه‌دیلر و مارشیمون خلیفه‌سینی اوْلدوربلر و اوزلری‌نین هدفلرینه و آرزولارینا یئتیریبلر و ایندیده ایران دولتینن چوْخ تشکور ائدیریک، اؤز مملکتینده بیزیم اۆچون امان وئریب و اونلارین ائولرینده یاشاییریک و بوندان سوْنرا الله بیر یولو نیشان وئرسه و بیزی سلامت یئره هیدایت ائدسه بۇ فرقدن کی بیز ایران رعیتی دئییریک آمّا حاضیریق ایران رعیتی کیمین ایرانا موطیع و امرینی قبول ائدک و دونیادا صولح برقرار اولاناندان سوْنرا وطنیمیزه قاییداجاییق یادا ایراندا رعیت‌لیگی قبول ائدیب قالاجاییق. ایران دولتی بیزی قبول ائتمزسه، بیزلری بیر سلامت یئره کوچوردوب ساکین ائدسین [۱۷].
اورمیه نامه‌لری، دانشیق و سندلر اورمیه حکومتیندن، یازان اورمو حاکیمی محمد صادق میرزا معزالدوله:
ائرمنی لرینینن خلیفه‌سیندن آذربایجانا عایید یئتیشن مکتوب تاریخ : 1333 آیسل ايل، شوال آیی‌نین 3-اونجو گونو نومره 203 اوجامان مقام اوستانین جلیله کبری دامت شوکته العالی حوضورونوزا عرض ائدیرم. معلوم اوْلان قرار دان اورمیه و سلماس شهرینده موسلمانلار و مسحییلر آراسیندا بویوک ایختیلاف و ساواش یارانیب و هرگون بیر بویوک فیساد و تالان باش وئریر. کئچمیشده بۇ ایکی میلّتین آراسیندا دوستلوق حاکیم‌ایدی، عکسینه بوگون کئچمیشده کی دوستلوق بوتونلوکله ساواشا دونوب و اونون عیللتی بونان عبارتدیر :اورمو شهرینه کوردلر گیرن زامان بۇ اشرار اورمو شهرینده مسیحیلر مال مولکونه ال اوزادیب و هئچ بیر تالان ائتمکدن موضاییقه‌لری یوخدور و شهرین اطرافیندا بعضی مسیحی قیزلاری و قادینلاری زورلا توتوب آپاریپ موسلمان ائتمیشدیلر .و اوندان سوْنرا کوردلر دؤندوکلری زامان اورمیهنین داغلاریندا یاشییان نصرانی جیلولار اونلاردان اینتیقان آلماق اۆچون ساواشیبلار. بۇ ایش باعیث اوْلوب موسلمانلار و مسیحیلر آراسیندا ایندی بویوک بیر دوشمانلیق تؤره نه. هر حالدا اونلار ائرمنیلر و جیلولار آراسیندا هئچ بیر فرق قویماییبلار. ائرمنیلر و موسلمانلار آرسیندادا بیر فرق قویماییب هر واخت حضرت اشرف دامت شوکته العالی بنده‌لری بۇ تضییقده قاباقلارینی آلمایاراق سوْنرالار جلیله اوستانی دردی‌سره (دردسر) دوشوب و مملکتده خارابالیق دوشه‌جک . سون عرضیم بودور: هر واخت حضرت اشرف بنده‌لری تعیین ائدسه‌لر موقرر اولسون بیر کومیسیون موسلمانلار و ائرمنیلر و مسیحیلر طرفینن تشکیل تاپیب و اورمو شهرینه گئدیب ایشلرین ایصلاح اوْلدوغونا عایید تلاش ائدیب و هر واخت بیر موسلمان و مسیحی اوز حددیندن چیخسا اونو تنبیه ائدیب تا اوبیریلر اۆچون عیبرت مشقی اولا، هر حالدا حضرت اشرف بنده‌لری اوزلری اوز ایشلرینه موختاردیرلار. الا مر لامجد مطاع، آذربایجان ارامنه‌سی‌نین ناییب خلیفه‌سی [۱۸]
محمدامین رسول‌زاده بیرینجی دئموکراتیک آذربایجان‌ین پرزیدنتی– ایرانین انقلاب مشروطیت گوزاریشلری کیتابیندا بئله یازیر: بیزی ساخلایالار روسلارین گلمک خبرینی ائشیدیبلر بونا عایید بیزدن سوروشورلار. جواب وئریریک صاباح گلجکلر .سئویملیک نشانه‌لری آسوریلارین اوزلرینده گؤرونور. بیلله‌نیر چوخدان‌دان گوزلری یولداایمیش. اونلارین بیری او لحضه‌ده آروادینا طرف، کی باشدان آیاغا آغ پالتار گئییب، گئدیر و اوز دیللرینه بیر سوز دئییر. سئوینج آروادین اوزونده بیلله‌نیر . روس سالداتلاری گلیر مسیحییت انرژی و قووت تاپیر کوردلر داها غارت ائده‌بیلمزلر[۱۹]
مراجع‌ین فیتواسی
میرزا فضل الله مجتهد بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی زامانیندا اورمودا عثمانلی‌امپیریاسینا دستک ائتدی و روسلار و ائرمنیلر باشچی‌سی اوْلان آندرانیک و آسوریلر علئیهینه جهاد اعلان ائتدی.[۲۰]
ائرمنی آندرانیکین ایرواندان خوی شهرینه هوجوم ائتمه‌سی
داشناک ائرمنیلر ایروان شهری‌نین موسلمانلارینی سوی‌قیریم ائدندن سوْنرا 1918-جی ایلین ژانویه‌سینده و ائرمنیستان آدیلا جومهوری تشکیل ائدندن سوْنرا 1297 گونش ایلی‌نین قیزاران آیی‌نین 7-جی گونونده بویوکائرمنیستانی یاراتماق اۆچون وان – ایروان - ناخجیوان یولونو بیربیرنه وصل ائتمه‌گی لازیم گوروب و هر يول‌ایله اولسون، خویو آلماغی قصد ائتدی[۲۱] بونا گوره 1297 ایلینده صوبح شافاقدان ائرمنیلرین ایزلری خویون اطرافیندا گورونور و گون اورتاسینا قدر شهرین یاریسین موحاصیره ائدیرلر. خوی میلّتینین موقاویمت ائتمه‌سیندن اوگونلرده چالیشانلار یادلاریندا بئله آدلار قالیب: شیخ فصل‌اله حجت الاسلام، آغا ابراهیم، حاج ابراهیم، حسن علی میر پنجه، حاج محمد رضا خان پارسا و ...[۲۲]
خوی شهری‌نین مراجع تقلیدین فتواسی ائرمنی آندرانیکین چکدیگی هوجومون قارشیسیندا
بو زاماندا ایکی نفر خوی شهری‌نین روحانیلریندن ، حجت الاسلام و آغا ابراهیم مجتهد بیر ایشه بئله ال ووروب و غیرتی و دیره‌نیشی خویون جاوانلاریندا جوشا گتیریب و اونلاری ساواشا حاضیر ائدیب لر. حجت الاسلام اوروجلوق آییندا خوی میلّتینه دئییب ایها الناس بۇ گون هرکس اوروج اولسا گوناه ائله‌ییب بوگون کی گونده اوروج توتماق حارامدیر ایفطار ائدیب و دوشمنلرینیزله ووروشماغا باشلایین .[۲۲]
بویوک ائرمنیستان یارانماسیندا اوغورسوزلوق
کاوه بیات – توفان بر فراز قفقاز کیتابیندا یازیر بۇ شکست ائرمنیلرین اومودونو بویوک ائرمنیستانین تشکیل تاپماسینا آرادان آپاردی. اونلارین قالان موسلح سربازلاری دا پیس بیر موصیبت‌ایله اؤزلرینی ایروانا چاتیردیلار و بیر بویوک غائیله خوی اهالیسی‌نین چالیشمالاری اساسیندا اوغورسوز قالدی. بیر بویوک اؤنملی نوکته بودور کی آندرانیک قاییدان باش نخجوانین یاخینلیقیندا ایکی بویوک کندین اهالیسین، قادینلار و اوشاقلارلا بیرلیکده، هامیسین قتل‌عام ائتدی.[۲۳]
خویون میلّتینین موقاویمت ائتدیگی و عثمانلی قوه‌لری یئتیشمکله ائرمنیلرین هوجومو سینیب و دالا قاییدیب و گئری چکیلیرلر.[۲۴]
خوی شهری‌نین نیجاتیندا عثمانلی قوه‌لری‌نین رولو
خویون میلّتینین موقاویمتی و عثمانلی قوه‌لری یئتیشمکله ائرمنیلرین هوجومو سینیب و آندرانیک قواسی ایله ایروانا گئری اَیلشدی.[۲۴]
موضوع ایله باغلی قایناقلار
اورمیه یاندیریجی موحاریبه‌سی‌نین کیتابی – یازاری رحمت اله خان معتمدالوزاره – اورمودان اوْلان خاریجیایشلر ناظیرلیگی کارگوزاری اورمیه شهری‌نین بۇ قضایاسیندا جانلی شاهید اوْلوب و تامام اؤز گوردوک‌لرینی ایکی دفترچه شکلینده توپلاییب و بونلاردا خاریجیایشلر ناظیرلیگی آرشیوینده ساخلانیلیر. اونجه کیتاب معتمدی خاندانین الینده‌ایدی سوْنرا کیتاب کاوه بیات الیله چاپ اوْلوبدرو.
"آذربایجان‌ین باتی سینین تحوولاتی؛ شورای میلّی مجلیسی‌نین سندلری اساسیندا" کیتابی‌نین اصلی موحتواسی جیلولوق و سیمیتقو فیتنه‌سینه عاییددیر.
قایناقلار
- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق، دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی، انتشارات هاشمی سودمند و اختر،۱۳۸۵، صص 82، 182
- ^ مجله بلژیکی و ستوک (خاور نزدیک) منتشره ۱۹۳۰
- ^ ۳٫۰ ۳٫۱ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2013-05-01. یوْخلانیلیب2012-10-20.
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ قتل عام مسلمانان در دو سوی ارس - صمد سرداری نیا – نشر اختر – ۱۳۸۵ – صفحه ۶۲
- ^ مجموعه مجلدات میراث اسلامی، به کوشش رسول جعفریان، جلد دهم،(بخش تاریخ تهاجمات و جنایات ائرامنی، اسماعیل سیمیتقو و سردار ماکی در آذربایجان، تالیف میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی، به کوشش علی صدرایی خویی)، قم، کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ق)، از صفحه ۱۳ تا صفحه ۸۰
- ^ مویه‌های شهر غریب – غلامخان حشمت – انتشارات یاز – ۱۳۸۷ – صفحه ۹
- ^ Кто знал, что мои путешествия и воспоминания Василия Nyktyn бывший русский консул в Урмии, Иран и Париже в сентябре 1941 года Страница 199
- ^ آذربایجان در جنگ جهانی اول ،فجایع جیلولوق ،– دکتر ملک زاده دیلمقانی، انتشارات اختر ، 1386 صفحه 27 و 28
- ^ سفرنامه‌ای از ارومیه گزارش‌های از انقلاب مشروطیت ایران - محمد امین رسول زاده - با همکاری شرکت نشر و پژوهش شیرازه کتاب - ۱۳۸۷ صفحه ۲۰۱
- ^ این سرزمین که اکنون کردستان نامیده می‌شود میهن همه ماها بوده ولی جدایی در کیش مارا از هم پراکنده و باین حال انداخته. اکنون می‌باید همدست شویم و این سرزمین را خود بدست گیریم و باهم زندگی کنیم
- ^ ما سپاه بسیج کرده‌ایم ولی سوار نمی‌داریم اگر شما با ما باشید چون سوار بسیار میدارید رویم بر سر تبریز و آنجا هم گیریم
- ^ تاریخ هیجده ساله آذربایجان – انتشارات امیرکبیر - سید احمد کسروی – صفحه 727
- ^ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ تاریخچه ارومیه- یادداشت‌هایی از سال‌های جنگ اول جهانی و اشوب‌های بعد از آن، رحمت اله توفیق، انتشارات شیرازه کتاب، ۱۳۸۹، (اورمیه تاریخچه سی - رحمت اله توفیق - شیرازه اینتیشاراتی - 1389 جی ایل) صص۲٤ ،۳۳، ۴۲
- ^ مصاحبه از بانو محبوبه شهیدی ، متولد 1300 ش عروس شهید سید محمد پیشنماز از کتاب: آن روی پنهان عرب باغی از لابه لای کتاب هایش باید شناخت- محمد رضا آبرون – 1390- قم
- ^ اورمیه در گذر زمان – صفحه372 – حسن انزلی - انتشارات دستان - 1384
- ^ تاریخچه اورمیه - یادداشت هایی از سال های جنگ اول جهانی و اشوب های بعد از آن – رحمت اله توفیق –- انتشارات شیرازه کتاب- 1389 – صفحه 43
- ^ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ اورمیه در مۆحاریبه عالم سوز، رحمت اله خان معتمد الوزاره، انتشارات شیرازه، صفحه 138
- ^ نامه‌های اورمیه - اسناد و مکاتبات محمد صادق میرزا معزالدوله از حکومت اورمیه شوال ۱۳۳۳ تا ربیع الاول ۱۳۳۴ قمری – کاوه بیات – انتشارات فرزان – ۱۳۸۰ – صفحه ۱ - ۲
- ^ گزارش‌های از انقلاب مشروطیت ایران، محمد امین رسول زاده، با همکاری شرکت نشر و پژوهش شیرازه کتاب، ۱۳۸۷ صفحه۲۱۹
- ^ نام آوران اورمیه – انتشارات تکدرخت – علی بابایی – 1389 – صفحه 290
- ^ قتل عام مسلمانان در دو سوی ارس - صمد سرداری نیا – نشر اختر – ۱۳۸۵ – صفحه ۹۰
- ^ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ محمد امین ریاحی – تاریخ خوی – صفحه ۵۰۸ و ۵۰۱
- ^ توفان در قفقاز - کاوه بیات – از انتشارات وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران صفحه 93
- ^ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ محمد امین ریاحی. تاریخ خوی. ۲۰۱۲. صفحه۵۱۱.
- تهران: جمشید محبوبی، ۱۳۷۰. کیتاب نگاهی به تاریخ و جغرافیای میاندوآب و تکاب و شاهین دژ/ نگارش و تحقیق محبوبی
- کیتاب تاریخ سلماس،نشر تبریز، یازان توحید ملك زاده دیلمقانی