تورکجه
تۆرکجه یا دا آذربایجان تۆرکجه‌سی[۲] — آذربایجان تۆرکلری‌نین آنا دیلی، ائله‌جه‌ده بۆتون آذربایجان‌لی‌لارین اۆنسیّت دیلیدیر. تورک دیللری'نین گونئی باتی قوروپونا داخیلدیر. آذربایجان جومهوریتینین و روسیه‌نین داغیستان جومهوریتینده[۳] رسمی دؤولت دیلیدیر.
| تۆرکجه آذربایجان تۆرکجه‌سی تۆرکۆ تۆرک دیلی | |
|---|---|
| AZƏRBAYCAN TÜRKCƏSİ Azərbaycan dili آذربایجان دیلی Азәрбајҹан дили | |
| تلفوظ | [ɑzærbɑjˈd͡ʒɑn diˈli] |
| دوْغما دانیشانلار | آذربایجان جومهوریتی ایران روسیه تورکیه عراق گورجیستان |
| منطقه | آذربایجان (قدیم آذربایجان)، قافقاز |
| ائتنیک | آذربایجان تورکلری |
دوْغما دانیشانلار | [۱] |
تورک دیللری
| |
| |
| رسمی وضعیت | |
رسمی دیلی |  آذربایجان جومهوریتی روسیه
|
| تنظیمله‌ین | میلی علملر آکادمیاسی |
| دیل کوْدلاری | |
| ISO 639-1 | az |
| ISO 639-2 | aze |
| ISO 639-3 | aze – inclusive codeIndividual codes: azj – شومالی آذربایجانazb – جنوبی آذربایجانslq – سلجوق دیلیqxq – قاشقای تورکجه‌سی |
| Glottolog | azer1255 شومالی آذری–سلجوقsout2696 جنوبی آذری–قاشقایی |
| Linguasphere | اوغوز دیللری'نین بیر قیسمتی |
 تورکجه دانیشیلان بؤلگه‌لر تورکجه‌نین اکثریتده اولدوغو بؤلگه‌لر تورکجه‌نین بؤیۆک و اهمیتلی اقلیته مالیک اولدوغو بؤلگه‌لر | |
.png)
آذربایجان تۆرکجه‌سی آذربایجان، ایران، عراق، گورجوستان، روسیه، تورکیه، اوکراین و سوریه اراضیسینده گئنیش ایشلنیب.
آذربایجان جومهوریتینده بۇ دیلین جۆزئی فرقلنن ۴ دیالکتی واردیر:
- دوْغو دیالکتی — قوبا، شاماخی، باکی، موغان و لنکران دیالکت‌لری
- باتی دیالکتی — قازاخ، قاراباغ، گنجه دیالکت‌لری
- قوزئی دیالکتی — شکی و زاقاتالا-قاخ دیالکت‌لری
- گۆنئی دیالکتی — ناخچیوان، اوردوباد، ایروان دیالکت‌لری[۴]
آذربایجان تۆرکجه‌سی گنئالوژی بؤلگویه اساساً تورک دیللرینه منسوبدور. باشقا دیل قروپ‌لارین‌دا اوْلدوغو کیمی، بۇ قروپا داخیل ائدیلن دیللر ده بیر-بیرینه لکسیک، مورفولوژی و سینتاکتیک جهت‌دن چوْخ یاخیندیر. دیالکتلر بیر-بیریندن فونِتیک خوصوصیتلرینه گؤره فرقلنیرلر. آذربایجان تۆرکجه‌سی تۆرک، تۆرکمن و قاقاووز دیللری ایله یاناشی تورک دیللری قروپونون اوْغوز دیللری یاریم‌قروپونا داخیلدیر.
قیسا تاریخی
آذربایجان تۆرکجهسینین و آذربایجان خالقی‌نین تشکّۆلو ۳–۷-جی عصرلرده باش وئرمیش، ۷–۸-جی عصرلرده باشا چاتمیشدیر. بۇ زامان آذربایجاندا گئدن دینی مۆباریزه آرتیق سوْنا یئتمیشدیر.[۵] XI عصرده آذربایجان دیلی قافقازدا و قوْنشو اؤلکه‌لرده گئنیش توسعه تاپیر. آذربایجان تۆرکجه‌سی تۆرک دیللرینین اوْغوز قروپونا داخیلدیر. یئرلی اهالی‌نین اساس دیلی اوْلان آذربایجان تۆرکجه‌سی ۱۱-جی عصرین اوْرتالاریندا اوْغوز طایفالاری دیلینین گۆجلۆ تأثیری آلتیندا تام شکیلده فوْرمالاشمیشدیر. ۱۲-جی عصرده ادبی آذربایجان دیلی تشکّۆل تاپدی. شاعیرلر فارس و عرب دیللری ایله یاناشی بۇ دیلده ده اثرلر یازیردیلار.[۶]
ن. جعفروف "آذربایجان تورکجهسینین میلی‌لشمه‌سی تاریخی" اثرین‌ده "XI-XII عصرلردن باشلایاراق آذربایجاندا مئیدانا چیخان مؤحتشم تۆرک دؤولتلرینده رسمی دیل کیمی عرب، فارس دیللری ایله یاناشی تۆرکجه‌دن‌ده ایستیفاده اوْلوندوغونو" گؤستریر.[۷]
صفویلر دؤولتینده آذربایجان تۆرکجه‌سی سارایدا و اوْردودا حاکیم دیل اوْلماقلا ایمپریانین ایلک رسمی دؤولت دیلی ایدی.[۸][۹] روس عالیمی V.V.Bartold ۱۹۱۲-جی ایلده یازیردی: «... خاندانین تشکول ائتدیگی یئرده آذربایجان اهالیسی تۆرکجه دانیشیردی و نتیجه‌ده تۆرکجه صفویلر دؤولتینده سارای و اوْردو دیلی اوْلاراق قالدی.»[۱۰]
عصرلر بوْیو ایشغاللار نتیجه‌سینده آذربایجان تۆرکجهسینین آدی دییشدیریلمیشدیر. آذربایجان تۆرکجه‌سی اۇزون مۆدّت «تۆرکی»، «تۆرک دیلی»، «آذربایجان تۆرکجه‌سی»، بعضاً ایسه «تاتار دیلی»، «قافقاز تاتارلارینین دیلی» (خصوصاً روس دیلینده یازیلمیش اثرلرده) آدلاندیریلمیش‌دیر.[۱۱]
۱۹۱۸-جی ایلده آذربایجان دموکراتیک جومهوریتی یاراناندان آز سوْنرا آذربایجاندا کارگوزارلیغین تورک دیلینده آپاریلماسی ایله باغلی قرار قبول ائدیلیر. ۱۹۲۱-جی ایلده نریمان نریمانوو داداش بونیادزاده ایله بیرگه آذربایجان سسر-ده دؤولت دیلینین تۆرک دیلی اوْلماسی ایله باغلی دِکرِت ایمضالاییرلار. ۱۹۲۱-جی ایلده آذربایجان شوروی سوسیالیست جومهوریتینین ایلک کونستیتوسیاسی قبول اوْلونور و اوْرایا دؤولت دیلی حاقیندا ماده سالینمیر. ۱۹۲۴-جۆ ایلده مرکزی ایجراییه کوْمیته‌سی‌نین آذربایجاندا دؤولت دیلینین تۆرک دیلی اوْلماسی ایله باغلی قراری قبول اوْلونور.
۱۹۳۶-جی ایلده آذربایجانین یئنی کونستیتوسیا لاییحه‌سی حاضیرلانارکن اوْرادا آذربایجانین دؤولت دیلی تۆرک دیلی کیمی قئید ائدیلیر. آنجاق ۱۹۳۷-جی ایلین آوریل آییندا قبول اوْلونان اساس قانوندا دؤولت دیلی حاقیندا هئچ بیر قایدا اؤز عکسینی تاپمیر. آنجاق کونستیتوسیادا خوصوصی ماده اولماسادا، ۱۹۳۶-جی ایلدن سوْنرا بۆتون نوْرماتیو سندلرده دؤولت دیلی آذربایجان دیلی قئید ائدیلیر.
۱۹۵۶-جی ایلده آذربایجانین ۱۹۳۷-جی ایلده قبول اوْلونموش کونستیتوسیاسینا آشاغیداکی مضموندا ماده علاوه ائدیلیر: «آذربایجانین دؤولت دیلی آذربایجان دیلیدیر…»[۱۲]
دؤولت دیلینه حصر ائدیلمیش بۆتۆن ایجلاس‌لاردا دموکراتیک شرایط یارادیلدیغین‌دان موختلیف فیکیرلر اؤزۆنو گؤستریر:
- آذربایجان دیلیدیر؛
- تۆرک دیلیدیر؛
- آذربایجان تۆرک دیلیدیر؛
- آذری تۆرکجه‌سیدیر؛
- آذربایجان تۆرکجه‌سیدیر؛
- تورک دیللری عائله‌سینه داخیل اوْلان آذربایجان دیلیدیر.
پرزیدنت حیدر علی‌یئوین چیخیشیندان: «گلین تۆرک‌دیللی خالقلارا باخاق. بلی، بیز تۆرک‌دیللی خالقلاردان بیری‌ییک و تۆرک منشألی خالقیق. کؤکۆمۆز بیردیر. اؤزبک دیلی وار، قازاق دیلی وار، قیرغیز دیلی وار، تاتار دیلی وار، باشقیرد دیلی وار، تۆرکمن دیلی وار، قوموق دیلی وار. دئمک، بۇ تۆرک‌دیللی خالقلارین دا هر بیری‌نین دیلینین اؤز آدی وار. تۆرک‌دیللی خالقلاردا تاتار دیلی ده وار، او بیری قروپ دیللر وار، اونلارین دا هر بیری بۇ قروپا داخیلدیر، آما هر بیری‌نین اؤز آدی وار… آخی نه تَهَر آذربایجان تۆرکجه‌سی؟ میللتیمیز ندیر؟ آذربایجان تۆرکۆ. نه تهر بۇ میللتین ایکی آدی اوْلسون؟ بس نیه اؤزبک اؤزونه دئمیر کی، اؤزبکیستان تۆرکۆ، تاتار نیه دئمیر کی، تاتاریستان تۆرکۆیَم»[۱۳]
یئنه همین ایجلاسدا دؤولت باشچی‌سی قئید ائدیر: "… طالعیمیز بئله گتیریب کی، مثلاً بیزه تاتار دئییبلر. اما بیز تاتار دئییلیک آخی. نئچه ایللر بیزه تاتار دئییبلر. ائله حسن بَی زردابی ده اؤزونه تاتار دئییبدیر، او بیریسیلر ده اؤزلرینه تاتار دئییبلر. بۇ باکیدا، آذربایجاندا بیر بئله آذربایجانلی ضیالی اوْلدوغو حالدا مکتبلر آچیلمیشدی – "روسسکو-تاتارسکایا ایشکولا"… من بونونلا ساده‌جه دئمک ایسته‌ییرم کی، بیزیم طالعیمیز بئله اوْلوبدور. روسیه‌ده بیزه تاتار دئییبلر. روسیه‌نین بۇرادا قوبِرناتورلاری بیزه تاتار دئییبلر. اوْندان سوْنرا ۱۹۱۸-جی ایلدن ۱۹۳۶-جی ایله قدر تۆرک دئییلیب. ۶۰ ایلدیر بیز "آذربایجان دیلی"، "آذربایجانلی" دئییریک. ایندی بس نه ائدک؟ بونلارا جاواب اوْلمالیدیر کی، بیر قرار قبول ائدک".
مسئله‌نین جیدیلیگینی نظره آلان دؤولت رهبری موتخصیصلرین ایشتیراکی ایله گئنیش مۆذاکیره‌لر کئچیردی و همین مۆذاکیره‌لر مؤوجود پروبلملرین حلی اۆچون کیفایت قدر محصولدار اوْلدو. همین مۆذاکیره‌لر گؤستردی کی، یالنیز میلی ایجتماعی تفکۆر دئییل، بیلاواسیطه موتخصیصلر ده آنا دیلینین قئید-شرطسیز «تۆرک دیلی» آدلاندیریلماسینین علئیهینه‌دیرلر. بونا سبب ایسه:
- ایکی مۆستقیل تۆرک منشألی دیلین هر ایکیسی‌نین عئینی بیر آدلا آدلاندیریلماسی اؤزۆنۆ دوْغرولتمور و تجرۆبه‌ده اوْنلاری آیری-آیری آدلارلا (آذربایجان تۆرکجه‌سی – تۆرکیه تۆرکجه‌سی) آدلاندیرماق لازیم گلیر؛
- آذربایجان اراضیسینده یاشایان غئیری-تۆرک منشألی مۆختلیف خالقلار، ائتنوسلار (تالیشلار، تاتلار، کۆردلر، لزگی‌لر و س.) «آذربایجان دیلی»نین «تۆرک دیلی» آدلاندیریلماسیندان هر هانسی حالدا ناراحات اوْلورلار، بیر سیرا قووّه‌لر ایسه بوندان ایستیفاده ائده‌رک «خیردا میلتچیلیک» حیسلرینی قیزیشدیریرلار؛
- «آذربایجان دیلی» آدی آرتیق نئچه اوْن ایللردیر کی، اوغورلا ایشله‌نیر، کیفایت قدر بؤیۆک ایشلنمه تجرۆبه‌سینه مالیکدیر.[۱۴]
آذربایجان تۆرکجهسینین ایکی دؤورۆ حاقیندا
آذربایجان تۆرکجهسینین ادبی دیلی اؤز ۸۰۰ ایله یاخین اینکیشافی مۆدتینده ایکی بؤیۆک دؤورۆ ایحاطه ائدیر. اسکی دؤور آدلاندیریلان بیرینجی دؤور ۱۳-جو عصردن ۱۸-جی عصره قدر اوْلان دؤورۆ، یئنی آدلاندیریلا بیلن ایکینجی دؤور ایسه ۱۸-جی عصردن یاشادیغیمیز گۆنلره قدر اوْلان بیر دؤورۆ ایحاطه ائدیر.
اسکی آذربایجان دیلینده سؤز بیرلشمه‌لری‌نین قورولوشو داها چوْخ عرب و فارس دیللرینین سینتاکتیک مودِلینده اوْلموشدور: فصلی-گۆل (گۆل فصلی)، تَرکی-طریقی-عشق (عشق طریقینین (یولونون) تَرکی)، داخیلی-اهلی-کمال (کمال اهلینه داخیل)… یعنی تعیین ائدن سؤز تعیین اوْلونان سؤزدن سوْنرا ایشلنمیشدیر. ایکینجی دؤور آذربایجان دیلینده تامامیله عکسینه‌دیر: تعیین ائدن سؤز تعیین اوْلونان سؤزدن مۆطلق و همیشه اول ایشلنیر.
دیگر سینتاکتیک فرق کیمی، بیرینجی دؤورده بوداق جۆمله‌نین باش جۆمله‌نین ایچری‌سینده یئرلشدیگی تابعلی مۆرکب جۆمله‌لر داها چوْخ ایشلندیگی حالدا (کیمی کیم، بی‌وفا دۆنیادا گؤردوم، بی‌وفا گؤردوم)، یئنی دؤورده بۇ تیپدن اوْلانلارین عوضینه داها چوْخ فعلی صیفت ترکیبلری‌نین ایشلندیگینی گؤرۆرۆک.[۱۵]
هر ایکی دؤورۆن ادبی دیلی اؤز نؤوبه‌سینده مۆختلیف مرحله‌لری ایحاطه ائدیر.
بیرینجی دؤور آذربایجان تۆرکجه‌سی اؤز اینکیشافیندا ایکی مرحله‌دن کئچمیشدیر:
- ادبی دیلین تشکۆل مرحله‌سی (۱۳–۱۴-جۆ عصرلر)،
- کلاسیک شعر دیلی مرحله‌سی (۱۵–۱۷-جی عصرلر).
ایکینجی دؤور آذربایجان تۆرکجه‌سی ایسه اۆچ مرحله‌نی ایحاطه ائدیر:
- ادبی دیلین خلقیلشمه‌سی مرحله‌سی (۱۸-جی عصر)،
- میلی دیلین یارانماسی و اینکیشافی مرحله‌سی (۱۹–۲۰-جی عصرین اولی)،
- مۆعاصیر مرحله (۲۰-جی عصرین ۱-جی رۆبعۆندن سوْنرا).
فونِتیک خوصوصیتلری
فونتیک خوصوصیتینه گؤره «اَ-ه (ə)» فونِمینین بۆتۆن یئرلرده ایشلنمه تئزلیگی ایله فرقلنیر.
تۆرک دیللریندن بیری کیمی مۆعاصیر آذربایجان دیلی اؤزۆملۆ خوصوصیتلری ایله فرقلنن فونتیک و قراماتیک قورولوشو اوْلان بیر دیل‌دیر. اؤز فونتیک قانونااویغونلوقلارینا گؤره، بۇ دیلده عمله‌گلمه یئرینه گؤره فرقلنن صائیتلر، یعنی اؤن سیرا (ای(i)، اۆ(ü)، ائ(e)، ا(ə)، اؤ(ö)) و آرخا سیرا (ای(ı)، اۇ(u)، آ(a)، اوْ(o)) صائیتلر عئینی بیر سؤز و یا سؤزفوْرما داخیلین‌ده ایشلنه بیلمز ("ایشیق"، "ایلدیریم" کیمی "ای" صائیتی ایله باشلایان بیر نئچه سؤز استثنادیر): عئینی زامان‌دا بۇ دیلده دیل‌اوْرتاسی صامیت‌لرین (گ، ک) آرخاسیرا، دیل‌آرخاسی صائیتلرین (ک، ق، غ، خ) اؤن‌سیرا صائیتلرله بیر هجادا ایشلنمه‌سی ده ایمکان‌سیزدیر.
آذربایجان دیلینین فونِم ترکیبین‌ده ۱۵ صائیت و ۲۵ صامیت واردیر. بۇ ۴۰ فونم آذربایجان الیفباسین‌دا ۳۲ حرفله ایشاره ائدیلیر.
آذربایجان دیلینین فونم ترکیبین‌ده ۹ قیسا (ای، اۆ، ائ، اؤ، اَ، آ، اۇ، اوْ، ای)، ۶ اۇزون (ی:، ائ:، اؤ:، اَ:، آ:، اۇ:) صائیت وار. اۇزون صائیتلر بۇ دیل اۆچۆن سجیوی دئییل، اونلار دئمک اولار کی، یالنیز آلینما سؤزلرده چوْخ آز حال‌لاردا ایشلنیر.
فونتیک وۇرغو، بیر قایدا اوْلاراق، سوْنونجو هجایا دۆشۆر. فونماتیک وۇرغونون یئری سؤزون معناسین‌دان آسیلی اوْلاراق دییشمیر: آلما' – 'آلما.
آذربایجان دیلینده سؤز اولین‌ده ایشلنمه‌ین ۲ فونم وار: ای(ı) صائیتی و غ صامیتی.
سینتاکتیک خوصوصیتلری
آذربایجان دیلینین موْرفولوژی قورولوشونا اساس (ایسم، صیفت، سای، اوزللیک، ظرف، فعل) و کؤمک‌چی (قوْشما، باغلاییجی، ادات، مودال سؤزلر، نیدا) نیطق حیسه‌لری داخیلدیر.
ایسیم‌لرین کمیت، منسوبیت، حال، خبرلیک کاتِقوریالاری وار. بۇ کاتقورییالار ایسیملشن دیگر نیطق حیسه‌لرینه ده عاییددیر.
آذربایجان دیلینده ایسمین ۶ حالی (آدلیق، ییه‌لیک، یؤنلوک، تأثیرلیک، یئرلیک، چیخیش‌لیق)، فعلین ۵ (شوهودی کئچمیش، نقلی کئچمیش، ایندیکی، قطعی گله‌جک، غئیری-قطعی گله‌جک) زامانی وار. فعلین شکیل کاتقورییاسی ۶ فوْرمانی (امر، آرزو، شرط، واجیب، لازیم، خبر) ایحاطه ائدیر.
فعللر مفعول، فاعیل، حرکتین مۆناسیبتینه گؤره مۆختلیف ۵ قراماتیک نؤوعده (معلوم، مجهول، قاییدیش، قارشیلیق‌لی-مۆشترک، ایجبار) ایشلنه بیلیر.
آذربایجان دیلینین سینتاکتیک قانونونا گؤره، بیر قایدا اوْلاراق، مۆبتدا جۆمله‌نین اوّلین‌ده، خبر جۆمله عۆضوۆ سوْندا، تعیین ائتدیگی سؤزدن قاباق‌دا گلیر.
آذربایجان دیلینده سؤزیارادیجیلیغین‌دا اساساً موْرفولوژی (دمیرچی، اۆزوم‌چۆ، تبلیغات‌چی؛ دمیرچی‌لیک، اۆزۆمچۆلۆک، تبلیغات‌چی‌لیق؛ دوْلچا، قازانچا، اوْتلوق، مئشه‌لیک؛ قالدیریجی، ائندیریجی؛ سئوینج، گۆلۆنج؛ یاواشجا، ایندیجه و س.) و سینتاکتیک (اوْت‌بیچن، واختاموزد، بوْیون‌باغی، گۆن‌دوْغان، ساری‌کؤینک، الی‌دوْلو، آدلی-سانلی، قیرخ‌آیاق، بئشاچیلان و س) اصول‌لاردان ایستیفاده ائدیلیر.
الیفباسی
_uses_the_Arabic_script.jpg)
تۆرک یازی تاریخی اویغورلارین الیفباسییلا باشلاسا دا، تۆرکجه‌نین یازیلماسینا عرب الیفباسینین بیر واریانتی ایله باشلانیب. سلجوق و عوثمانلی تورکلری ۱۰-جو عصردن باشلایاراق عرب قرافیکالی الیفبانی اساس توتموش و بۇ الیفبا ایله چوْخلو دیرلی اثرلر یاراتمیش‌لار. عرب الیفباسی تورک دیللری اۆچۆن مۆکمل الیفبا اوْلماسا دا، تخمیناً ۲۰-جی عصرین اوّللرینه قدر بۇ الیفبادان آذربایجاندا گئنیش ایستیفاده اوْلونوب و بۇ الیفبایلا آذربایجان تاریخینین، ادبیاتینین قیمتلی اثرلری قلمه آلینیب.
آذربایجان خالق جومهوریتی اعلان اوْلوندوقدان سوْنرا ۱۹۱۹-جو ایلده خوداداد بی ملیک‌آسلانوفون رهبرلیگی ایله لاتین الیفباسینا کئچمک اۆچۆن کومیسیا یارائدیلیر. کومیسیانین حاضیرلادیغی تدبیرلر پلانینی مجلیس تصدیق ائدیر. آذربایجان خالق جومهوریتی سوقوط ائتدیگیندن بۇ مسئله‌نی حیاتا کئچیرمک مۆمکون اوْلمور.
۱۹۲۹-جو ایله کیمی عرب قرافیکالی الیفبادان ایستیفاده اوْلونسا دا آذربایجان جومهوریتی اراضیسینده ۱۹۲۹-۱۹۳۹-جو ایللرده لاتین قرافیکالی الیفبادان، ۱۹۳۹-۱۹۹۱-جی ایللرده ایسه کیریل الیفباسیندان ایستیفاده اوْلونوب. ۱۹۹۱-جی ایلدن باشلایاراق تدریجاً یئنی‌دن لاتین الیفباسینا کئچیلیب. ایرانین آذربایجانندا یاشایان آذربایجان تۆرکلری ایسه عرب الیفباسیندان ایستیفاده ائدیرلر.
آذربایجان جومهوریتینین دؤولت دیلی اوْلان تۆرکجه‌نین الیفباسی لاتین قرافیکالی آذربایجان الیفباسیدیر.[۱۶]
تورکجه‌ده الیفبا دییشیک‌لری و قارشیلیقلاری
| عرب-فارس گونئی آذربایجاندا (۱۹۲۹-جو ایله قدر هم ده قوزئی آذربایجاندا) |
لاتین (۱۹۲۹–۱۹۳۹) قوزئی آذربایجاندا |
کیریل (۱۹۳۹–۱۹۹۱) قوزئی آذربایجاندا |
لاتین (۱۹۹۲-ه. ه) قوزئی آذربایجاندا |
|---|---|---|---|
| آ ا | A a | А а | A a |
| بـ ـبـ ـب ب | B b | Б б | B b |
| جـ ـجـ ـج ج | C c | Ҹ ҹ | C c |
| چـ ـچـ ـچ چ | Ç ç | Ч ч | Ç ç |
| ـد د | D d | Д д | D d |
| ائ ـئـ ـئ ئ
اِ ِ (کسره) |
E e | Е е | E e |
| عـ ـع‍ـ ـع ع
اَ َ (فتحه) ـه ه |
Ə ə | Ә ә | Ə ə |
| فـ ـفـ ـف ف | F f | Ф ф | F f |
| گـ ـگـ ـگ گ | G g | Ҝ ҝ | G g |
| غـ ـغـ ـغ غ | Ƣ ƣ | Ғ ғ | Ğ ğ |
| حـ ـحـ ـح ح
هـ ـهـ ـه ه |
H h | Һ һ | H h |
| خـ ـخـ ـخ خ | X x | Х х | X x |
| ایـٛ یٛـ یٛ | Ь ь | Ы ы | I ı |
| ای ـیـ ـی | I i | И и | İ i |
| ـژ ژ | Ƶ ƶ | Ж ж | J j |
| کـ ـکـ ـک ک | K k | К к | K k |
| قـ ـقـ ـق ق | Q q | Г г | Q q |
| لـ ـلـ ـل ل | L l | Л л | L l |
| مـ ـمـ ـم م | M m | М м | M m |
| نـ ـنـ ـن ن | N n | Н н | N n |
| اوْ ـوْ وْ | O o | О о | O o |
| اؤ ـؤ ؤ | Ɵ ɵ | Ө ө | Ö ö |
| پـ ـپـ ـپ پ | P p | П п | P p |
| ـر ر | R r | Р р | R r |
| ثـ ـثـ ـث ث
سـ ـسـ ـس س صـ ـصـ ـص ص |
S s | С с | S s |
| شـ ـشـ ـش ش | Ş ş | Ш ш | Ş ş |
| تـ ـتـ ـت ت
طـ ـط ـط ط |
T t | Т т | T t |
| اۇ ـۇ ۇ | U u | У у | U u |
| اۆ ـۆ ۆ | Y y | Ү ү | Ü ü |
| ـو و | V v | В в | V v |
| یـ ـیـ ـی ی | J j | Ј ј | Y y |
| ـذ ذ
ـز ز ضـ ـضـ ـض ض ظـ ـظـ ـظ ظ |
Z z | З з | Z z |
عرب کؤکلۆ تۆرک الیفباسی
ایرانین آذربایجانیندا ایشلنن عرب الیفباسی فارس دیلین‌دن و عوثمانلی تورکجه‌سیندن تأثیرلنیب. بۇ الیفبا عرب دیلینه اویغون اوْلسادا، تۆرک دیل عاییله‌سینه منسوب اوْلان آذربایجان دیلینه سسلرین چوْخ‌لوغونا گؤره اساس فوْرمادا ال‌وئریش‌لی دئییل. عرب خطیندن آلینان بۇگۆنکۆ ایشلنیلن تورک الیفباسی، عثمانلی الیفباسیندان دا چوخلو تأثیرلر آلیب‌دیر. بۇ الیفبانین برپاسی اوغرون‌دا مۆعاصیر عصریمیزده بیر نئچه آددیم آتیلسادا بۇ چالیشمالار خالق ایچین‌ده یاییلماییب‌دیر. ایرانین آذربایجانندا اهالی فارس دیلینده تحصیل آلماغا مجبور اوْلدوقلاری اۆچوۆن عرب و فارس سؤزلریله اوریژینال دیکته ایله تانیشدیرلار.
حاضیردا ایراندا تۆرکجه اۆچۆن ایشلدیلن عرب الیفباسی ایله باغلی وضعیت چوْخ قاریشیق‌دیر. گونئی آذربایجان ضیالی‌لارینین لاتین الیفباسینین داها مۆناسیب اوْلدوغونو قبول ائتمه‌لرینه باخمایاراق بۇ الیفبانین تطبیقینه دؤولت طرفیندن قاداغا و محدودیتلر قوْیولوب. ایراندا آذربایجان تۆرکجه‌سینده کیتاب و قزِت‌لر یالنیز عرب الیفباسی ایله ایشیق اۆزۆ گؤرۆر.
عرب الیفباسی‌نی برپا ائتمه تشبّۆس‌لرینین بیری تۆرک دیل اوْرتوقرافیا سمیناری طرفیندن حیاتا کئچیریلیب. بۇ سمینار دوْکتور جاواد هئیت‌ین باشچیلیغییلا ۲۰۰۱-جی ایلین اوْکتوبرون‌دا تهراندا کئچیریلمیش‌دیر. عرب الیفباسین‌دا یازیلان آذربایجان تۆرکجهسینین ایملاسین‌دا (یازیلماسین‌دا) بیرلیک یاراتماق سمینارین باش هدفی سئچیلمیش‌دیر. تۆرک دیلی یازی قوراللاری آدلی قرارلار سمینارین سوْنون‌دا قبول اوْلونموش‌دور.
عرب الیفباسین‌دا بعضی حرفلرین فوْرماسی کلمه آراسیندا هارادا گلمه‌سین‌دن آسیلی‌دیر. بۇ حرف‌لر کلمه باشین‌دا، سوْنون‌دا و اوْرتاسین‌دا دییشیر.
آشاغیداکی جدول، عرب الیفباسی ترتیبی ایله دۆزۆلۆب و لاتین الیفباسین‌دا یاخین اوْلان قارشیلیقلاری گؤستریر.
| تکجه | باش‌دا | اوْرتادا | سوْندا | آدی | لاتین | میثال (لاتین) | میثال (عرب) | میثال (فارسجا) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ا | آ / ا | ا | ا | الیف | a / ə / o / ’ | aç | آچ | |
| ب | ب | بـ | ـب | بِ | b | baba | بابا | |
| پ | پ | پـ | ـپ | پِ | p | papaq | پاپاق | |
| ت | ت | تـ | ـت | تِ | t | Tat | تات | |
| ث | ث | ثـ | ـث | ثِ | s | saniyə | ثانیه | |
| ج | ج | جـ | ـج | جیم | j | cib | جیب | |
| چ | چـ | ـچـ | ـچ | چِ | ch | çap | چاپ | |
| ح | ح | حـ | ـح | حِ | h | hal | حال | |
| خ | خ | خـ | ـخ | خِ | x | xal | خال | |
| د | — | ـد | دال | d | dil | دیل | ||
| ذ | — | ـذ | ذال | z | Azərbaycan | آذربایجان / آذربایجان | ||
| ر | — | ـر | رِ | r | rəng | رنگ | ||
| ز | — | ـز | زِ | z | zor | زور | ||
| ژ | — | ـژ | ژِ | zh | Jalə | ژاله | ||
| س | س | سـ | ـس | سین | s | sal | سال | |
| ش | ش | شـ | ـش | شین | ş | şirin | شیرین | |
| ص | ص | صـ | ـص | صاد | s | Səməd | صمد | |
| ض | ض | ضـ | ـض | ضاد | z | zərər | ضرر | |
| ط | ط | طـ | ـط | طا | t | təbil | طبیل | |
| ظ | ظ | ظـ | ـظ | ظا | z | zahir | ظاهیر/ ظاهر | |
| ع | ع | عـ | ـع | عین | ə / ‘ | əməl | عمل | |
| غ | غ | غـ | ـغ | غین | ğ | bağ | باغ | |
| ف | ف | فـ | ـف | فِ | f | fil | فیل | |
| ق | ق | قـ | ـق | قاف | q | qələm | قلم | |
| ک | ک | کـ | ـک | کاف | k | kitab | کیتاب / کتاب | |
| گ | گ | گـ | ـگ | گاف | g | gül | گل/گول | |
| ل | ل | لـ | ـل | لام | l | lalə | لاله | |
| م | م | مـ | ـم | میم | m | mən | من | |
| ن | ن | نـ | ـن | نون | n | naz | ناز | |
| و | — | ـو | واو | v / o | vilayət | ولایت / ویلایت | ||
| ه | هـ | ـهـ | ـه | هِ | h , ə | hava , dədə | هاوا، دده | |
| ی | یـ | ـیـ | ـی | یِ | y , i | yaz | یاز | |
| ئ | ئـ | ـئـ | ـئ | همزه | ı , e | beş | بئش | |
بو حرف‌لر اؤزلرین‌دن سوْنرا هئچ بیر حرفه وصل اولمازلار:
آ، ا، د، ذ، ر، ز، ژ
لاتین کؤکلۆ تۆرک الیفباسی
| لاتین | عرب تکجه | عرب باش‌دا | عرب اورتادا | عرب سون‌دا | میثال (لاتین) | میثال (عرب) | میثال (فارسجا) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aa | آ / ا | آ / ا | ا | ا | al | آل | آزاد |
| Bb | ب | ب | بـ | ب | baş | باش | بنده |
| Cc | ج | ج | جـ | ج | can | جان | |
| Çç | چ | چـ | ـچـ | ـچ | çal | چال | چونکه |
| Dd | د | د | د | د | diş | دیش | دوست |
| Ee | ائ | ائـ | ئـ | ئ | sel el ev |
سئل ائل ائو | |
| Əə | ع / ا | عـ/ ـَ | ـه / ه | əl sələ əmi |
اَل سَله عمی | ||
| Ff | ف | فـ | ـفـ | ف | fil | فیل | |
| Gg | گ | گـ | گـ | گ | göz | گوز | گل |
| Ğğ | غ | غـ | غـ | غ | Ağır | آغئر | زغال، غوک |
| Hh | ه / ح | هـ / حـ | هـ / حـ | ـه / ح/ ه | hərbə | حربه | هزار |
| Iı | ای /اؽ | ای /اؽ | ئـ/ؽ | ی/ؽ | mıx | میخ / مؽخ | |
| İi | ای | ایـ | یـ | ی | diz | دیز | |
| Jj | ژ | ژ | ژ | ژ | Jalə | ژاله | |
| Kk | ک | کـ | کـ | ک | Kitab | کیتاب | |
| Ll | ل | لـ | لـ | لـ | lülə | لوله | |
| Mm | م | مـ | مـ | م | muqam | موقام | |
| Nn | ن | نـ | نـ | نـ | Nina | نینا | |
| Oo | اوْ/او | اوْ/او | وْ/ و | و/وْ | Dolu | دولو / دوْلو | |
| Öö | او / اؤ | او / اؤ | و/ؤ | و/ؤ | söz , özüm | سوز / سؤز، اوزوم / اؤزوم | |
| Pp | پ | پـ | پـ | پ | pul | پول | |
| ق | قـ | قـ | ق | qaşıq | قاشیق | ||
| Rr | ر | ر | ر | ر | radar | رادار | |
| Ss | ث/س/ص | ثـ/سـ/صـ | ثـ/سـ/صـ | ث/س/ص | müsəlləs səggiz səhifə |
صحیفه سگگیز مثلّث / موثللث | |
| Tt | ت/ط | تـ/ط | تـ/ط | ت/ط | tut təbil |
توت طبیل | |
| Uu | او/اۇ | او/اۇ | و/ۇ | و/ۇ | uzun quzu |
اوزون / اۇزون قوزو / قۇزۇ | |
| Üü | او/اۆ | او/اۆ | و/ۆ | و/ۆ | üzüm düz |
اوزوم / اۆزۆم دوز / دۆز | |
| Vv | و | و | و | و | vahid | واحید | |
| Xx | خ | خـ | خـ | خ | xahiş | خاهیش | |
| Yy | ی | یـ | یـ | ی | yay | یای | |
| Zz | ز/ض/ظ | ز/ذ/ضـ/ظ | ز/ذ/ضـ/ظ | ز/ذ/ض/ظ | zor nəzir zamin münəzzəm |
نذیر ضامین منظّم / مونظظم |
زور |
یوخاری‌داکی جدول‌ده سس‌لی حرفلرین حقیقی قارشیلیقلاری عرب الیفباسین‌دا اولماماغی آیدین‌لیقلا گؤستریلیر.
ادبیات
- محمد رضا هئیت. «شاعرلریمیز بیزی و دیلیمیزی نئجه آدلاندیریرلار» // «وارلیق» مجموعه‌سی، تهران، ۱۳۷۶.
- محمدتقی زهتابی. «ایران تورکلرینین اسکی تاریخی» – تبریز، ۱۳۷۸.
- خاقان بابایئو. آذربایجان دیلینین دؤولت دیلی کیمی تشکول تاریخین‌دن (۱۶–۲۰-جی عصرلر). «علم و حیات» نشریاتی. باکی. ۲۰۰۲
بیرده باخ
- لاتین الیفباسی
- عرب الیفباسی
- ایران کاریکاتورا قالماقالی
- قزوین تورکجه لهجه‌سی
- تبریز تورکجه لهجه‌سی
- همدان تورکجه لهجه‌سی
- زنجان تورکجه لهجه‌سی
ائشیک باغلانتیلار
- آذربایجان تورکلری یئنه ده آنا دیلینده تحصیل آلا بیلمه‌یه‌جک[دائمی اولو باغلانتیلی]
- آذربایجان دیلی Archived 2007-09-27 at the Wayback Machine.
- نسیمی آدینا دیلچی‌لیک اینستیتوتو Archived 2007-09-27 at the Wayback Machine.
- آذربایجان دیلی حاقیندا Archived 2012-10-18 at the Wayback Machine.
- آذربایجان دیلینین عرب آلیفباسیلا یازی قایدالاری (۱-جی و ۲-جی تورک دیلی اورتوقرافیا سئمینارینین قبول ائتدیگی قایدالار)[دائمی اولو باغلانتیلی]
- پرزیدنت حیدر علیئوین یئنی کونستیتوسیا لاییحه‌سی‌نی حاضرلایان کومیسیانین ایجلاسین‌دا گیریش و یئکون سؤزو Archived 2012-02-02 at the Wayback Machine.
- لاتین و عرب قرافیکالی آذربایجان الیفباسی Archived 2012-02-09 at the Wayback Machine.
قایناقلار
- ^ تۆرکجه
آذربایجان تۆرکجه‌سی
تۆرکۆ
تۆرک دیلی at Ethnologue (18th ed., 2015)
شومالی آذربایجان at Ethnologue (18th ed., 2015)
جنوبی آذربایجان at Ethnologue (18th ed., 2015)
سلجوق دیلی at Ethnologue (18th ed., 2015)
قاشقای تورکجه‌سی at Ethnologue (18th ed., 2015) - ^ آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا دؤولت دیلی حاقیندا آذربایجان جومهوریتینین قانونو. نورماتیو حوقوقی آکت‌لارین واحید اینترنت الکترون بازاسی. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2012-02-03. یوْخلانیلیب2012-09-18.
- ^ داغیستان جومهوریتینین کونستیتوسییاسینا گؤره روس دیلی و داغیستان خالق‌لاری‌نین هر بیری‌نین دیلی، رئسپوبلیکانین دؤولت دیلیدیر، یازی‌سی اوْلان ۱۴ دیل، او جمله‌دن آذربایجان دیلی، دؤولت دیلی کیمی داغیستاندا ایستیفاده اوْلونور.
- ^ آذربایجان دیلی تاریخی. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2012-10-18. یوْخلانیلیب2012-09-18.
- ^ "آذربایجان تاریخی"، ۱۹۹۴. ز.م. بونیادوو و Y.B.Yusifovun رئداکته‌سی ایله، س. ۲۳۵
- ^ شیروانشاهلار دؤولتی، سارا آشوربَی‌لی[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ جعفروف ن.ق. آذربایجان تورکجهسینین میلّیلشمه‌سی تاریخی. В. ، ۱۹۹۵. سه. ۱۸۱
- ^ او. افندیئو – صفویلر دؤولتی، باکی، ۲۰۰۷
- ^ آذربایجان تاریخی (یئددی جیلدده)، باکی، ۲۰۰۷، III جیلد
- ^ مممدوو ا. شاه طهماسیبین آذربایجان تورکجه‌سینده بیر مکتوبو. آدو-نون "علمی خبرلر"ی (دیل و ادبیات سئرییاسی). ۱۹۶۴، ن۶. سه. ۷۳
- ^ "آذربایجان دیلی میلّی وارلیغیمیزین آیناسی‌دیر". "۲۱ فئوریه – آنا دیلی گونو" نه حصر اولنموش مئتودیک وسایت. باکی – ۲۰۱۰
- ^ "آذربایجان" قزئتی، ۷ نووامبر، ۱۹۹۵
- ^ "آذربایجان" قزئتی، ۹ نووامبر، ۱۹۹۵
- ^ نظامی جعفروف. حیدر علیئو و آذربایجان دیلی. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2015-12-05. یوْخلانیلیب2012-09-18.
- ^ آذربایجان جومهوریتی پرزیدنتینین ایشلر ایداره‌سینین پرزیدنت کیتابخاناسی. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2010-02-02. یوْخلانیلیب2012-09-18.
- ^ آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا دؤولت دیلی حاقیندا آذربایجان جومهوریتینین قانونو دؤولت دیلینین الیفباسی. ماده ۱۴[دائمی اولو باغلانتیلی]