زین‌العابدین شیروانی

 

زین‌العابدین شیروانی
آد	زین‌العابدین شیروانی
دوْغوم تاریخ	16 آقوست 1780 شاماخی
اؤلوم تاریخ	1838 قیرمیزی دنیز
میللیت	آذربایجانلی
آیری آدلار	مست‌علیشاه
ایش	سیاح

حاجی زین‌العابدین ابن آخوند اسکندر شیروانی (16 آقوست 1780، شاماخی – 1838، قیرمیزی دنیز) — آذربایجانلی سیاح و جوغرافیاچی، تاریخچی، اتنوقراف، فیلوسوف ، شاعیر.

یاشاییشی

  زین‌العابدین شیروانی 1780-جی ایلده شاماخی شهرینده آنادان اولموشدور. اونون بئش یاشی تامام اولاندا آخوند اسکندرین عاییله‌سی بغداد یاخینلیغینداکی کربلا شهرینه کؤچور و گله‌جک سیاحین آتاسی مدرسه ده درس دئمگه باشلاییر. زین‌العابدین ده ایلک تحصیلینی ائله بورادا آلیر. 1796-جی ایلده او، تحصیلینی باشا وورماقدان اؤترو بغداد شهرینه گئدیر. زین‌العابدین بغداددا فلسفه، طبب، نوجوم و ریاضیاتی، هابئله دیللری اؤیرنمکده داوام ائدیر. بغداد کیتابخانالاریندا اولان سیاحتنامه‌لر، بوتون شرق دونیاسیندان بورایا آخیشیب گلمیش عالیم‌لرین، موقدس شهرین زیارتینه گلن زووارلارین صؤحبت‌لری بو گنج اوغلانین نظرلرینده یئنی بیر دونیا آچیر. دونیانی گؤرمک و اونون مؤعجیزه‌لری ایله هم‌یئرلی‌لرینی تانیش ائتمک ائله همین واختدان گنج زین‌العابدین‌ین حیات مقصدینه چئوریلیر و او، تردّود ائتمه‌دن سیاحته چیخماق قرارینا گلیر. 

چالیشمالاری

  زین‌العابدین شیروانی یارادیجی‌لیغی‌نین تحلیلی ایله مشغول اولموش گؤرکملی آذربایجان عالیمی نورالدین کرموفون دا یازدیغی کیمی،  " بو یول 60 مین کیلومتر اوزانمیش و 40 ایل داوام ائتمیشدیر. بو یول کیچیک آسیادان، ایران یایلاسیندان، اورتا آسیا، عربیستان و جنوبی آفریقا صحرالاریندان، سودانین مئشه و جنگل‌لیک‌لریندن، هیندیستانین تروپیک مئشه‌لریندن، هیند اوقیانوسو آدالاریندان کئچیب. او، هیندقوش، زاگروس، سلیمان داغلاریندان، پامیردن آدلامیشدیر. بو یول آسیا و آفریقانین بیر چوخ دیگر ویلایت‌لریندن اوزانمیشدیر.‌"  

  شیروانی اؤز اثرینده سیاحتینی حیصه‌لره بؤلمور. ن. کرموف‌سا اونون اوچ باشلیجا سیاحتینی فرقلندیریر. اونون بیرینجی سیاحتی‌نین مسیرینی بئله گؤستریلیر: بغداد، عراق-عجم، گیلان، شیروان، موغان، تالیش، جنوبی آذربایجان، خوراسان، هرات، زابول، پنجاب، هیند آدالاری، دکن، بنقال، قوجارات، هیند اوقیانوسونداکی آدالاردان سیند و مولتاندان کئچن سیاح داغ یوللاری ایله کشمیره، مظفرآبادا چاتمیش، سونرا کابول یولو ایله تاتاریستانا، اورادان تورانا و بدخشان داغلاری ایله خوراسانا، نهایت،  " ایران یولو "  ایله فارسا گلمیشدیر. 

  بیر قدر ایستیراحتدن سونرا شیروانی ایکینجی سیاحته چیخیر. بو دفعه  یول شیرازدان (فارس) باشلاییر، اورادان دارابا، سونرا بندر عباس لیمانیندان هؤرموز یولو ایله حضرموت و یمنه، سونرا حبشیستان و سودانا، بورادان عربیستان یاریم‌آداسیندا اولان جده‌یه، اورادان دا حیجاز، مدینه و مکّه‌یه اوزانیر. بوندان سونرا او، دنیز یولو ایله " سعیدلر اؤلکه‌سینه "  (االسعیده -نیل چایی ساحیل‌لرین) گئدیر، میصردن یاخین شرقه " شام-روم " آ (آنادولویا)، دیاربکیره، قارامان و آیدینا کئچیر. 

  حاجی زین‌العابدین‌ین اطلس اوقیانوسونا و گئری‌یه اوچونجو سیاحتین مسیری بئله ایدی: بحر-اخضر آدالاری ( " یاشیل دنیز "  – شرق جوقرافیاچی‌لاری اطلس اوقیانوسونو بئله آدلاندیریردیلار)، روم ائلی (او واخت عثمانلی ایمپیراتورلوغونون اوروپا حیصه‌سینه بئله دئییردیلر)، آنادولو، آذربایجان، تهران، همدان، ایصفاهان، کیرمان، شیراز، بغداد. 

    ایندی آرتیق بیر چوخو سیرادان چیخمیش بئش یوزدن آرتیق الیازما و مطبوع قایناغین و سیاحت‌لر زامانی ائتدیگی شخصی موشاهیده‌لری نتیجه‌سینده شیروانی اونا دونیا شؤهرتی گتیرن اوچ کیتاب یازیر: 1822-جی ایلده  "ریاض السیاحه"  ("سیاحت باغچالاری")، 1827-جی ایلده  "‌حدیقه السیاحه‌"  ("سیاحت باغلاری") و نهایت، 1833-جو ایلده  "بستان السیاحه"  ("سیاحت گولزاری")- بو اثرلرده او، بیر چوخ اؤلکه‌لرین جوقرافیاسی، تاریخی، اتنوقرافیاسی، معمارلیغی، ادبیاتی و گؤرکملی ایجتیماعی خادیم‌لری باره ده دَیرلی معلومات‌لار وئریر. 

  سیاح یئر کوره‌سی نین ایقلیم قورشاق‌لاری‌نین تصویرینه خوصوصی یئر آییریر. شرقین دیگر عالیم و سیاح‌لاری کیمی او دا یئری یئددی ایقلیم قورشاغینا بؤلور. اؤز سیاحت‌لری زامانی شیروانی چوخ سایدا عالیم‌لر و سیاسی خادیم‌لرله یاخیندان تانیش اولور. اونون رأیی ایله حسابلاشیر، اونونلا گؤروشمگه جان آتیرلار. شیروانی‌نین علم و ساوادی حاقدا خبرلر اونون سیاحت‌لری نین مسیرلری چرچیوه‌سیندن خئیلی کنارا چیخیر. بئله دانیشیرلار کی، هیندیستان ویلایت‌لریندن بیرینده عاغلاگلمز بیر قوناق‌پرورلیکله قارشیلانمیش شیروانی بونون سببینی سوروشارکن ویلایتین حاکیمی جاواب وئرمیشدی: 

" من سیزه لاییق اولدوغونوز حؤرمتین یالنیز یوزده بیرینی گؤستره بیلمیشم. سیز سککیز سببدن حؤرمته لاییق‌سینیز: بیرینجیسی، سیز اینسان‌پرورسینیز، اینسان‌لارسا بیر-بیرینه حؤرمت ائتمه‌لی‌دیرلر، ایکینجیسی، سیز بورایا بیزیم اؤلکه‌میزین قوناغی اولاراق گلیبسینیز، قوناقا حؤرمت ائدرلر، اوچونجوسو، سیز عالیم‌سینیز، عالیمه حؤرمت بیر بورجدور، دؤردونجوسو، سیز مودریک و چوخ بیلن بیر آدام‌سینیز، عاجیزلره، کاسیب‌لارا کؤمک ائدیرسینیز، بئله آدام‌لارسا هر جور حؤرمته-عیزّته لاییقدیرلر... باخ، بوتون بونلارا گؤره من سیزی قلباً سئویر و سیزه حؤرمت بسله‌ییرم.‌"  

  

  اولدوغو بیر چوخ یئرلرده اونو سارایا دعوت ائتمیشلر. بونلاردان میصر حاکیمی ابراهیم بیگی، ایران شاهی فتحعلی شاه قاجاری، تورکیه سولطانی محمودو و باشقالارینی گؤسترمک اولار. اولدوغو سارای‌لاردا موذاکیره و صؤحبت‌لرده ایشتیراک ائدن شیروانی همیشه‌لیک بورادا قالماق دعوت‌لرینه نزاکتله ردّ جاوابی وئریر. شیروانی همیشه ماجرالار و محرومیت‌لرله دولو سیاح حیاتینی سارایداکی راحات حیاتدان اوستون توتور. زین‌العابدین عئینی زاماندا شاعیر اولموش و تمکین تخلوصو ایله شعرلر یازمیشدیر. همین شعرلر اونون سیاحتنامه‌لرینه سپه‌لنمیش و الیازماسی تهران مرکزی کیتابخاناسیندا ساخلانان  "دیوان "یندا توپلانمیشدیر. بو نادیر شخصیتین دیگر اثرلری نین الیازمالاری بریتانیا موزه‌سینده، پاریس میلّی کیتابخاناسیندا، سان‌-پترزبورقدا و ایراندا ساخلانیر. 

  شیروانی‌نین اثرلری بیر چوخ آذربایجان، ایران، روس و اوروپا تدقیقاتچی‌لاری طرفیندن اؤیره‌نیلیب. بو عالیم‌لردن عباسقولو آغا باکیخانوفون، محمدعلی تربییتین، اصغر حامد ربانی‌نین، ب. آ. دورنون، ن. و. خانیکوفون، ائ. براونون، س. ستورنون، ائ. بلوشئ نین و باشقالاری نین آدلارینی چکمک مومکوندور. بو سیرادا اؤز عؤمرونون بؤیوک بیر حیصه‌سینی زین‌العابدین شیروانی‌نین علمی هونرلری‌نین تدقیقینه حصر ائتمیش ن. ک. کرموفون آدی خوصوصیله قئید اولونمالی‌دیر. 

  زین‌العابدین 1820/21 -جی ایلده شیراز شهرینده ائوله‌نیب. تئزلیکله اونون جلال‌الدین محمد آدیندا اوغلو دوغولور. ایکی ایل سونرا ایسه ایکینجی اوغلو حسام‌الدین علی آنادان اولور. بؤیوک اوغلو آز یاشاییر، ایکینجی اوغلو ایسه آتاسی‌نین یولو ایله گئده‌رک، عراق، ایران و هیندیستانا سیاحت لر ائدیب. شیروانی عؤمرونون سون ایللرینی عاییله‌سی ایله شیرازدا کئچیریب. ائله بورادان دا اؤزونون سون سیاحتینه یوللانیب. بو، اونون حیات یولداشی ایله بیرلیکده چیخدیغی حج زیارتی ایدی. 1838-جی ایلده همین سفری زامانی زین‌العابدین شیروانی یولدا خسته‌لنمیش و جدّه شهری یاخینلیغیندا دونیاسینی دَییشمیشدیر. حاجی زین‌العابدین شیروانی ائله بوراداجا دا دفن اولونوب. 

کیتاب‌لاری

• ریاض السیاحه (۱۲۳۷ح.ق ایلینده یازیلیب.)
• حدیقه السیاحه (۱۲۴۲ح.‌ق ایلینده یازیلیب.)
• بستان السیاحه (۱۲۴۸ح.ق ایلینده یازیلیب.)
• کشف المعارف
• تعبیر خواب
• دبستان المذاهب
• مؤولانا حاقیندا ریساله
• اؤز یاشاییشی حاقیندا ریساله