آذربایجان جومهوریتی
آذربایجان رسمی آدی ایله آذربایجان جومهوریتی (لاتین تورکجه: Azərbaycan Respublikası)، باتی آسیا ایله دوغو اوروپانین کسیشمه نوقطه‌سی اوْلان قافقاز دا یئر آلان بیر اؤلکه دیر. گونئی قافقازین ان بؤیوک و ان نوفوسلو اؤلکه‌سی اوْلان آذربایجان، دوْغودان خزر دنیزی، قوزئی‌دن روسیه فدراسیونو (داغیستان)، قوزئی باتی‌دان گورجوستان، باتی‌دان ارمنیستان، گۆنئی باتی‌دان تورکیه و گۆنئی‌دن ایران ایله قوْنشودور. آذربایجان جومهوریتینین باشکندی و ان بؤیوک شهری باکی دیر.
آذربایجان جومهوریتی Azərbaycan Respublikası (لاتین تورک) | |
|---|---|
 سیمگه
| |
میلی مارش:
| |
.svg) | |
| پایتخت و بؤیوک شهری |  باکی40°25′N 49°50′E / 40.417°N 49.833°E |
| رسمی دیللر | آذربایجان تورکجه‌سی[۱] |
| آزینلیق اولان دیللر | لزگیجه، تالیشجا، آوارجا، روسجا، تاتجا |
| اتنیک قروپلار (۲۰۱۹)[۲] |
|
| دین | |
| دمونیم(لر) | آذربایجانلی |
| دؤولت | اونیتار یاری باشقانلیق جومهوریت[۳] |
| ایلهام علیئو | |
| مهربان علیئوا | |
| علی اسدوو | |
| صاحبه غفارووا | |
| قانون اوقانی | میلی مجلیس |
| تاریخ | |
• آذربایجانین اوْغوز تورکلری اوْلان سلجوقلولار طرفیندن فتحی | ۱۰۵۴ |
| ۱۱۳۶ | |
| ۱۳۷۵ | |
| ۱۳۷۸ | |
| ۱۵۰۱ | |
| ۱۷۳۶ | |
| ۱۷۴۷ | |
| ۱۷۸۹ | |
| ۲۸ مئی ۱۹۱۸ | |
| ۲۸ آوریل ۱۹۲۰ | |
• شوروی‌دن باغیمسیزلیغی | ۱۸ اوْکتوبر ۱۹۹۱ (اعلان ائدیلدی) ۲۶ دسامبر ۱۹۹۱ (تانیندی) |
• آنایاسا تصدیقی | ۱۲ نوْوامبر ۱۹۹۵ |
| اراضی | |
• جمعی | ۸۶٬۶۰۰ km2 (۳۳٬۴۰۰ sq mi)Convert internal error: unknown message (۱۱۲ -جی) |
• سو (%) | ۱٫۶ |
| جمعیت | |
• ۲۰۱۹ تخمینی | ۱۰٬۰۲۷٬۸۷۴[۴] (۹۱-جی) |
• سیخیلیق | ۱۱۳/km2 (۲۹۲٫۷/sq mi)Convert internal error: unknown message (۹۹-جی) |
| جی‌دی‌پی (PPP) | ۲۰۱۷ تخمینی |
• جمعی | ۱۶۶٫۸۰۴ میلیارد $[۵] (۷۲-جی) |
• آدام‌باشی | ۱۷٬۴۳۲ $[۵] (۷۱-جی) |
| جی‌دی‌پی (نامینل) | ۲۰۱۷ تخمینی |
• جمعی | $ ۳۹٫۲۰۷ میلیارد[۵] |
• آدام‌باشی | ۴٬۰۹۷ $[۵] |
| جینی (۲۰۰۸) | 33.7[۶] اورتا |
| اچ‌دی‌آی (۲۰۱۵) |  0.759[۷]یوخاری · ۷۸-جی |
| پول واحیدی | آذربایجان ماناتی (₼) (AZN) |
| چاغ بؤلگه‌سی | یوتی‌سی ۴:۰۰+ (AZV) |
| سوروجولوک طرفی | ساغ |
| تیلفون کودو | ۹۹۴+ |
| اینترنت ال‌تی‌دی | .az |
آذربایجان، زنگین مدنیت میراثا صاحیب دیر. موسلمانلارین چوْخونلوقدا اوْلدوغو اؤلکه‌لر آراسیندا اوپرا و تئاتر کیمی صحنه صنعت‌لرینه ائو صاحیبلیگی یاپان ایلک اؤلکه اوْلما خوصوصیتینی داشیییر.[۸] آذربایجان، باشکند باکی ایله بیرلیکده، ۶۶ اینضیباطی واحیده (اوْ جۆمله‌دن ۵۹ رایون و ۶ شهر) و ناخجیوان موختار جومهوریتینه (۷ رایون و پایتخت ناخجیوان) بؤلونور.
آذربایجاندا دؤولتچیلیک تاریخی ۵ مین ایل بۇندان اؤنجه‌یه دایانیر. آذربایجان توْرپاقلاریندا ماننا، ساکا، هخامنشلر، آتورپاتکان و آلبانیا کیمی دؤولتلر مؤوجود اوْلموشدور. ۳. یوز ایلده ساسانیلر، ۶. یوز ایلده گؤی تورکلر، آردیندان خزرلر حاکیمیت قۇرموشلار. ۷. یوز ایلده موسلمانلارین ایرانی فتح ائدیب آذربایجانا گیردیکدن سوْنرا و آذربایجاندا ایسلام دینی قبول اوْلدوقدان سوْنرا عرب خلافتی (راشیدی، اوموی و عباسی) حاکیمیتی باشلادی، آردیندان شیروانشاهلار، ساجیلر، سالاریلر، روادیلر و شددا‌دیلر کیمی دؤولتلر یاراندی. ۱۱. یوز ایلده آذربایجانین اوغوز تورکلری اوْلان سلجوقلولار طرفیندن فتح اوْلونماسی ایله برابر آذربایجان تورکلری‌نین فوْرمالاشماسی پروسه‌سی باشلاندی.[۹] آذربایجان تورکلری‌نین دؤولتچیلیک تاریخی ائلدنیزلرله باشلامیش، قاراقویونلولار، آغ‌قویونلولار، صفوی، افشار، خانلیقلار و قاجارلارلا داوام ائتمیشدیر.[۱۰] آذربایجان خالق جومهوریتی ۱۹۱۸ تاریخینده قۇرولموشدور، آنجاق ایکی ایل سوْنرا ۲۶ آوریل ۱۹۲۰ تاریخینده قیزیل اوردو سرحدی کئچه‌رک آذربایجانا گیرمیش،[۱۱] ۲۸ آوریل ۱۹۲۰ده آذربایجان شوروی سوسیالیست جومهوریتی قۇرولموش[۱۲] و آردیندان شوروی بیرلیگی توْرپاقلارینا قاتیلمیشدیر.[۱۲] اؤلکه‌نین تکرار باغیمسیزلیق قازانماسی ۱۹۹۱ده شوروی بیرلیگی‌نین داغیلماسی ایله حیاتا کئچمیشدیر.
۱۹۹۱ تاریخینده شوروی بیرلیگی‌نین داغیلما پروْسه‌سینده و بیرینجی قاراباغ ساواشی داوام ائدرکن داغلیق قاراباغداکی ارمنی‌لر، ارمنیستانین دستگی ایله قانونسوز بیر رفراندوم دۆزنله‌یه‌رک باغیمسیزلیق اعلان ائدیب، قوندارما داغلیق قاراباغ جومهوریتی‌نی قۇردولار و قانلی دؤیوشلر و سوْی‌قیریملارا معروض قالان آذربایجان تورکلری یۇردلاری‌نی ترک ائتمگه مجبور قالدیلار. بۇنلارین نتیجه‌سینده ۱۲ مئی ۱۹۹۴ تاریخینده بیشکک پروتوکولو ایمضالاناراق بؤلگه‌ده بیر آتش‌کس الده ائدیلدی. داغلیق قاراباغ و اطرافینداکی ۷ بؤلگه، اوْ زامانا کیمی بین‌الخالق ایجماعدا آذربایجانا باغلی بیر بؤلگه قبول ائدیلسه‌ده ساواش سوْنراسی دفاکتو اوْلاراق باغیمسیز و قوندارما داغلیق قاراباغ جومهوریتینه باغلی بیر بؤلگه اوْلاراق قبول ائدیلدی آمما دیپلوماتیک ساحه‌ده هئچ بیر زامان هئچ بیر دؤولت طرفیندن تانینمادی[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶] آذربایجان ۲۰۲۰ تاریخینده، ۴۴ گۆنلوک ایکینجی قاراباغ ساواشی نتیجه‌سینده ایشغال آلتینداکی ۷ بؤلگه و داغلیق قاراباغین بیر بؤلومو اوْ جۆمله‌دن شوشا و اطرافینی ایشغالدان آزاد ائتدی.[۱۷] ۲۰۲۳-جو ایلده ایسه ارمنی‌لرین تؤرتدیگی ترورلارا قارشی، آنتی-ترور عملیاتی نتیجه‌سینده آذربایجان اوْردوسو قانونسوز ارمنی بیرلشمه‌لری ایمها ائده‌رک قوندارما داغلیق قاراباغ جومهوریتینین یؽخیلماسینا سبب اوْلوب، تقریباً ۳۲ ایللیک ایشغالا سوْن قوْیاراق قاراباغین بۆتونونه حاکیم اوْلدو.[۱۸]
آذربایجان بیرلشمیش میلتلر قورومو، تورک دؤولتلری تشکیلاتی، تورک سوی، آوروپا شوراسی، اوروپادا تهلوکه‌سیزلیک و امکداشلیق تشکیلاتی، گوام دموکراسی و ایقتیصادی اینکیشاف تشکیلاتی، دوغو اورتاقلیغی، ایسلام امکداشلیق تشکیلاتی، اولوسلارآراسی پول صاندیغی، آسیا اینکیشاف بانکی، آوروپا یئنی‌دن قورما و اینکیشاف بانکی، قارا دنیز ایقتیصادی امکداشلیق تشکیلاتی، میلتلر آراسی آتوم انرژیسی آژانسی، شیمیایی سیلاحلارین قاداغان ائدیلمه‌سی تشکیلاتی و ناتو تشکیلاتی‌نین صۆلح آدینا طرفداشلیق پروْقرامی‌نین اۆیه‌سی دیر.[۱۹] ۲۰۱۷-جی ایلده آمریکا بیرلشمیش دؤولتلری‌نین "قلوْبال فایرپاور" آراشدیرما مرکزینه گؤره، آذربایجان جومهوریتی سیلاحلی گوجلری دۆنیادا ۵۹-جو، گۆنئی قافقازدا ایسه ان گۆجلو و حاضیرلیقلی اوْردودور. ۲۰۱۰-جو ایلینده دۆنیانین ۱۹۴ اؤلکه‌سی آراسیندا آذربایجانین ایخراجات رۆتبه‌سی ۶۴-جو سؽرادا دایانیر. آذربایجان ۷ میلیارد بوْشکه حجمینده کشف ائدیلمیش نفت احتیاط گؤستریجیلرینه گؤره دۆنیانین ۱۹-جو، نفت حاصیلاتینین حجمینه گؤره دۆنیانین ۲۳-جو اؤلکه‌سی دیر. آذربایجان ۲٫۵۵ تریلیون m³ حجمینده کشف ائدیلمیش قاز احتیاطلارینا گؤره دۆنیادا ۲۸-جی اؤلکه دیر.[۲۰]
ائتیمولوگییا
دَییشدیرآذربایجان سؤزونون منشأیی مؤوضوسون‌دا چوْخ دییشیک گؤروش وار. بۇنلارین آراسیندا قاباق‌دا گلن گؤروشلر بۇنلاردیر:
- کؤهنه آسلارین آدین‌دان قایناق‌لانیر و «آسر یوردو» دئمک‌دیر.[۲۱]
- آذر، کؤهنه تۆرکجه‌ده «یوکسک»، «زنگینلرین یئری» اولاراق کئچر.
- اهمنیلر ایمپئریاسیندا قوبئرناتورلوق ائتمیش و بؤیوک ایسکندر طرفیندن فتحین‌دن سوْنرا وظیفه‌سینه داوام ائتمیش آتروپاتین آدین‌دان.[۲۲] قایناق‌لانیر. آتروپاتین آدینا ایستینادا بۇ بؤلگه‌یه آتروپاتئنا آدی وئریلمیش‌دیر و آذربایجانین آدی بورادان قایناقلانمیش‌دیر.
- دیگر بیر گؤروشه گؤره ایسه او بؤلگه‌ده بؤیوک بیر دؤولت قورموش اوْلان و خزر گؤلونه ده آدینی وئرن خزرلرین (کازار، کوزار، خازار) آدین‌دان قایناق‌لانیر.[۲۳]
تاریخ
دَییشدیرآنتیک ائرا
دَییشدیر
داش دؤورو آذربایجاندا ۲ میلیون ۷۰۰ مین ایل بون‌دان اؤنجه باشلایاراق ائرامیزدان اول ۴ مین ایل‌لیگیه قدر داوام ائتمیشدیر. داش دؤورو اوچ مرحله‌دن – پالئولیت دؤورو (قدیم)، مئزولیت دؤورو (اورتا) و نئولیت دؤوروندن (یئنی داش دؤورو) عبارت اوْلموشدور. تخمیناً ۷۰۰ مین ایل اول اینسانلار اود الده ائتمیی اؤیره‌نه‌رک، اؤزلرینی سویوق‌دان قورونماغا، یئمک بیشیرمک، امک آلتلرینی دوزلتمه‌یه باشلادیلار. ۴۰۰–۳۰۰ مین ایل اؤنجه آذربایجاندا مسکونلاشمیش ایبتیدایی اینسانلارین تکامولون‌ده یئنی مرحله باش‌لانیر.
۳۰–۱۰ مین ایل اؤنجه آذربایجاندا سون پالئولیت دؤورو مؤوجود ایدی. اینسانلار آرتیق یالنیز ماغارا و زاغالاردا دئییل، همچینین موختلیف چای وادیلرین‌ده تیکدیردیکلری یاشاییش مسکنلرین‌ده مسکونلاشماغا باشلاییرلار. محض بۇ دؤوره قبیله‌لرین فورمالاشماسی، ایلکین اینجسنت و اعتیقادلارین (سیتاییش، عیبادت) یارانماسی تصادف ائدیر. امک آلتلری بۇ زامان یالنیز داش‌دان دئییل، همچینین موختلیف حئیوان سومویون‌دن ده ایستحصال ائدیلیردی.
مئزولیت آذربایجاندا ائر. او. ۱۱–۸ مین ایل‌لیکلری ایحاطه ائدیر. آرتیق بۇ دؤورده اکین‌چی‌لیک و حئیوان‌دارلیغین ایلکین فورمالاری یارانیر. بۇ دؤور باش‌لیجا اولاراق قوبوستانداکی قایا اوستو رسملر و آرخئولوژی تاپینتیلار اساسین‌دا تدقیق ائدیلیب. یئر اوزون‌ده ایبتیدایی اینسانین ان زنگین «موزئیلرین‌دن» بیری ساییلان بۇ اراضی‌ده آلتی مینه‌جن قایا اوستو رسم و اونا یاخین قدیم اینسان دوشرگه‌سی آشکار ائدیلمیش‌دیر. بۇ رسملرده او دؤورکو آداملارین مشغولیتی، امک فعالیتی، اوو و بالیق‌چی‌لیق صحنه‌لری، آیین و ائتیقادلاری اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر. آرخئولوژی ماتئریاللار و رسملر ثوبوت ائدیر کی، آرتیق بۇ دؤورده اینسانلار اوخ و کامان‌دان ایستیفاده ائتمگی بیلیردیلر.
تونج دؤورو آذربایجاندا ائر. او. ۴–۱ مین ایل‌لیکلری ایحاطه ائدیر. طایفه و قبیله اتفاقلارینین یارانماسی ائله بۇ عرفه‌ده باش‌لانیر. اینسان مسکنلرینین و عومومی اهالینین سایی دورمادان آرتیر. کیچیک و اوْرتا آسیا، مئسوپوتامیا و قوزئی قافقازلا تیجارت و دیگر علاقه‌لر یوکسلن خط‌له توسعه ائدیر. آذربایجاندا تونج دؤورو کور-آراز آرخئولوژی مدنیتینه عایید تاپینتیلار اساسین‌دا درین‌دن اؤیرنیلمیش‌دیر. بۇ مدنیت تکجه آذربایجانی دئییل، همچینین گونئی و قوزئی-شرقی قافقازی و کیچیک آسییانین شرق اراضیلرینی ده ایحاطه ائدیردی. بۇ دؤورده اینسانلار یومشاق میسی خصوصی سوبالاردا اریدیب اونو قالایلا قاتیش‌دیراراق تونج الده ائتمگی اؤیرنیردیلر. تونج میس‌دن داها برک اوْلدوغونا گؤره تئزلیکله امک آلتلری، سلاح و بزک اشیالاری محض بۇ ماتئریال‌دان حاضیرلانماغا باش‌لانیر. بۇ دؤوره همچینین اکینچیلیک‌له‌ده صونعی سووارما سیستمینین فورمالاشماسی، باغ‌چی‌لیق تصروفاتینین تکامولو، حئیوان‌دارلیق‌دا هم ایری، هم ده خیردا بوینوزلو حئیوانلارین ساخلانماسی، آتچی‌لیق آیتی سۆرعتله اینکیشافی تصادف ائدیر. صنعت‌کارلیق‌دا مئتال ایشله‌مه، زرگرلیک، موختلیف نؤو پارچا ایستحصالی و توخوجولوق کیمی یئنی ساحه‌لر فورمالاشاراق یاییلماغا باشلاییر. اوْرتا تونج دؤورون‌ده (ائر. او. ۳–۲ مین‌ایللیگین ۱-جی یاری‌سی) مؤحکم مۆدافیعه ایستحکام‌لی ایری یاشاییش منطقه‌لری عمله گلیر. بۇ منطقه‌لرده‌کی یاشاییش ائولری، بیر قایدا اولاراق دوزبوجاق فورماسین‌دا اوْلوب بیر نئچه اوتاق‌دان عبارت ایدی. محض بۇ دؤوره موختلیف طایفه ایتیفاقارینین یارانماسی و اونلار آراسیندا ساواش و حربی موناقیشه‌لرین گئنیش ووسعت آلماسی تصادف ائدیر.
فئودال دؤورو
دَییشدیر.jpg)
ائرامیزین ۳–۱۸-جی عصرلری آذربایجان تاریخینده اوْرتا عصر و یا فئودالیزم دؤورو کیمی معلوم‌دور. تدقیقات‌چیلار بیر قایدا اولاراق بۇ دؤورو اوچ اساس مرحله‌یه بؤلورلر. ۳–۱۰ یوزیل‌لیکلر ائرکن اوْرتا عصرلر، ۱۱–۱۵-جی عصرلر کلاسسیک فئودالیزم و ۱۶–۱۸-جی عصرلر سون فئودالیزم‌دیر. بۇ دؤورده تصروفاتین اساس فورمالاری اکین‌چی‌لیک، حئیوان‌دارلیق و صنعتکارلیق اوْلموشدور. همین مدت اوْرتا عصر شهرلرینین یوکسلیشی و چیچکلنمه‌سی دؤورودور. اونلار هم سیاسی و اینضیباطی مرکزلر اوْلماقلا یاناشی، هم ده اقتصادیات و تیجارت‌ده، مدنی، علمی و دینی حیات‌دا موهوم رول اوْیناییردیلار. ۳–۷-جی عصرلرده‌کی آذربایجان تاریخی بیلاواسیطه ایران ساسانی ایمپئریاسی (۲۲۴–۶۵) ایله باغلی ایدی. ساسانیلرین سوْنونجو شاهینشاها ۳-جو یزدگیرد (۶۳۲–۶۵۱) عربلرین یوروشلرینین قارشی‌سینی آلماق مقصدیله واراز-قریقورا حربی یاردیم مقصدیله موراجیعت ائدیر. آلبان اوردوسو باشین‌دا واراز-قریقورون اوْغلو جاوانشیر دورور. ۶۳۰–۶۴۲-جی ایل‌لرده او عربلره قارشی مۆحاریبه‌لرده ایشتیراک ائتمیش، ۶۳۷-جی ایلده کادیسیاداکی دؤیوش‌ده گؤستردیگی شوجاعته گؤره ۳-جو یزدگیرد طرفیندن موختلیف موکافات و هدیه‌لرله تلطیف ائدیلمیش‌دیر. ۱۵-جی یوز ایل‌لیگین ایکینجی یاری‌سین‌دا اردبیل و اونون اطراف اوستانلرینین یوکسلیشی باش‌لانیر. بۇ اراضی‌ده‌کی توْرپاقلار شیخ صفی‌الدین اردبیلینین (۱۲۵۲-۱۳۳۴) واریثلری طرفیندن ایداره ائدیلیردی. اونلار و طرف‌دارلاری ایسلامین شیعه مذهبینی قبول ائتمیش و اون ایکی شیعه ایمامینا عبادت ائدیردیلر. بۇ سبب‌دن اونلار باشلارینا اون ایکی زولاق‌لی چالما تاخیردیلار. محض بونا گؤره ده اونلارا صفویلرله یاناشی، هم ده قیزیلباشلار دا دئییردیلر.
قاجارلار — ۱۷۹۶ و ۱۹۲۵-جی ایللر آراسیندا ایران و آذربایجاندا حاکمیت‌ده اوْلموش تورک سولاله‌سی‌دیر. قووان‌لی تورک طایفه‌سین‌دن اوْلان قاجارلار، مونقول ایشغالی زامانلارین‌دا ایروان اطرافین‌دا کؤک سالمیشلار و صفوی سولاله‌سینی آذربایجاندا و ایران‌دا حاکمیته گتیرن یئددی قیزیلباش-تورک طایفه‌لرین‌دن بیری اوْلموشلار.
یئنی دؤور
دَییشدیر
۱۸۰۱-جی ایلده روس ایمپئرییاسی شرقی گورجوستان اراضیلرینی اؤزونه بیرلش‌دیره‌رک قافقاز جانیشینلیگینی یارادیر. بونون آردینجا ۱۸۰۲-جی ایلده روس گئنئرالی P.D.Sisianov آذربایجانی روسیایا قاتماق مقصدی ایله حربی عملیاتلارا باشلاییر. ۱۹-جو یوز ایل‌لیگین ۲-جی یاری‌سین‌دا قوزئی آذربایجانین اقتصادی حیاتی روسیادا کاپیتالیست موناسیبتلرینین اینکیشافی ایله سیخ علاقه‌لی ایدی. بۇ باخیم‌دان اؤلکه‌ده ان آیتی صورتله نفت حاصیلاتی و صنایع‌سی توسعه ائدیردی. آرتیق ۱۸۷۲-جی ایلده نفت حاصیلاتین‌دا ایجاره اوصولو تطبیق ائدیلمگه باشلاییر کی، بۇ دا همین ساحه‌ده کاپیتالیست موناسیبتلرینین اینکیشافینا گوج‌لو تکان وئریر. ۲۰-جی یوز ایل‌لیگین اول‌لرین‌ده قوزئی آذربایجان نفت ساحه‌سینده دونیادا بیرینجی یئرده ایدی. ۱۹۰۱-جی ایلده او دونیا نفت حاصیلاتینین ۵۰٪، روسیه نفتینین ایسه ۹۵٪ تأمین ائدیردی. اؤلکه‌ده کاپیتالیست موناسیبتلرینین اینکیشافی ایله پارالل کوستار صنعتکارلیق دا مؤوجود ایدی. ۲۰-جی یوز ایل‌لیگین اولین‌ده گونئی آذربایجاندا یاشایان اهالینین وضعیتی آغیر اولاراق قالیردی. بۇ دا جمعیتین دئمک اولار کی، بوتون طبقه‌لرین‌ده گئتدیکجه آرتان ناراضیلیغا سبب اولوردو. ۱۹۰۸-جی ایلین دسامبرین ۱۲-ده ایرانین باشکندی تهران‌دا بیر قروپ تاجیر دؤیوله‌رک حبس ائدیلمیش‌دیر. بۇ فاکت کوتلوی چیخیشلارین باشلانماسینا سبب اوْلدو. همین گون ۱۹۰۵–۱۹۱۱-جی ایللر ایران اینقیلابینین باشلانماسی حساب اوْلونور.
۱۹۲۰-جی ایلین آوریلین ۲۸-ده آذربایجاندا سووئت حاکمیتی قورولان‌دان بیر مدت سوْنرا دا اؤلکه اؤز موستقیل‌لیگینی ساخلایا بیلمیش‌دیر. آوریلین ۳۰-دا روسیه ایله آذربایجان آراسیندا حربی-اقتصادی موقاویله ایمضالانمیش‌دیر. ۱۹۲۱-جی ایلده ترکیبینه گورجوستان، ائرمنیستان و آذربایجان جومهوریتلری داخیل اوْلموش زاقافقازیا فئدئراسیاسی تشکیل ائدیلدی. ۱۹۲۲-جی ایل دسامبرین ۳۰-دا سووئت سوسیالیست جومهوریتلری اتفاقینین (سسری) یارانماسی و زاقافقازییا فئدئراسیاسینین بۇ قوروما داخیل اولماسی ایله قوزئی آذربایجانین موستقیل‌لیگینه سون قویول‌دو. ایکینجی دونیا مۆحاریبه‌سی (۱۹۳۹–۱۹۴۵) بشریتین ۲۰-جی یوز ایل‌لیگین‌ده ان آغیر و دهشت‌لی بیر دؤور اوْلموشدور. آذربایجان خالقی بۇ مۆحاریبه‌ده اصل شجاعت و عزم‌کارلیق نوماییش ائتدیرمیش‌دیر. آذربایجانین سووئت دؤورو تاریخینده ۱۹۶۹-جو ایل دؤنوش نقطه‌سی اولور. بۇ ایلک نؤوبه‌ده حیدر علیئوین آذربایجان کومونیست پارتیاسینین بیرینجی کاتیبی سئچیلمه‌سی ایله علاقه‌دار ایدی. آرتیق همین ایلین آقوستون‌دا اونون طرفیندن رئسپوبلیکادا خالق تصروفاتینا و مدنی قوروجولوغا رهبرلیگی اساس‌لی شکیل‌ده یاخشیلاش‌دیرماق، دؤولت و امک اینتیظامینی مؤحکملن‌دیرمک، کادرلارین مسولیتینی آرتیرماق خطی معین ائدیلمیش‌دیر.
جومهوریت دؤورو
دَییشدیر
۱۹۹۱ و ۱۹۹۲-جی ایلین ۱-جی یاری‌سین‌دا رئسپوبلیکایا رهبرلیک ائدن شخصلر دونیادا و داغیلان اتفاق مکانین‌دا باش وئرن سیاسی پروسسلره، دونیا حادثه‌لرینین توسعه میل‌لرینه تام ضد سیاست یئری‌درک، خالقین موستقیل‌لیک ایراده‌سینین عکسینه گئده‌رک، بوتون مۆمکون واسطه‌لرله سسری-نی قورویوب ساخلاماغا، داها سوْنرا ایسه نه باهاسینا اولورسا-اولسون آذربایجانین بۇ قوه‌لرین تأثیر دایره‌سین‌دن چیخماسینا یول وئرمه‌مگه جهد گؤستریردیلر. آذربایجان رئسپوبلکاسینین موستقیل‌لیک الده ائتدیگی و سووئرئن دؤولت قوروجولوغونا باشلادیغی عرفه‌ده یعنی ۱۹۹۱ و ۱۹۹۲-جی ایللر عرضین‌ده داغلیق قاراباغدا وضعیت گون‌دن-گونه گرگینلشیردی. سسری داغیلدیق‌دان سوْنرا ائرمنیستان گئنیش میقیاس‌لی حربی عملیاتلارا باشلادی. ۱۹۹۲-جی ایلین فئوریه‌سینده داغلیق قاراباغین آذربایجان‌لیلار مسکونلاشدیغی خوجالی شهرین‌ده قوجالار، قادینلار و اوشاقلار دا داخیل اوْلماقلا مین نفره یاخین دینج ساکین روس حرب‌چیلرینین کمکی ایله ائرمنیلر طرفیندن خصوصی قدارلیقلا قتله یئتیریل‌دی. بون‌دان سوْنرا ۸ مئی‌ده ائرمنیلر آذربایجان مدنیتینین چشمه‌سی داغلیق قاراباغدا آذربایجان‌لیلارین دایاغی اوْلان شوشادان قووول‌دو. شوشانین سوقوطو ایله داغلیق قاراباغ موختار ویلایتین‌ده اتنیک تمیزله‌مه عملیاتی باشا چات‌دی.
۱۹۹۲-جی ایلین مئیین ۱۸–۱۹-دا ائرمنیستان سلاح‌لی قوه‌لری داغلیق قاراباغین حدودلارین‌دان اوْلان لاچین رایونونو ایشغال ائتدیلر. نتیجه‌ده ۶۳۳۴۱ لاچین ساکینلری دایمی یاشاییش یئرلرین‌دن قووول‌دو. عئینی زامان‌دا ائرمنیستان سلاح‌لی قوه‌لری آذربایجانین ناخچیوان موختار جومهوریتینین سده‌رک رایونون‌دا آذربایجان -تورکیه سرحدینین ایستراتئژی اهمیته مالیک ساحه‌سینه هوجوم ائتدی. بۇ مدت عرضین‌ده جومهوریتین سیاسی حیاتین‌دا دا موهوم حادثه‌لر جریان ائتمک‌ده ایدی. خوجالی فاجعه‌سین‌دن سوْنرا ۱۹۹۲-جی ایلین مارتین ۶-دا آذربایجان پرئزیدئنتی آیاز موطلیبوو ایستعفایا گئتمه‌یه مجبور اوْلدو. همین ایلین مایین ۱۴-ده موطلیبوو یئنی‌دن حاکمیته قاییت‌دی، مایین ۱۵-ده ایسه خالق جبهه‌سی مجلیسین بیناسینا هوجوم تشکیل ائتدی. مایین ۱۸-ده مجلیس دؤرد گون اول قبول ائتدیی اؤز قرارینی قانونسوز اوْلدوغونو اعلان ائتدی و بئله‌لیکله، موطلیبووون بیر داها حاکمیته قاییتماق جهدلری پوچ اوْلدو.
بئله‌لیکله، بۇ تجاووز نتیجه سینده آذربایجان جومهوریتینین ۱۷ مین مربع کیلومترین‌دن چوْخ تورپاغی ایشغال اوْلونموش‌دور کی، بۇ دا اؤلکه اراضی‌سینین ۲۰ فایزینی تشکیل ائدیر. بۇ موناقیشه‌ده ۱۸۰۰۰ نفردن چوْخ اؤلکه وطنداشی هلاک اوْلموش، ۵۰ مین‌دن چوْخ آدام یارالانمیش و یا علیل اوْلموشدور. حیدر علیئوین آذربایجان رهبرلیگینه قاییدیشی ایله اؤلکه‌نین ایجتیماعی-سیاسی، سوسیال، اقتصادی، علمی-مدنی حیاتین‌دا، بین‌الخلق علاقه‌لرین‌ده دؤنوش یاراندی، علمی اساسلارا، بین‌الخلق نورما و پرینسیپلره اویغون موستقیل دؤولت قوروجولوغو باشلاندی.
۱۹۹۴-جو ایلین سئپتامبرین‌دا باکی‌دا «عصرین موقاویله‌سی» آدی آلمیش نفت موقاویله‌سی باغلان‌دی. خزرین کاربوهیدروگن احتیاط‌لارینین ایشلنمه‌سینه یؤنلدیلمیش بۇ و دیگر موقاویله‌لر آذربایجانا یاخین ایل‌لرده قویولاجاق خاریجی سرمایه‌نین ۶۰ میلیارد دولاردان چوْخ اولماغینی نظرده تۇتور. بۇ موقاویله‌لر دیرلی سیاسی معنا کسب ائدیر و آذربایجانین بین‌الخلق سیاستین‌ده رولونو گوجلن‌دیرن عامل فونکسیاسینی داشیییر. آذربایجان نفتینین دونیا بازارینا نقلی ساحه‌سینده ده اوغورلو آددیملار آتیلمیش، «باکی-سوپ‌سا» بورو کمری تیکیلیب ایستیفاده‌یه وئریلمیش‌دیر. ایستراتژی اهمیت کسب ائدن «باکی-تیفلیس-جئیهان» اساس نفت ایخراج بورو کمرینین تیکینتی‌سی اوغورلا حیاتا کئچیریلمک‌ده‌دیر.
۱۹۹۶-جی ایلین ایونون‌دان آذربایجان اوروپا شوراسینا «خصوصی قوناق» ایستاتوسو آلمیش، ۲۰۰۱-جی ایل ژانویه‌نین ۲۵-ده ایسه اونون تام حقوق‌لو عضوو اوْلموشدور. ۲۰۰۱-جی ایلین نویابرین ۹–۱۰-دا دونیا آذربایجان‌لیلارینین باکی‌دا کئچیریله‌ن ۱-جی قورولتایی آذربایجان دیاسپورونون فعالیتینین یاخشیلاشدیریلماسی و گوجلندیریلمه‌سی ساحه‌سینده چوْخ دیرلی قرارلار قبول ائتمیشدیر. ۱۹۹۸-جی ایلین اوکتوبرونون ۱۱-ده کئچیریلن سئچکیلرده حیدر علیئو سئچیجیلرین ۷۶٫۱ فایزینی توپلایاراق یئنی‌دن آذربایجان جومهوریتینین پرئزیدئنتی سئچیلمیش‌دیر.
جوْغرافیا
دَییشدیرآذربایجان اراضی‌سی دوزن‌لیک و داغلیق رئلیئفه مالیک اوْلوب، موطلق یوکسک‌لیگی ۲۸ م-دن (خزرساحیلی دوزن‌لیک) ۴۴۶۶ م-ا بازاردوزو داغینا قدردیر. آذربایجان جومهوریتنین اووالیق و دوزن‌لیک رئلیئفی گنجه، قازاخ، قاراباغ، میل، موغان، شیروان، سالیان، لنکران، سامور-شابران، آرازیانی و شروردان عبارت‌دیر. آذربایجان جومهوریتنین اراضی‌سی بئش جوْغرافی ویلایته بؤلونور: اونلاردان دؤردو (بؤیوک قافقاز، کیچیک قافقاز، ناخچیوان موختار جومهوریتی، لنکران) داغلیق، بیری ایسه (کور-آراز و یا مرکزی آران) اووالیق‌دیر. بؤیوک قافقازین آذربایجان حیسه‌سی حدودون‌دا ایکی اساس داغ سیلسیله‌سی – باش قافقاز (بازاردوزو داغی – ۴۴۶۶ م) و یان سیلسیله (شاهداغ – ۴۲۴۳ م) اوزانیر. داغلیق شیروان، قوبوستان و آبشئرون یاریم‌آداسی گونئی-شرقی قافقازدا یئرلشیر. باش قافقاز داغ سیلسیله‌سینین گونئی یاماجی اتیی بویونجا قانیخ-ایریچای داغاراسی چؤکک‌لیگی، اوندان جنوبا ایسه گئنیش جئیران‌چؤل و آجینوهور اؤنداغ‌لیغی اوزانیر. باش قافقاز سیلسیله‌سی بازاردوزو داغین‌دان شرقه آذربایجان اراضی‌سی داخیلین‌ده قوزئی-باتی‌دن (تینووروسو داغی) گونئی-شرقه دوغرو اوزانماقلا ۴۰۰۰ متردن ۱۰۲۶ متره قدر کمچی داغی آلچالیر. آذربایجان و داغیستان خالقلاری آراسیندا تاریخاً گئدیش-گلیش، او جمله‌دن ده تیجارت علاقه‌لری باش قافقاز سیلسیله‌سینین تینووروسو (۲۸۰۰ م)، ماچخالروسو (۲۹۰۰ م)، مالاراسا (۲۸۶۵ م)، قودورداغ (۲۵۰۰ م)، دیندی‌داغ (۲۹۹۲ م)، آتتاقای (۲۶۵۷ م)، آغبولاق (۳۲۰۰ م)، قربی سالاوات (۲۸۳۲ م)، نوهورلار (۳۲۵۰ م)، قدیم (۲۹۰۶ م)، فیی (۳۱۰۴ م) و بیر چوْخ باشقا آشیریملار واسطه‌سیله ساخلانیلمیش‌دیر. کیچیک قافقازین آذربایجان حیسه‌سینده شاهداغ (قارا-آرخاج -۲۹۰۱ م، هینالداغ – ۳۳۶۷ م)، مورووداغ گامیشداغ – ۳۷۲۴ م، قاراباغ (بؤیوک کیرس – ۲۷۲۵ م) سیرا داغلاری و قاراباغ وولکانیک یایلاسی (بؤیوک ایشیق‌لی – ۳۵۵۲ م، دلیداغ – ۳۶۱۶ م) رئلیئف‌ده اوستونلوک تشکیل ائدیر. ناخچیوان موختار جومهوریتی اراضی‌سینده دره‌لیز (کوکوداغ – ۳۱۲۰ م) و زنگزور سیرا داغلاری (قاپیجیق داغی – ۳۹۰۴ م) اوزانیر. هر ایکی سیرا داغلارین قوووشاغین‌دا بیچنک آشیریمی (۲۳۴۶ م) یئرلشیر. لنکران اووالیغی گونئی-باتی‌ده تالیش سیرا داغلاری ایله (گؤمورگؤی – ۲۴۹۳ م) سرحدلنیر. بۇ داغلارین اؤن حیسه‌سی بویو بورووار سیلسیله‌سی (۹۱۴ م)، مرکز حیسه‌سی بویو ایسه پئشته‌سر (۲۲۰۰ م) سیرا داغلاری اوزانیر.
فلورا
دَییشدیربو آلت باشلیغی گئنیشلندیرماق لازیمدیر. ائلیه بولرسیز علاوه ائتماغیزینان کومک ائدسیز. |
حئیوان‌لار عالمی
دَییشدیربو آلت باشلیغی گئنیشلندیرماق لازیمدیر. ائلیه بولرسیز علاوه ائتماغیزینان کومک ائدسیز. |
ایشغال اولونموش آذربایجان اراضی‌لرینده اکولوژی وضعیت
دَییشدیربو آلت باشلیغی گئنیشلندیرماق لازیمدیر. ائلیه بولرسیز علاوه ائتماغیزینان کومک ائدسیز. |
گؤرونتولر
دَییشدیر
قایناقلار
دَییشدیر- ^ The Constitution of the Republic of Azerbaijan. The Official Website of the President of the Republic of Azerbaijan.
- ^ National (ethnic) composition of population. Dövlət Statistika Komitəsi (2019).
- ^ LaPorte, Jody (2016). "Semi-presidentialism in Azerbaijan" (PDF). In Elgie, Robert; Moestrup, Sophia (eds.). Semi-Presidentialism in the Caucasus and Central Asia. London: Palgrave Macmillan (published 15 May 2016). pp. 91–117. doi:10.1057/978-1-137-38781-3_4. ISBN 978-1-137-38780-6. LCCN 2016939393. OCLC 6039791976. 13 October 2017-ده یوخلانیب.
- ^ Аzərbаycаndа dеmоqrаfik vəziyyət (Azerbaijani). Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi (13 October 2017).
- ^ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ Azerbaijan. International Monetary Fund.
- ^ Gini Index. World Bank. یوْخلانیلیب2 March 2011.
- ^ Human Development Report 2016 – "Human Development for everyone". United Nations Development Programme (2016). یوْخلانیلیب21 March 2017.
- ^ E. Cornell, Svante (2006). The Politicization of Islam in Azerbaijan. Silk Road Paper. pp. 124, 222, 229, 269–270.
- ^ Azerbaycan. TDV İslam Ansiklopedisi (1991).
- ^ Tarixi Cənnabi, c. 1, səh. 961
- ^ Swietochowski, Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, İstanbul, Bağlam, 1988. s.239-240
- ^ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ Pipes, Richard (1997). The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism 1917–1923. Vol. 2. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. pp. 218–220, 229. ISBN 978-0-674-30951-7.
- ^ Резолюция СБ ООН № 822 от 30 апреля 1993 года. United Nations.
- ^ Резолюция СБ ООН № 853 от 29 июля 1993 года. United Nations.
- ^ Резолюция СБ ООН № 874 14 октября 1993 года. United Nations.
- ^ Резолюция СБ ООН № 884 от 12 ноября 1993 года. United Nations.
- ^ Cooper, Andrew. The Nagorno-Karabakh Conflict in Light of Polls in Armenia and Nagorno-Karabakh. Europe's Next Avoidable War. Palgrave Macmillan.
- ^ Müdafiə Nazirliyi: Gədəbəy istiqamətində mövqelərimiz atəşə tutulub - VİDEO (az). Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi (AZƏRTAC) (20 September 2023).
- ^ The World Factbook:Azerbaijan. www.cia.gov. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2009-06-10. یوْخلانیلیب2024-09-21.
- ^ Azərbaycanın neft-qaz ehtiyatlarının həcmi açıqlandı.
- ^ ماحمود ایسماییل‌وف. آذربایجان تاریخی. باکو، آذرنشر، ۱۹۹۲. س. ۳.
- ^ Chaumont, M.L. (1989). "Atropates", Encyclopedia Iranica. Routledge & Kegan Paul.
- ^ آذربایجان دئموکراتیک جومهوریتینین قورولوشو[دائمی اولو باغلانتیلی]، Dilara Mehmetoğlu