تورک دیللری
تورک دیللری دونیادا بؤیوک سایدا اهالی‌نین دانیشدیغی دیل‌لر قروپودور.
| تورک دیللری | |
|---|---|
| جوغرافی داغیلیمی | شرقی اوروپا، قافقاز، اورتا آسیا، سیبری، دوغو آسیا و اوزاق دوغو |
| دیل عائیله‌سی | آلتای |
| آلت بؤلۆملر | |
| ISO 639-5 | trk |
 | |
تورک دیللری عائیله‌سی ۴۱ دیل، لهجه و یا شیوه‌دن عبارت‌دیر. آذربایجان جومهوریتی، تورکیه، قازاقیستان، قیرغیزیستان، تورکمنیستان، اؤزبکیستان، باشقیردیستان، تاتاریستان، تووا، چوواش، یاکوتیا، داغلئق آلتای و خاکاسین یئرلی اهالی‌سی‌نین، ائله‌جه ده ایران، عراق، افغانیستان، چین، بولغاریستان، رومانی، کئچمیش یوقوسلاویا و آلبانیانین بیر سیرا خالق‌لاری‌نین گئنولوژی (منشأجه) و تیپولژی جهت‌دن قوهوم دیللری. کئچمیش سسری-ده تورکدیللی خالق‌لار سلاویان خالقلاریندان سوْنرا II یئری تۇتوردو و سسری-ده بو دیل عائله‌سینه منسوب 23 دیل اوْلموشدور. تورک دیللری قیسمن داغیستاندا (قوموق‌لار، نوقای‌لار)، کاباردا-بالکار، قاراچای-چرکز (بالکارلار، قاراچای‌لی‌لار، نوقای‌لار)، ایستاوروپولدا (نوقای لار، تروخمئن‌لر)، مولدوویادا (قاقاوزلار)، لیتوادا (کارایم‌لر، تاتارلار)، کریم (کریم تاتارلاری) و س. یئرلرده ده یاییلمیش‌دیر. تورک دیللری‌نین هانسی دیل‌لر عائله‌سینه داخیل اولماسی ایندیدک مویینلشدیریلممیش‌دیر. عالیم‌لرین بیر قیسمی اونلاری اورال-آلتای، دیگر قیسمی ایسه آلتای دیللرینه داخیل ائدیرلر. تورک دیللری قروپونو موستقیل دیل عائله‌سی حساب ائدن‌لر ده وار.
۲۰۱۶–جی میلادی ایلین آمارلارینا گؤره بو دیل عائیله‌سی ۱۸۰ میلیون اینسانین دوغما دیلی‌ایمیش.
تورک دیللری‌نین تاریخی اینکیشافی آشاغی‌داکی مرحله‌لره بؤلونور:
- آلتای و هون دؤورلری (ائرامیزین V اسریندک)
- قدیم تورک دؤورو (V-X عصرین اولی)
- اورتا تورک دؤورو (X-XV عصرلر)
- یئنی و ان یئنی تورک دؤورلری (XVI-XX عصرده).
تورک دیللری‌نین تسنیفاتی
دَییشدیرقبول اولونموش تسنیفاتا گؤره تورک دیللری غربی (غربی هون) و شرق (شرقی هون) قول‌لارینا آیریلیر:
غرب قولو
دَییشدیربولقار
دَییشدیراوغوز
دَییشدیر- اوغوزلار(X-XI عصرلر)
- تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی)
- قاشقای تورکجه‌سی
- آنادولو تورکجه‌سی
- تورکمن تورکجه‌سی
- قاقاووز تورکجه‌سی
قیپچاق
دَییشدیر- باشقیرد دیلی
- قازاق تورکجه‌سی
- قاراچای-بالقار تورکجه‌سی
- بالکار تورکجه‌سی
- قاراقالپاق تورکجه‌سی
- قوموق دیلی
- کارای تورکجه‌سی
- نوقای تورکجه‌سی
- تاتار تورکجه‌سی
- و س.
کارلوق
دَییشدیر- اؤزبک تورکجه‌سی
- اویغور (یئنی اویغور) تورکجه‌سی
- و س. قروپ‌لارا
شرقی قولو
دَییشدیرتورک دیللری‌نین اوستون‌لوگو
دَییشدیرسؤز و جمله دورومو هر دیلده اؤزونه عایید بیر قانونا باغلی‌دیر. بو قانونلارین توپلومونا دیل قراماتیکاسی دئییلیر. قانونلاردان علاوه دیللرین آیریجا اؤزل قانونلاریدا وار کی دوزن‌لی قایدالارا باغلی دئییل‌لر. اؤرنک : موکسر جمعی عرب دیلینده، آرتیق حرفلر و قایداسیز فعل‌لر اینگیلیس دیلینده قایداسیز قراماتیکالاردیرلار. بئله قانون‌سوز قایدالارا عرب دیلینده سماعی (ائشیدمه‌لی) دئییرلر. بو دئییشین ندنیده اونلارین بللی بیر قانونا باغلی اولمادیغی‌دیر، بونا گؤره‌ده اونلاری گرک ائشیدیب و یاددا ساخلیاسان. سماعی‌نین ترسی قیاسی (موقایسه ائتمه‌لی) اولور کی قایدالی قانونلارا باغلی‌دیر و دیلین اساس گوجو بو قایدایا دایانیر. سماعی سؤزلر بیر دیلده آز اولدوقجا دیلین قایدالی اولماغی و گوجوده آرتار. آچیق و عومومی دیل قایدالاری آز، بوتون، وا یایغین اولسا دیلین گوجو و دوامیدا آرتار. اؤرنک: دوزدور کی عرب دیلی ((صرف و نحو)) باخیمین‌دان چوخ گوج‌لودور اما اونون قایدا و یاسالاری او قدر بوداق‌لی و چوخ‌دور کی اونو بوتون بیر سویه‌ده اؤیرنمک چتین‌دیر.[۱] تورک دیللری صرف و آچیق قایدا باخیمین‌دان زنگین و آسان اؤیرنیش‌لی‌دیرلر. بو قایدا و قانونلار دقت، گئنیش‌لیک و آسان‌لیق باخیمین‌دان ریاضیات قایدالارینا بنزییرلر. تورک دیلی‌نین صرف قایدالاری نئچه بارماق سایی‌لی بوتون قایدایا بؤلونور و بو مؤوضو تورک دیلی‌نین آسان اؤیرنیش‌لی و دیل گوجونون علامتی‌دیر.[۱]
دیل عائله‌سی‌نین خصوصیتلری
دَییشدیرتورک دیللری‌نین هامیسیندا آهنگ قانونو، صامیت‌لرین آسیمیلیاسیاسی، کؤک و شکیلچی‌لرین خصوصی قورولوشونا مالیک اولماسی، دئمک اولار کی، عینی‌لیک تشکیل ائدیر. بو تیپولوژی اویغونلوق مورفولوگیایا دا عاییددیر. تورک دیلی التصاقی دیل‌لره داخیل‌دیر. اونلاردا قراماتیک جینس کاتئقوریاسی یوخ‌دور. قوشمالار سؤزون سوْنونا علاوه اوْلونور، سؤزدوزلدیجی و سؤزدییشدیریجی شکیلچی‌لرین سیراسی مؤحکم قانون‌اویغونلوغا تابع‌دیر. حال و منسوبیت کاتئقوریالاری چوخ‌لو عومومی جهت‌لره مالیک‌دیر. کؤک سؤزلرین هئچ بیر شکیلچی قبول ائتمه‌دن ایشلنه بیلمه‌سی، واحید تصریف سیستمی، اوزلیک‌لردکی عومومی‌لیک و س. ده بئله اوخشارلیق‌لاردان‌دیر. بو دیللرین سینتاکتیک قورولوشوندا دا تیپولوژی عینی‌لیک چوخ‌دور؛ سؤز و سؤز بیرلشمه‌لری‌نین جمله‌دکی سیراسی ثابت‌دیر: تعیین اولونان‌دان اول گلیر و اونونلا اوزلاشمیر، تامام‌لیق تاماملادیغی سؤزلردن اول گلیر، تابع‌لی مورکب جمله‌لر آز، ترکیب‌لر ایسه چوخ‌دور. لوغت ترکیبینده عومومی‌لیک داها قاباریق شکیلده اؤزونو گؤسترمه‌لیکده‌دیر.
| اسکی تورکجه | تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) | آنادولو تورکجه‌سی | تورکمنجه | تاتارجا | قازاخجا | اؤزبکجه | اویغورجا | یاکوتجا | چوواشجا | |
| ata | آتا | ata | ata | ota | ||||||
| ana | آنا | anne/ana | ene | ana | ana | ona | ana | an'n | ||
| o'gul | اوْغول | oğul | oğul | uğlı | ul | o'gil | oghul | uol | yvul | |
| er(kek) | ارکک | erkek | erkek | ir | yerkek | erkak | är | yer | ar | |
| kyz | قیز | kız | gyz | qız | qιz | qiz | qiz | kis | χe'r | |
| kiši | کیشی | kişi | kişi | keşe | kisi | kihi | ||||
| kelin | گلین | gelin | geli:n | kilen | kelin | kelin | kelin | kilin | kilen | |
| اسکی تورکجه | تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) | آنادولو تورکجه‌سی | تورکمنجه | تاتارجا | قازاخجا | اؤزبکجه | اویغورجا | یاکوتجا | چوواشجا | |
| jürek | اورک | yürek | ýürek | yörək | zhürek | yurak | yüräk | su‘req | ||
| qan | قان | kan | ga:n | qan | qan | qon | qan | qan | jon | |
| baš | باش | baş | baş | baş | bas | baş | bas | puš | ||
| qyl | قیل | kıl | qyl | qıl | kyl | kyl | kyl | kil | χe'le'r | |
| köz | گؤز | göz | göz | küz | köz | ko'z | köz | kos | kör | |
| kirpik | کیرپیک | kirpik | kirpik | kerfek | kirpik | kiprik | kirpik | kirbi | χurbuk | |
| qulqaq | قولاق | kulak | gulak | qolaq | qulaq | quloq | qulaq | gulkak | χo'lga | |
| burun | بورون | burun | burun | borın | murιn | burun | burun | murun | ||
| qol | قول | kol | gol | qul | qol | qo'l | qol | χol | ||
| el(ig) | اَل | el | el | ili: | ala' | |||||
| barmak | بارماق | parmak | barmak | barmaq | barmoq | barmaq | ||||
| tyrnaq | دیرناق | tırnak | dyrnaq | tırnaq | tιrnaq | tirnoq | tirnaq | tiniraq | ||
| tiz | دیز | diz | dy:z | tez | tize | tizza | tiz | tüsäχ | ||
| baltyr | بالذیر | baldır | baldyr | baltır | baldyr | boldyr | baldir | ballyr | ||
| adaq | آیاق | ayak | aýaq | ayaq | ayaq | oyoq | ataq | |||
| qaryn | قارین | karın | garyn | qarın | qarιn | qorin | qor(saq) | qaryn | χyra'm | |
| اسکی تورکجه | تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) | آنادولو تورکجه‌سی | تورکمنجه | تاتارجا | قازاخجا | اؤزبکجه | اویغورجا | یاکوتجا | چوواشجا | |
| at | آت | at | at | at | at | ot | at | at | ut | |
| siyir | sığır | sygyr | síır (sıyır) | siyιr | sigir | |||||
| yt | ایت | it | it | et | iyt | it | it | yt | jyda | |
| balyq | بالیق | balık | balyk | balıq | balιq | baliq | beliq | balyk | pola' | |
| bit | بیت | bit | bit | bet | biyt | bit | pit | byt | pyjda | |
| اسکی تورکجه | تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) | آنادولو تورکجه‌سی | تورکمنجه | تاتارجا | قازاخجا | اؤزبکجه | اویغورجا | یاکوتجا | چوواشجا | |
| ev | ائو | ev | öý | öy | üy | uy | öy | av | ||
| otag | اوْتاق | otağ | otaq | otaq | otoq | otu: | ||||
| yol | یوْل | yol | yo:l | yul | zhol | yo'l | yol | suol | sol | |
| köprüq | کؤپرو | köprü | köpri | küpar | köpir | ko'prik | kövrük | kürpe | ||
| oq | اوْخ | ok | ok | uk | o'q | oq | oχ | ugu | ||
| ot | اوْد | ot | ut | ot | o't | ot | uot | vot | ||
| kül | کول | kül | kül | köl | kül | kul | kül | kül | kö'l | |
| suv | سو | su | suw | syw | suw | suv | su | ui | syv | |
| kemi | گمی | gemi | gämi | kimä | keme | kema | kim | |||
| köl | گؤل | göl | köl | kül | köl | ko'l | köl | küöl | ||
| atov | آدا | ada | ada | atan | aral | orol | aral | ută | ||
| küneš | گونش | güneş | gün | qoyaş | kün | kün | kün | χĕvel | ||
| bulut | بولود | bulut | bulut | bolıt | bult | bulut | bulut | bylyt | pĕlĕt | |
| yulduz | اولدوز | yıldız | ýyldyz | yoldız | zhuldιz | yulduz | yultuz | sulus | şăltăr | |
| topraq | توْپراق | toprak | toprak | tufraq | topιraq | tuproq | tupraq | toburaχ | tăpra | |
| töpü | tepe | depe | tübä | töbe | tepa | töbö | tüpe | |||
| yağac | آغاج | ağaç | agaç | ağaç | ağaš | jyvăş | ||||
| tenri | تانری | tanrı | taňry | täñre | tängri | tanara | tură | |||
| اسکی تورکجه | تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) | آنادولو تورکجه‌سی | تورکمنجه | تاتارجا | قازاخجا | اؤزبکجه | اویغورجا | یاکوتجا | چوواشجا | |
| uzun | uzun | uzyn | ozın | uzιn | uzun | uzun | uhun | vărăm | ||
| yany | yeni | yany | yaña | zhanga | yangi | yengi | sana | şĕnĕ | ||
| semiz | semiz | semiz | simez | semiz | semiz | semiz | emis | samăr | ||
| tolu | dolu | do:ly | tulı | tolι | to'la | toluq | toloru | tulli | ||
| aq | ak | ak | aq | aq | oq | aq | ||||
| qara | kara | gara | qara | qara | qora | qara | χara | χura | ||
| qyzyl | kızıl | gyzyl | qızıl | qızıl | qizil | qizil | kyhyl | χĕrlĕ | ||
| kök | gök | gök | kük | kök | ko'k | kök | küöq | kăvak | ||
| اسکی تورکجه | تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) | آنادولو تورکجه‌سی | تورکمنجه | تاتارجا | قازاخجا | اؤزبکجه | اویغورجا | یاکوتجا | چوواشجا | |
| ۱ | bir | بیر | bir | bir | ber | bir | bir | bir | bi:r | pĕrre |
| ۲ | eki | ایکی | iki | iki | ike | yeki | ikki | ikki | ikki | ikkĕ |
| ۴ | tört | دؤرد | dört | dö:rt | dürt | tört | to'rt | töt | tüört | tăvattă |
| ۷ | yeti | یئددی | yedi | yedi | cide | zheti | yetti | yättä | sette | şiççĕ |
| ۱۰ | on | اون | on | o:n | un | on | o'n | on | uon | vunnă |
| ۱۰۰ | yüz | یوز | yüz | yü:z | yöz | zhüz | yuz | yüz | sü:s | şĕr |
| شخص عوض‌لیکلری | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| تورکیه | آذربایجان | تورکمن | اؤزبک | یئنی اویغور | باشقیرد | تاتار | قازاخ | قیرغیز | یاکوت | چوواش |
| ben | mən | men | men | men | min | min | men | men | min | epĕ / ep |
| bana | mənə | maňa | menga | manga | miñä | miña | mağan | maga | miexe / miexeğe | mana |
| beni | məni | meni | meni | méni | mine | mine | meni | meni | miigin | mana |
| bende | məndə | mende | menda | mende / méningde | mindä | mindä | mende | mende | - | manra |
| benden | məndən | menden | mendan | mendin / méningdin | mindän | minnän | menen | menden | miigitten | manran |
| benim | mənim | meniň | mening | méning | mineñ | minem | meniñ | menin | miene | man / manăn |
| benimle | mənimlə | men bilen / meniň bilen | men bilan / mening bilan | men bilen / méning bilen | mineñ menän | minem belän | menimen | men menen | miiginen | manpa |
| تورکیه | آذربایجان | تورکمن | اؤزبک | یئنی اویغور | باشقیرد | تاتار | قازاخ | قیرغیز | یاکوت | چوواش |
| sen | sən | sen | sen | sen | hin | sin | sen | sen | en | esĕ / es |
| sana | sənə | saňa | senga | sanga | hiñä | siña | sağan | saga | eyiexe / eyiexeğe | sana |
| seni | səni | seni | seni | séni | hine | sine | seni | seni | eyigin | sana |
| sende | səndə | sende | senda | sende / séningde | hindä | sindä | sende | sende | - | sanra |
| senden | səndən | senden | sendan | sendin / séningdin | hindän | sinnän | senen | senden | eyigitten | sanran |
| senin | sənin | seniň | sening | séning | hineñ | sineñ | seniñ | senin | eyiene | san / sanăn |
| seninle | səninlə | sen bilen / seniň bilen | sen bilan / sening bilan | sen bilen / séning bilen | hineñ menän | sineñ belän | senimen | sen menen | eyiginen | sanpa |
| تورکیه | آذربایجان | تورکمن | اؤزبک | یئنی اویغور | باشقیرد | تاتار | قازاخ | قیرغیز | یاکوت | چوواش |
| siz | siz | siz | siz | siz / sili | heź | sez | siz | siz | en | esir / esĕr |
| size | sizə | size | sizga | sizge / silige | heźgä | sezgä | sizge | sizge | eyiexe / eyiexeğe | sire |
| sizi | sizi | sizi | sizni | sizni / silini | heźźe | sezne | sizdi | sizdi | eyigin | sire |
| sizde | sizdə | sizde | sizda | sizde / silide | heźźä | sezdä | sizde | sizde | - | sirĕnte |
| sizden | sizdən | sizden | sizdan | sizdin / silidin | heźźän | sezdän | sizden | sizden | eyigitten | sirĕnten |
| sizin | sizin | siziň | sizning | sizning / silining | heźźeñ | sezneñ | sizdiñ | sizdin | eyiene | sirĕn |
| sizinle | sizinlə | siz bilen / siziň bilen | siz bilan / sizning bilan | siz bilen / sizning bilen / sili bilen | heźźeñ menän | sezneñ belän | sizben | siz menen | eyiginen | sirĕnpe |
| تورکیه | آذربایجان | تورکمن | اؤزبک | یئنی اویغور | باشقیرد | تاتار | قازاخ | قیرغیز | یاکوت | چوواش |
| o | o | ol | u | u | ul | ul | ol | al | kini | văl / ul |
| ona | ona | oňa | unga | uningha | uğa | aña | oğan | aga | kiniexe | ăna |
| onu | onu | onu | uni | uni | unı | anı | onı | anı | kinini | ăna |
| onda | onda | onda | unda | unda / uningda / anda | unda | anda | onda | anda | - | unra / unta |
| ondan | ondan | ondan | undan | undin / uningdin / andin | undan | annan | onan | andan | kinitten | unran / untan |
| onun | onun | onuň | uning | uning | unıñ | anıñ | onıñ | anın | kiene | un / unăn |
| onunla | onunla | o bilen / onuň bilen | u bilan / uning bilan | u bilen / uning bilen | unıñ menän | anıñ belän | onımen | al menen | kininen | unpa |
| تورکیه | آذربایجان | تورکمن | اؤزبک | یئنی اویغور | باشقیرد | تاتار | قازاخ | قیرغیز | یاکوت | چوواش |
| biz | biz | biz | biz | biz | beź | bez | biz | biz | bihigi | epir / epĕr |
| bize | bizə | bize | bizga | bizge | beźgä | bezgä | bizge | bizge | bihiexe / bihiexeğe | pire |
| bizi | bizi | bizi | bizni | bizni | beźźe | bezne | bizdi | bizdi | bihigini | pire |
| bizde | bizdə | bizde | bizda | bizde | beźźä | bezdä | bizde | bizde | - | pirĕnte / pirte |
| bizden | bizdən | bizden | bizdan | bizdin | beźźän | bezdän | bizden | bizden | bihigitten | pirĕnten / pirten |
| bizim | bizim | biziň | bizning | bizning | beźźeñ | bezneñ | bizdiñ | bizdin | bihiene | pirĕn |
| bizimle | bizimlə | biz bilen / biziň bilen | biz bilan / bizning bilan | biz bilen / bizning bilen | beźźeñ menän | bezneñ belän | bizben | biz menen | bihiginen | pirĕnpe |
| تورکیه | آذربایجان | تورکمن | اؤزبک | یئنی اویغور | باشقیرد | تاتار | قازاخ | قیرغیز | یاکوت | چوواش |
| siz | siz | siz | senlar | siler / sénler | heź | sez | sender | siler | ehigi | esir / esĕr |
| size | sizə | size | senlarga | silerge / sénlerge | heźgä | sezgä | senderge | silerge | ehiexe / ehiexeğe | sire |
| sizi | sizi | sizi | senlarni | silerni / sénlerni | heźźe | sezne | senderdi | silerdi | ehigini | sire |
| sizde | sizdə | sizde | senlarda | silerde / sénlerde | heźźä | sezdä | senderde | silerde | - | sirĕnte |
| sizden | sizdən | sizden | senlardan | silerdin / sénlerdin | heźźän | sezdän | senderden | silerden | ehigitten | sirĕnten |
| sizin | sizin | siziň | senlarning | silerning / sénlerning | heźźeñ | sezneñ | senderdiñ | silerdin | ehiene | sirĕn |
| sizinle | sizinlə | siz bilen / siziň bilen | senlar bilan | siler bilen / sénler bilen | heźźeñ menän | sezneñ belän | sendermen | siler menen | ehiginen | sirĕnpe |
| تورکیه | آذربایجان | تورکمن | اؤزبک | یئنی اویغور | باشقیرد | تاتار | قازاخ | قیرغیز | یاکوت | چوواش |
| onlar | onlar | olar | ular | ular | ular | alar / ular | olar | alar | kiniler | vĕsem / vălsem |
| onlara | onlara | olara | ularga | ulargha | ularğa | alarğa | olarğa | alarga | kinilerge | vĕsene |
| onları | onları | olary | ularni | ularni | ularźı | alarnı | olardı | alardı | kinileri | vĕsene |
| onlarda | onlarda | olarda | ularda | ularda | ularźa | alarda | olarda | alarda | - | vĕsenche |
| onlardan | onlardan | olardan | ulardan | ulardin | ularźan | alardan | olardan | alardan | kinilerten | vĕsenchen |
| onların | onların | olaryň | ularning | ularning | ularźın | alarnıñ | olardıñ | alardın | kiennere | vĕsen / vĕsenĕn |
| onlarla | onlarla | olar bilen | ular bilan | ular bilen | ular menän | alar belän | olarmen | alar menen | kinilerinen | vĕsempe |
الیفباسی
دَییشدیرتورک دیلی‌نین قدیم یازی‌لی عابده‌لری (اورخون-یئنی‌سئی الیفباسی ایله) ۷ - ۱۱-جی عصرلره عاییددیر؛ داها قدیم عابده‌لری ایسه مانی، براهمی و سوغدی الیفباسی ایله یازیلمیش‌دیر (سینتسزیان و اورتا آسیا). سوْنرالار تورک یازی‌سی (اویغور و عرب الیفبالاری ایله) شرقده کاشقار، اورتا-آسیا و قیزیل اوردادا، قربده ایسه سلجوقی‌لر دؤولتینده (کیچیک آسیا)، آذربایجاندا، تورکیهده، مصرده، هیندوستاندا و س. یئرلرده اینکیشاف ائتمیش‌دیر.
۲۰-جی عصرین ۲۰ - ۳۰-جو ایللرینده کئچمیش سسری-نین تورکدیللی خالقلاری لاتین الیفباسین‌دان ایستیفاده ائتمیش‌لر. ۳۰-جو ایللرین سوْنوندا بو دیللرین چوخو اۆچون کیریل قرافیکاسی اساسیندا الیفبا یارادیلمیش‌دیر. تورکیهده ۱۹۲۸-جی ایلدن لاتین قرافیکالی الیفبا قبول اولونموش‌دور. لاکین سسری داغیلدیق‌دان سوْنرا آزاد اولموش تورکدیللی دؤولت‌لر یئنی‌دن لاتین قرافیکالی الیفبادان ایستیفاده ائتمیش‌لر.
تورک دیل قروپو
دَییشدیرگونئی تورکجه‌سی
دَییشدیر- تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی)
- آنادولو تورکجه‌سی
- تورکمن تورکجه‌سی
- قاقاووز تورکجه‌سی
- کریم تاتار تورکجه‌سی
- خوراسان تورکجه‌سی
- افشار تورکجه‌سی
- قاشقای تورکجه‌سی
- قالای تورکجه‌سی
- سالار تورکجه‌سی
قوزئی تورکجه‌سی
دَییشدیر- یاکوت تورکجه‌سی
- دولگان تورکجه‌سی
- خاکاس تورکجه‌سی
- شور تورکجه‌سی
- آلتای تورکجه‌سی
- اویغور تورکجه‌سی
- ساری اویغور تورکجه‌سی
باتی تورکجه‌سی
دَییشدیر- تاتار دیلی
- چوواش دیلی
- باشقیرد دیلی
- کارای دیلی
- قاراقالپاق دیلی
- قازاخ دیلی
- قیرغیز دیلی
- کومیک دیلی
- نوگای دیلی
- مئسکئت دیلی
- تووا دیلی
- چولیمان تاتار دیلی
- بالقار دیلی
- قاراچای دیلی
دوغو تورکجه‌سی
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیربیر ده باخ
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- لینقیویستیکا لوغتی (روسجا)
- آذربایجان سووئت ائنسیکلوپئدیاسی
ائشیک باغلانتیلار
دَییشدیر- تورک دیل‌لر قوروپونا گؤره خریطه
- تورک دیللری(روسجا)
- اورخون عابیده‌لر متنی Archived 2012-04-11 at the Wayback Machine.