تورک دیللری

(تورک ديللری-دن يوْل‌لاندیریلمیش)

تورک دیللری دونیادا بؤیوک سایدا اهالی‌نین دانیشدیغی دیل‌لر قروپودور.

تورک دیللری
جوغرافی
داغیلیمی
شرقی اوروپا، قافقاز، اورتا آسیا، سیبری، دوغو آسیا و اوزاق دوغو
دیل عائیله‌سیآلتای
آلت بؤلۆملر
ISO 639-5trk
{{{mapalt}}}
تورک دیللرده رسمی ایستاتوسو گؤی رنگلی اؤلکه‌لرده و موختارلیقلاردا وار
تورک دیللری دانیشانلارین سایینا گؤره (۲۰۰۷)

تورک دیللری عائیله‌سی ۴۱ دیل، لهجه و یا شیوه‌دن عبارت‌دیر. آذربایجان جومهوریتی، تورکیه، قازاقیستان، قیرغیزیستان، تورکمنیستان، اؤزبکیستان، باشقیردیستان، تاتاریستان، تووا، چوواش، یاکوتیا، داغلئق آلتای و خاکاسین یئرلی اهالی‌سی‌نین، ائله‌جه ده ایران، عراق، افغانیستان، چین، بولغاریستان، رومانی، کئچمیش یوقوسلاویا و آلبانیانین بیر سیرا خالق‌لاری‌نین گئنولوژی (منشأجه) و تیپولژی جهت‌دن قوهوم دیللری. کئچمیش سسری-ده تورکدیل‌لی خالق‌لار سلاویان خالقلاریندان سوْنرا II یئری تۇتوردو و سسری-ده بو دیل عائله‌سینه منسوب 23 دیل اوْلموشدور. تورک دیللری قیسمن داغیستاندا (قوموق‌لار، نوقای‌لارکاباردا-بالکار، قاراچای-چرکز (بالکارلار، قاراچای‌لی‌لار، نوقای‌لارایستاوروپولدا (نوقای لار، تروخمئن‌لرمولدوویادا (قاقاوزلارلیتوادا (کارایم‌لر، تاتارلارکریم (کریم تاتارلاری) و س. یئرلرده ده یاییلمیش‌دیر. تورک دیللری‌نین هانسی دیل‌لر عائله‌سینه داخیل اولماسی ایندیدک مویینلشدیریلممیش‌دیر. عالیم‌لرین بیر قیسمی اونلاری اورال-آلتای، دیگر قیسمی ایسه آلتای دیللرینه داخیل ائدیرلر. تورک دیللری قروپونو موستقیل دیل عائله‌سی حساب ائدن‌لر ده وار.

۲۰۱۶–جی میلادی ایلین آمارلارینا گؤره بو دیل عائیله‌سی ۱۸۰ میلیون اینسانین دوغما دیلی‌ایمیش.

تورک دیللری‌نین تاریخی اینکیشافی آشاغی‌داکی مرحله‌لره بؤلونور:

  • آلتای و هون دؤورلری (ائرامیزین V اسریندک)
  • قدیم تورک دؤورو (V-X عصرین اولی)
  • اورتا تورک دؤورو (X-XV عصرلر)
  • یئنی و ان یئنی تورک دؤورلری (XVI-XX عصرده).

تورک دیللری‌نین تسنیفاتی

دَییشدیر

قبول اولونموش تسنیفاتا گؤره تورک دیللری غربی (غربی هون) و شرق (شرقی هون) قول‌لارینا آیریلیر:

غرب قولو

دَییشدیر

شرقی قولو

دَییشدیر

تورک دیللری‌نین اوستون‌لوگو

دَییشدیر

سؤز و جمله دورومو هر دیلده اؤزونه عایید بیر قانونا باغلی‌دیر. بو قانونلارین توپلومونا دیل قراماتیکاسی دئییلیر. قانونلاردان علاوه دیللرین آیریجا اؤزل قانونلاریدا وار کی دوزن‌لی قایدالارا باغلی دئییل‌لر. اؤرنک : موکسر جمعی عرب دیلینده، آرتیق حرفلر و قایداسیز فعل‌لر اینگیلیس دیلینده قایداسیز قراماتیکالاردیرلار. بئله قانون‌سوز قایدالارا عرب دیلینده سماعی (ائشیدمه‌لی) دئییرلر. بو دئییشین ندنیده اونلارین بللی بیر قانونا باغلی اولمادیغی‌دیر، بونا گؤره‌ده اونلاری گرک ائشیدیب و یاددا ساخلیاسان. سماعی‌نین ترسی قیاسی (موقایسه ائتمه‌لی) اولور کی قایدالی قانونلارا باغلی‌دیر و دیلین اساس گوجو بو قایدایا دایانیر. سماعی سؤزلر بیر دیلده آز اولدوقجا دیلین قایدالی اولماغی و گوجوده آرتار. آچیق و عومومی دیل قایدالاری آز، بوتون، وا یایغین اولسا دیلین گوجو و دوامیدا آرتار. اؤرنک: دوزدور کی عرب دیلی ((صرف و نحو)) باخیمین‌دان چوخ گوج‌لودور اما اونون قایدا و یاسالاری او قدر بوداق‌لی و چوخ‌دور کی اونو بوتون بیر سویه‌ده اؤیرنمک چتین‌دیر.[۱] تورک دیللری صرف و آچیق قایدا باخیمین‌دان زنگین و آسان اؤیرنیش‌لی‌دیرلر. بو قایدا و قانونلار دقت، گئنیش‌لیک و آسان‌لیق باخیمین‌دان ریاضیات قایدالارینا بنزییرلر. تورک دیلی‌نین صرف قایدالاری نئچه بارماق سایی‌لی بوتون قایدایا بؤلونور و بو مؤوضو تورک دیلی‌نین آسان اؤیرنیش‌لی و دیل گوجونون علامتی‌دیر.[۱]

دیل عائله‌سی‌نین خصوصیتلری

دَییشدیر

تورک دیللری‌نین هامیسیندا آهنگ قانونو، صامیت‌لرین آسیمیلیاسیاسی، کؤک و شکیلچی‌لرین خصوصی قورولوشونا مالیک اولماسی، دئمک اولار کی، عینی‌لیک تشکیل ائدیر. بو تیپولوژی اویغونلوق مورفولوگیایا دا عاییددیر. تورک دیلی التصاقی دیل‌لره داخیل‌دیر. اونلاردا قراماتیک جینس کاتئقوریاسی یوخ‌دور. قوشمالار سؤزون سوْنونا علاوه اوْلونور، سؤزدوزلدیجی و سؤزدییشدیریجی شکیلچی‌لرین سیراسی مؤحکم قانون‌اویغونلوغا تابع‌دیر. حال و منسوبیت کاتئقوریالاری چوخ‌لو عومومی جهت‌لره مالیک‌دیر. کؤک سؤزلرین هئچ بیر شکیلچی قبول ائتمه‌دن ایشلنه بیلمه‌سی، واحید تصریف سیستمی، اوزلیک‌لردکی عومومی‌لیک و س. ده بئله اوخشارلیق‌لاردان‌دیر. بو دیللرین سینتاکتیک قورولوشوندا دا تیپولوژی عینی‌لیک چوخ‌دور؛ سؤز و سؤز بیرلشمه‌لری‌نین جمله‌دکی سیراسی ثابت‌دیر: تعیین اولونان‌دان اول گلیر و اونونلا اوزلاشمیر، تامام‌لیق تاماملادیغی سؤزلردن اول گلیر، تابع‌لی مورکب جمله‌لر آز، ترکیب‌لر ایسه چوخ‌دور. لوغت ترکیبینده عومومی‌لیک داها قاباریق شکیلده اؤزونو گؤسترمه‌لیکده‌دیر.

  اسکی تورکجه تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) آنادولو تورکجه‌سی تورکمنجه تاتارجا قازاخجا اؤزبکجه اویغورجا یاکوتجا چوواشجا
  ata آتا ata   ata   ota      
  ana آنا anne/ana ene ana ana ona ana   an'n
  o'gul اوْغول oğul oğul uğlı ul o'gil oghul uol yvul
  er(kek) ارکک erkek erkek ir yerkek erkak är yer ar
  kyz قیز kız gyz qız qιz qiz qiz kis χe'r
  kiši کیشی kişi kişi keşe kisi     kihi  
  kelin گلین gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kilin kilen
  اسکی تورکجه تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) آنادولو تورکجه‌سی تورکمنجه تاتارجا قازاخجا اؤزبکجه اویغورجا یاکوتجا چوواشجا
  jürek اورک yürek ýürek yörək zhürek yurak yüräk su‘req  
  qan قان kan ga:n qan qan qon qan qan jon
  baš باش baş baş baş bas   baş bas puš
  qyl قیل kıl qyl qıl kyl kyl kyl kil χe'le'r
  köz گؤز göz göz küz köz ko'z köz kos kör
  kirpik کیرپیک kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kirbi χurbuk
  qulqaq قولاق kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulkak χo'lga
  burun بورون burun burun borın murιn burun burun murun  
  qol قول kol gol qul qol qo'l   qol χol
  el(ig) اَل el el       ili: ala'
  barmak بارماق parmak barmak barmaq   barmoq barmaq    
  tyrnaq دیرناق tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tiniraq  
  tiz دیز diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ  
  baltyr بالذیر baldır baldyr baltır baldyr boldyr baldir ballyr  
  adaq آیاق ayak aýaq ayaq ayaq oyoq   ataq  
  qaryn قارین karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn χyra'm
  اسکی تورکجه تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) آنادولو تورکجه‌سی تورکمنجه تاتارجا قازاخجا اؤزبکجه اویغورجا یاکوتجا چوواشجا
  at آت at at at at ot at at ut
  siyir   sığır sygyr síır (sıyır) siyιr sigir      
  yt ایت it it et iyt it it yt jyda
  balyq بالیق balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pola'
  bit بیت bit bit bet biyt bit pit byt pyjda
  اسکی تورکجه تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) آنادولو تورکجه‌سی تورکمنجه تاتارجا قازاخجا اؤزبکجه اویغورجا یاکوتجا چوواشجا
  ev ائو ev öý öy üy uy öy   av
  otag اوْتاق otağ otaq   otaq otoq   otu:  
  yol یوْل yol yo:l yul zhol yo'l yol suol sol
  köprüq کؤپرو köprü köpri küpar köpir ko'prik kövrük kürpe  
  oq اوْخ ok ok uk   o'q oq ugu
  ot اوْد   ot ut ot o't ot uot vot
  kül کول kül kül köl kül kul kül kül kö'l
  suv سو su suw syw suw suv su ui syv
  kemi گمی gemi gämi kimä keme kema     kim
  köl گؤل göl köl kül köl ko'l köl küöl  
  atov آدا ada ada atan aral orol aral   ută
  küneš گونش güneş gün qoyaş kün   kün kün χĕvel
  bulut بولود bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt
  yulduz اولدوز yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şăltăr
  topraq توْپراق toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra
  töpü   tepe depe tübä töbe tepa   töbö tüpe
  yağac آغاج ağaç agaç ağaç ağaš       jyvăş
  tenri تانری tanrı taňry täñre     tängri tanara tură
  اسکی تورکجه تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) آنادولو تورکجه‌سی تورکمنجه تاتارجا قازاخجا اؤزبکجه اویغورجا یاکوتجا چوواشجا
  uzun   uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm
  yany   yeni yany yaña zhanga yangi yengi sana şĕnĕ
  semiz   semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr
  tolu   dolu do:ly tulı tolι to'la toluq toloru tulli
  aq   ak ak aq aq oq aq    
  qara   kara gara qara qara qora qara χara χura
  qyzyl   kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ
  kök   gök gök kük kök ko'k kök küöq kăvak
  اسکی تورکجه تورکجه (آذربایجان تورکجه‌سی) آنادولو تورکجه‌سی تورکمنجه تاتارجا قازاخجا اؤزبکجه اویغورجا یاکوتجا چوواشجا
۱ bir بیر bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre
۲ eki ایکی iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ
۴ tört دؤرد dört dö:rt dürt tört to'rt töt tüört tăvattă
۷ yeti یئددی yedi yedi cide zheti yetti yättä sette şiççĕ
۱۰ on اون on o:n un on o'n on uon vunnă
۱۰۰ yüz یوز yüz yü:z yöz zhüz yuz yüz sü:s şĕr
شخص عوض‌لیکلری
تورکیه آذربایجان تورکمن اؤزبک یئنی اویغور باشقیرد تاتار قازاخ قیرغیز یاکوت چوواش
ben mən men men men min min men men min epĕ / ep
bana mənə maňa menga manga miñä miña mağan maga miexe / miexeğe mana
beni məni meni meni méni mine mine meni meni miigin mana
bende məndə mende menda mende / méningde mindä mindä mende mende - manra
benden məndən menden mendan mendin / méningdin mindän minnän menen menden miigitten manran
benim mənim meniň mening méning mineñ minem meniñ menin miene man / manăn
benimle mənimlə men bilen / meniň bilen men bilan / mening bilan men bilen / méning bilen mineñ menän minem belän menimen men menen miiginen manpa
تورکیه آذربایجان تورکمن اؤزبک یئنی اویغور باشقیرد تاتار قازاخ قیرغیز یاکوت چوواش
sen sən sen sen sen hin sin sen sen en esĕ / es
sana sənə saňa senga sanga hiñä siña sağan saga eyiexe / eyiexeğe sana
seni səni seni seni séni hine sine seni seni eyigin sana
sende səndə sende senda sende / séningde hindä sindä sende sende - sanra
senden səndən senden sendan sendin / séningdin hindän sinnän senen senden eyigitten sanran
senin sənin seniň sening séning hineñ sineñ seniñ senin eyiene san / sanăn
seninle səninlə sen bilen / seniň bilen sen bilan / sening bilan sen bilen / séning bilen hineñ menän sineñ belän senimen sen menen eyiginen sanpa
تورکیه آذربایجان تورکمن اؤزبک یئنی اویغور باشقیرد تاتار قازاخ قیرغیز یاکوت چوواش
siz siz siz siz siz / sili heź sez siz siz en esir / esĕr
size sizə size sizga sizge / silige heźgä sezgä sizge sizge eyiexe / eyiexeğe sire
sizi sizi sizi sizni sizni / silini heźźe sezne sizdi sizdi eyigin sire
sizde sizdə sizde sizda sizde / silide heźźä sezdä sizde sizde - sirĕnte
sizden sizdən sizden sizdan sizdin / silidin heźźän sezdän sizden sizden eyigitten sirĕnten
sizin sizin siziň sizning sizning / silining heźźeñ sezneñ sizdiñ sizdin eyiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen siz bilan / sizning bilan siz bilen / sizning bilen / sili bilen heźźeñ menän sezneñ belän sizben siz menen eyiginen sirĕnpe
تورکیه آذربایجان تورکمن اؤزبک یئنی اویغور باشقیرد تاتار قازاخ قیرغیز یاکوت چوواش
o o ol u u ul ul ol al kini văl / ul
ona ona oňa unga uningha uğa aña oğan aga kiniexe ăna
onu onu onu uni uni unı anı onı anı kinini ăna
onda onda onda unda unda / uningda / anda unda anda onda anda - unra / unta
ondan ondan ondan undan undin / uningdin / andin undan annan onan andan kinitten unran / untan
onun onun onuň uning uning unıñ anıñ onıñ anın kiene un / unăn
onunla onunla o bilen / onuň bilen u bilan / uning bilan u bilen / uning bilen unıñ menän anıñ belän onımen al menen kininen unpa
تورکیه آذربایجان تورکمن اؤزبک یئنی اویغور باشقیرد تاتار قازاخ قیرغیز یاکوت چوواش
biz biz biz biz biz beź bez biz biz bihigi epir / epĕr
bize bizə bize bizga bizge beźgä bezgä bizge bizge bihiexe / bihiexeğe pire
bizi bizi bizi bizni bizni beźźe bezne bizdi bizdi bihigini pire
bizde bizdə bizde bizda bizde beźźä bezdä bizde bizde - pirĕnte / pirte
bizden bizdən bizden bizdan bizdin beźźän bezdän bizden bizden bihigitten pirĕnten / pirten
bizim bizim biziň bizning bizning beźźeñ bezneñ bizdiñ bizdin bihiene pirĕn
bizimle bizimlə biz bilen / biziň bilen biz bilan / bizning bilan biz bilen / bizning bilen beźźeñ menän bezneñ belän bizben biz menen bihiginen pirĕnpe
تورکیه آذربایجان تورکمن اؤزبک یئنی اویغور باشقیرد تاتار قازاخ قیرغیز یاکوت چوواش
siz siz siz senlar siler / sénler heź sez sender siler ehigi esir / esĕr
size sizə size senlarga silerge / sénlerge heźgä sezgä senderge silerge ehiexe / ehiexeğe sire
sizi sizi sizi senlarni silerni / sénlerni heźźe sezne senderdi silerdi ehigini sire
sizde sizdə sizde senlarda silerde / sénlerde heźźä sezdä senderde silerde - sirĕnte
sizden sizdən sizden senlardan silerdin / sénlerdin heźźän sezdän senderden silerden ehigitten sirĕnten
sizin sizin siziň senlarning silerning / sénlerning heźźeñ sezneñ senderdiñ silerdin ehiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen senlar bilan siler bilen / sénler bilen heźźeñ menän sezneñ belän sendermen siler menen ehiginen sirĕnpe
تورکیه آذربایجان تورکمن اؤزبک یئنی اویغور باشقیرد تاتار قازاخ قیرغیز یاکوت چوواش
onlar onlar olar ular ular ular alar / ular olar alar kiniler vĕsem / vălsem
onlara onlara olara ularga ulargha ularğa alarğa olarğa alarga kinilerge vĕsene
onları onları olary ularni ularni ularźı alarnı olardı alardı kinileri vĕsene
onlarda onlarda olarda ularda ularda ularźa alarda olarda alarda - vĕsenche
onlardan onlardan olardan ulardan ulardin ularźan alardan olardan alardan kinilerten vĕsenchen
onların onların olaryň ularning ularning ularźın alarnıñ olardıñ alardın kiennere vĕsen / vĕsenĕn
onlarla onlarla olar bilen ular bilan ular bilen ular menän alar belän olarmen alar menen kinilerinen vĕsempe

الیفباسی

دَییشدیر

تورک دیلی‌نین قدیم یازی‌لی عابده‌لری (اورخون-یئنی‌سئی الیفباسی ایله) ۷ - ۱۱-جی عصرلره عاییددیر؛ داها قدیم عابده‌لری ایسه مانی، براهمی و سوغدی الیفباسی ایله یازیلمیش‌دیر (سینتسزیان و اورتا آسیا). سوْنرالار تورک یازی‌سی (اویغور و عرب الیفبالاری ایله) شرقده کاشقار، اورتا-آسیا و قیزیل اوردادا، قربده ایسه سلجوقی‌لر دؤولتینده (کیچیک آسیا)، آذربایجاندا، تورکیهده، مصرده، هیندوستاندا و س. یئرلرده اینکیشاف ائتمیش‌دیر.

۲۰-جی عصرین ۲۰ - ۳۰-جو ایللرینده کئچمیش سسری-نین تورک‌دیل‌لی خالقلاری لاتین الیفباسین‌دان ایستیفاده ائتمیش‌لر. ۳۰-جو ایللرین سوْنوندا بو دیللرین چوخو اۆچون کیریل قرافیکاسی اساسیندا الیفبا یارادیلمیش‌دیر. تورکیه‌ده ۱۹۲۸-جی ایلدن لاتین قرافیکالی الیفبا قبول اولونموش‌دور. لاکین سسری داغیلدیق‌دان سوْنرا آزاد اولموش تورک‌دیل‌لی دؤولت‌لر یئنی‌دن لاتین قرافیکالی الیفبادان ایستیفاده ائتمیش‌لر.

تورک دیل قروپو

دَییشدیر

قایناقلار

دَییشدیر
  1. ^ ۱٫۰ ۱٫۱ کیتاب-تورک دیلی هونردیر/یازار ایسماعیل هادی-۱۹۹۶ تبریز بیرینجی چاپ س،۰۹

بیر ده باخ

دَییشدیر

قایناقلار

دَییشدیر
  • لینقیویستیکا لوغتی (روسجا)
  • آذربایجان سووئت ائنسیکلوپئدیاسی

ائشیک باغلانتیلار

دَییشدیر