تنگریچیلیک
تنگریچیلیک و يا گؤی تانری دینی — تۆرک و مغوللارین ایندیکی اینانج سیستمیندن اؤنجهکی دینیدیر. تانریيا عبادت ائتمکله ياناشی آنیمیزم، شامانیزم و توْتئمیزم بۇ اینانجین اساس خطتینی تشکیل ائدیر. تئنقری سؤزو تانری سؤزونون قدیم تۆرک دیلیندهکی دئيیلیش شکلیدیر. اوْرخوْن عابدهلرینده ایلک اوْخونان سؤزدور و يازیلیشی ""
"" شکلیندهدیر.
بۇ اینانجا گؤره گؤيون اۇلو رۇحو تانریدیر. اینسانلار اؤزلرینی گؤی آتا تانری، توْرپاق آنا اؤتوکئن و اینسانلاری قوْرويان آتالارینین رۇحلاری آراسیندا گۆونده حیس ائدیب، اوْنلارا و دیگر طبیعت رۇحلارینا دۇعا ائدردیلر. بؤيوک داغلارین، آغاجلارین و بعضی گؤللرین گۆجلو رۇحلاری اؤزونده ساخلادیغینا اینانیلاراق دۇعالار بضا بۇ جیسملره ائدیلسهده، اوْنلار تانری اوْلاراق قبول ائدیلمیردی. سادهجه اوْنون يئردهکی وارلیغینین گؤستریجیسی ایدی. گؤيون و يئرآلتینین يئددی قاتی اوْلدوغونا و هر قاتدا موختلیف رۇحلارین مؤوجود اوْلدوغونا اینانیلیردی. اینسانلار طبیعته، رۇحلارا و دیگر اینسانلارا حؤرمت بسلهيیب معين قانونلارا رعايت ائدهرک دۆنيالارینی طرازلیقدا ساخلامالاری ایله فردی گۆجلرینین اؤزونون زیروهسینه چاتیب خاریجه عکس اوْلوندوغونا اینانیردیلار. اگر بۇ طرازلیق پیس رۇحلارین هۆجومو و يا بیر فلاکت سببیندن پوْزولاردیسا بیر شامانین کؤمگی يا دا تانریيا وئریلن قۇربان ایله يئنیدن نیظاملانیردی.
بۇ اینانجین قالیقلارینا مغوللاردا و هلهده طبیعته باغلی، کؤچری حیات طرزی ياشايان بعضی تۆرک خالقلاریندا راست گلمک مۆمکوندور. تئنقریچیلیکدن باشقا دینلره کئچمیش اوْلان خالقلاردا بۇ اینانج ایسلام، خریستیانلیق، یهودیت و تائوئیسمله بیرلیکده عمومی مدنیتین ترکیب حیصهسی کیمی وارلیغینی هلهده داوام ائتدیرمکده، خالق اینانجیندا قوْرونوب ساخلانماقدادیر. دیلک تۇتوب آغاجا پارچا باغلاماق، يوْلا چێخانین آرخاسیندان سۇ آتماق کیمی عادتلر، "اۇتاندیغیمدان يئرین يئددی قات دیبینه گیردیم" کیمی ایفادهلر بۇنا مثال اوْلاراق گؤستریله بیلر. اؤلن بیرینین خاطیرهسینه کئچیریلن ياس مراسیملری (هفته، قێرخی، اللی ایکیسی، ایلی) شامانیزم دؤوروندن تئنقریچیلیيه، اوْرادان دا چاغداش حیاتیمیزا قدر داوام ائدن بیر عادتدیر. عمومی ياناشدیقدا يئنی دینلرینین هانسی اوْلماسیندان آسیلی اوْلماياراق بۆتون تۆرک و مغول خالقلاریندا تئنقریچیلیگین ایزلرینه راست گلمک مۆمکوندور.
اسکی تۆرک اینانجینین آدی شامانیزم دئییل، تئنگریچیلیکدیر.
دَییشدیراسکی تۆرکلرین و مغوللارین بۇگون تئنگریچیلیک آدی ایله بیلینن اینانجی، قیسا زامان اؤنجهسینه قدر تۆرک شامانیزمی دئیه آدلاندیریلیردی. آمّا شامانیزم تئرمینی آرتیق تکجه سیبریدهکی اینانج سیستئمی اۆچون دئییل، بۆتون دۆنیاداکی ابتدایی اینانجلار اۆچون ایستیفاده ائدیلدیگینه گؤره 1990 ایللریندن بری تۆرکلرین و مغوللارین عنعنوی اینانجی اۆچون غرب آراشدیرماچیلاری آراسیندا تئنگریزم آدی گئتدیکجه یایقینلاشماقدادیر.
جولی استوارت "مغول شامانیزمی" آدلی مقالهسینده بۇنلاری آچیقلامیشدیر:
|
غربلی علم آداملاری بو اینانج اۆچون گئتدیکجه چوْخ سیخ اوْلاراق تئنگریزم آدینی ایستیفاده ائدیرلر. بو آد بۇ اینانج اۆچون چوْخ داها اۇیغوندور، چۆنکو بۇ اینانج تماماً تئنگرینین اطرافینا اینشا ائدیلمیشدیر و اینسانلارین گۆنلوک عیبادتلری اۆچون بیر شامان(قام)ا احتیاجلاری یوْخدور. | 
|
تاریخی
دَییشدیرتانری کۇلتونون ان قدیم تاپینتیلارینا 3000 ایللیک چین منبعلرینده هیونگ-نۇ و تۇئکوئلر حاقیندا يازیلمیش يازیلاردا راست گلمک مۆمکوندور.
هۇن حؤکمدارلارینین سوْيلارینین تانری طرفیندن مقدسلشدیریلدیگینه اینانیلیردی. داستانلاردا تانرینین يوْللادیغی بیر دیشی يا دا ائرکک قۇردون تانریسال قانینین جۆتلشمه يوْلو ایله حؤکمدارلارین سوْيونا قاریشمیش اوْلدوغونا اوْلان اینانج موختلیف يوْللارلا بیلدیریلیر. بۇ افسانهلردن ان قدیمی و گئنیش يايیلانی مقدس دیشی قۇرد آشینا حاقینداکی افسانهلرین فرقلی فوْرمالاریدیر. بیر چوْخ قدیم تۆرک توْپلوموندا، گؤی تورکلرده و اوْرتا عصرلره قدر مؤوجود اوْلموش تۆرک دؤولتلرینده اؤز سوْيلارینین مقدس آشینا سوْيونا قدر گئدیب چێخدیغینی وۇرغولايان و بۇ سببدن خالقی طرفیندن ياشايان بیر ياری تانری اوْلاراق قبول اوْلونان تۆرک حؤکمدارلارینا راست گلمک مۆمکوندور. بۇ حؤکمدارلار تانرینی يئر اۆزونده تمثیل ائدن اؤولادلاری اوْلاراق قبول اوْلونوردو. تانرینین بۇ حؤکمدارلارا وئرمیش اوْلدوغونا اینانیلان قۆدرتلی حؤکمدار رۇحلاری سببیندن آدلارینا تانریقوت و يا قۇتلوق کیمی علاوهلر ائدیلمیشدیر.
گؤی تۆرکلر
دَییشدیر
گؤی تۆرکلر تۆرک توْپلوملاری آراسیندا اینانجلاری، مدنیتلری و سیاستلری حاقیندا ديَرلی بیلگیلرین مؤوجود اوْلدوغو گئنیش میقياسلی يازیلی عابدهلر يارادان ایلک تۆرک خالقئیدیر. اوْرخوْن عابدهلرینده بیلگه خاقان قدیم تۆرک اینانجینی آشاغیداکی جمله ایله ایفاده ائتمیشدیر:
|
|
اۆزه گؤک تنری آسرا یاغیز یئر قیلینتیقدا، ائکین آرا کیشی اوْغلی قیلینمیش. اۆستده ماوی گؤی، آشاغیدا ياغیز يئر ياراناندا، ایکیسینین آراسیندا اینسان اؤولادی يارانمیشدیر. |
|
اوْرخوْن عابدهلرینده گؤی تۆرک حؤکمدارلارینین تیتوللاری ایله تانرینین باغلیلیغینا دقت چکیلیر:
|
|
تانری تاگ تانری ياراتمیش تۆرک بیلگه کاغان. |
|
گؤی تۆرک خاقانلیغیندا تئنقریچیلیک موْنوْتئیست بیر دین کیمی مؤوجود اوْلموشدور و باشقا اینانجلاریدا اؤزونده عکس ائتدیرن بۇ مدنیتده ان اؤنملی روْلو اوْينامیش، حتی بۇ دؤورده ان پارلاق دؤورلریندن بیرینی ياشامیشدیر. گؤی تورک حؤکمدارلاری خالقی طرفیندن تانرینین سئچدیگی ائلچی اوْلاراق قبول اوْلونوردو. دؤرد ائله بؤلونموش دؤولتین بۇ ائللرینین ایدارهسینی حیاتا کئچیرن ائلخانلاردا خالق طرفیندن مقدسلشدیریلیردی. اؤلن بیر خان و يا خاقانین اؤز مقدس وارلیغینی داوام ائتدیردیگینه اینانیلمیش و خالقینا دستک اوْلماسینا داوام ائتمهسی اۆچون هر ایل اؤلوم گۆنونده اوْنون شرفینه قۇربان کسیلمیشدیر.
بۇندان باشقا گؤی تۆرکلرده شرقی هۇنلاردان میراث قالمیش چین تأثیرلرینهده راست گلمک مۆمکوندور. شرقی هۇن ایمپئرياسی داغیلدیقدان سوْنرا سوْن حؤکمدارلارین بیر-بیرینه دۆشمن اوْلماسینا شرایط يارادیلمیش، جنوبدا قالان هۇنلار هان چینلیلرینین مدنیتیندن تأثیرلنمیشدیلر. احتیمال اوْلونور کی، بۇ دؤورده و داها سوْنرالار تابغاجلار کیمی بیر سێرا تۆرک توْپلوملاری چینلیلرین آراسیندا آسسیمیلياسیيا اوْلموشدور. بیلگه خاقان آتالارینین ائتدیگی بۇ سهولردن يازیلی عابدهلرده بحث ائتمیش، خالقینی چینلیلردن گله بیلهجک تهلوکهلره قارشی خبردار ائتمیشدیر. بۇنا باخماياراق 12 حئیوانلی چین تقویمی و گؤيون ایستیقامتلرینی حئیوان آدلاری ایله آدلاندیرماق کیمی تأثیرلر قالمیشدیر. گؤی تۆرک خاقانلیغینین بؤلوندويو دؤرد ائل گؤيون حئیوان آدلاری ایله آدلاندیریلماسی سببیندن قارتال ائلی، دوْنوز ائلی، پلنگ ائلی و ایت ائلی اوْلاراق آدلاندیریلمیشدیر.
يازیلی عابدهلرده اوْلان بیر جۆملهنین تئنقریچیلیک اینانجیندا قيامت گۆنونه ایشاره ائتدیگی قبول اوْلونموشدور:
|
|
اۆزئ تئنگری باسماسار، آسرا يیر تئلینمئسئر، تۆرک بۇدون ایلینگین تؤرونگون کیم آرتاتی اۇداچی ائرتی؟ اۆستدن گؤی چؤکمَسه، آلتدان يئر دلینمسه، تۆرک خالقی، سنین ائلینی، تؤرهنی کیم پوْزا بیلر؟ |
|
بئلهلیکله گؤی تۆرکلرده دۆنيانین سوْنو کیمی گؤيون چؤکمهسینین، يئرین دلینمهسینین باش وئرهجهيینه اینانجین اوْلدوغونو دئمک مۆمکوندور.
عابدهلردن بیرینده بۇدیزمین تۆرکلرین آراسیندا يايیلماماسی اۆچون خبردارئدیجی بیر متن مؤوجوددور. متنده بؤيوک خاقانین قارداشی بۇدیزمین تۆرکلری تنبل، وئجسیز، پاسسیو ائتدیگی و بۇنون قارشیسینین آلینمالی اوْلدوغونو بیلدیرمیشدیر.
تئنقریچیلیگین دیگر اینانجلارا قارشی آنلايیشلی و توْلئرانت اوْلدوغونون ثبوتلارینی تاپماق مۆمکوندور. بۇنا مثال اوْلاراق قارا دنیزین شیمالیندا آپاریلان قازینتیلاردا تانریچی اوْلدوقلاری معلوم اوْلان بۇلقارلارین آراسیندا یهودیت، خریستیانلیق و بۇدیزمه ده اینانانلارین اوْلدوغونا دایر دلیللر تاپیلمیشدیر.
مغوللار
دَییشدیرمغوللار و بیر سێرا تۆرک بوْيلارینین اؤندری اوْلان چنگیز خانین دا دیگر اینانجلارا قارشی دۆشمن مۆناسیبتی يوْخدو. مۇحاریبه اوْلمايان واختلاردا، حتی بضا مۇحاریبهدن سوْنرا بۇدیست موْناسترلاریندا دینجهلیر، مئدیتاسيا و اوْروج تۇتماقلا رۇحونو تمیزلهيیردی. تانریچی توْپلوملاری بیرلشدیریب تاریخین بیتیشیک توْرپاقلاردا يئرلشن ان بؤيوک دؤولتینی قۇرموش چنگیز خان چێخیشلارینا "سوْنسوز گؤي تانرینین دیلَيی ایله ..." سؤزلریندن ایستیفاده ائدهرک باشلايیردی. چنگیز خانین دؤورونده تئنقریچیلیک هۇنلار و گؤی تۆرکلردن سوْنرا تکرار و سوْن دفعه بؤيوک بیر مشهورلوق قازانمیشدیر.
قۇبلای خان چینی فتح ائتدیکدن سوْنرا اوْراداکی گئنیش يايیلمیش دینلرله ده ماراقلانماغا باشلامیشدیر. بۇنا مثال اوْلاراق تئنقریچیلیکله تانیشلیغی اوْلان چینلیلره عاید "تک بیر گؤی" فلسفهسی تیئن مینی تقلید ائتمیشدیر. خۆصوصیله بۇددیست اوْلان اۇيغور راهیبلرینین بیلگیلرینه و تدریس اۆصوللارینا حئیران قالمیش و اوْنلاردان بیر هئيتی بۇددانین فلسفهسینی مغوللارین آراسیندا دا يايماق و يئنی بیر بۇددیست معبدی اینشا ائتمک وظیفهسی ایله قاراقوْروما گؤندرمیشدیر. بۇ راهیبلر تکجه بۇگونه قدر مغولیستاندا مؤوجود اوْلان لامایزمی يوْخ، هم ده اۇيغورلارین اؤز دیللرینه اۇيغونلاشدیردیقلاری الیفبانی دا اؤزلری ایله آپارمیشدیلار.
بۇددیزمه باخماياراق تئنقریچیلیک مغولیستانداکی گۆجونو داوام ائتدیرمیش، بۇددیزم تئنقریچیلیکله قاریشمیشدیر. بۇگونکو مغوللارین بۇددیزم اینانجی کیچیک بیر بۇدا هئیکلینی، بوْيلارینین اوْنقوْنو و اۇلو آتالاری چنگیز خانین رسمی ایله بیرلیکده چادیرین مقدس شیمال کۆنجونده يئرلشدیرمکدن عبارتدیر.
آرقون خانین فرانسه کرالینا مکتوبوندا تئنقریچیلیک (1289)
دَییشدیر
آرقون خان تانرینین ایمپئریيانین لئگیتیملیگی و حربی اۇغورلارلا باغلیلیغینی دیله گتیردی. حاکمیت (سۇو) تانری طرفیندن سئچیلمیش اینسانا وئریلمیش الهی لطف و سرانجامدیر کی، تانری بۇ شخصین واسطهسی ایله دۆنيادا قايدا-قانونا نظارت ائدیر، باشقا سؤزله، بۇ بؤيوک خانین شخصینده تانرینین تجسمودور. قئيد اوْلونمالیدیر کی، مقدس آد اوْلان “تئنقری” و يا “مؤنکئ تئنقری” (ابدی گؤی) همیشه جملهنین اولینده ایشلهنیر، حتی اؤنجهکی جۆمله ناتامام گؤرونسه بئله، جۆملهدهکی مقدس آد يئنی جۆملهنین اولینه کئچیریلیر. گئنیشلهدیلمیش بؤلمهنین اوْرتاسیندا مقدس “تئنقریگین کۆچین” دیگر جۆملهلردن آرالی قالماقلا “خاقانو سۇو” (اعلیحضرت خان) ایفادهسیندن اؤنجه مقدس پاوزا يارادیر:
|
|
ابدی تانرینین گۆجوندن آلتدا. اعلیحضرت خاندان (قۇبیلای خان) آلتدا. آرقون، سؤزوموز. ایرئد فارانسا (فرانسه کرالینا). کئچن ایل نۇماينده هئيتینیزین باشچیسی مار بار ساوما بیزه بیلدیردی کی، “اگر ائلخانین عسگرلری مصره يۆروش ائتسهلر بیزده اوْنلارا قوْشولاجاغیق”، بیز بۇ تکلیفی قبول ائدیب “تانریا دۇعا ائدهرک پلنگ ایلینده قێشین سوْن آيیندا يۆروش ائدهجهيیک و يازین ایلک آيینین 15-ده دمشقه ائنهجهيیک”. ایندی، سؤزونوزه صادق قالیرسینیزسا، عسگرلرینیزی تعیین اوْلونموش واختا گؤندرین، بیز تانریا عبادت ائدهرک، اوْ توْرپاقلاری (دمشقله بیرلیکده) فتح ائدیریک، قدسو ایسه سیزه وئرهجهيیک. عسگرلرینیزی تعیین اوْلونموش واختدان گئج توْپلاماغینیز نه قدر مۆناسیب اوْلا بیلر؟ سوْنراکی پئشمانچیلیق نه اوْلار؟ همچینین، آرتیق سؤزونوز وارسا، نۇمايندهلرینیز جه-جلال، قێزیلقوش، فرانک توْرپاغیندا باهالی نه اشيا و حئیوان وارسا، گؤتورسونلر و اۇچا-اۇچا گلسینلر، يالنیز تئنقریگین کۆچین و خاقانو سۇو سیزینله نئجه الطفاتلا داوراناجاغیمیزی بیلیر. بۇ سؤزله بیز مۇسکئریل (بۇسکارئللوْ) خوْرچینی يوْللادیق. يازیمیز اینک ایلینین بیرینجی آيیندا، آلتینجی خۇوچیدده (کؤهنه آيین آلتینجی گۆنو) بیز خوْندلوْندا اوْلاندا يازیلیب. |
|
آرقون خانین روْم پاپاسی دؤرد نیکوْلاسا مکتوبوندا تئنقریچیلیک (1290)
دَییشدیر
آرقون خان تئنقریچیلیگین غئيری-دوْقماتیک طرفینی گؤستریب (قئيد اوْلونمالیدیر کی، مغول تانریچی يازی قايداسینا گؤره مقدس آد اوْلان “مؤنکئ تئنقری” همیشه جۆملهنین باشیندا اوْلور):
|
|
...سیزین “قوْی (ائلخان) وفتیزی (خاچ سۇيونا چکیلميی) قبول ائتسین” دئمهيینیز قانونا اۇيغوندور. بیز دئيیریک: “بیز چنگیز خانین تؤرهمهلریییک، اؤز مغول کیملیگیمیزی قوْرويوروق، کیمین خاچ سۇيونو قبول ائدیب-ائتمهمهسی يالنیز ابدی تانرینین قرار وئرهجهيی بیر شئيدیر”. سیزین کیمی وفتیزی قبول ائتمیش و تمیز اۆرگه صاحب اینسانلار دینه، ابدی تانریا و مسیحه قارشی حرکت ائتمیر. ابدی تانرینی اۇنوتموش و اوْنا اطاعت ائتمهين دیگر خالقلارا قالدیقدا ایسه، اوْنلار يالان دانیشیر و اوْغورلوق ائدیر، ائلهلری چوْخ دئيیلمی؟ ایندی سیز دئيیرسینیز کی، وفتیزی قبول ائتمهدیگیمیزه گؤره اینجیهجکسینیز و ناراحاتلیق حیسسینی کئچیریرسینیز. (لاکین) بیری ابدی تانریا عبادت ائدیرسه و دوْغرو دۆشونجه ایله ياشايیرسا، بۇ وفتیز اوْلماق کیمی بیر شئيدیر. بۇ مکتوبو اۇرومیده اوْلاندا، پلنگ ایلینین بیرینجی ياي آيیندا، يئنی آيین بئشینده يازدیق. (14 مای، 1290) |
|
اۇروپادا تئنقریچیلیک
دَییشدیرتئنقریچیلیک هۇنلار، آوارلار، بۇلقارلار، کۇمانلار و قدیم دؤورون دیگر دؤيوشچو تۆرک و مغول توْپلوملاری، داها سوْنرا ایسه آلتین اوْردوسو طرفیندن اۇروپايا يايیلمیشدیر.
بۇ اینانج کؤچری حیاتینا اوْ قدر باغلیدیر کی، تانریچی توْپلوملارین کؤچری حیاتدان اوْتوراق حیاتا کئچمهلری دینلرینیده ایتیرمهلرینه و دیگر دینلره کئچمهلرینه سبب اوْلموشدور. کؤچریلیگی ترگیتمهين بوْيلار دینلرینیده قوْروموشدور. شرقی و اوْرتا اۇروپادا اوْرتا عصرلرین سوْنلارینا قدر تانریا دۇعا ائدن بعضی کیچیک کؤچری توْپلوملارا راست گلمک مۆمکون اوْلموشدور.
تۇدوْمانی سؤزو قدیم ماجار دیلینده سئهر يا دا اسرارنگیز بیلگی معناسیندا ایشلهنیردی. تالتوْس آدلانان ماجار شامانلاری گۆنلرله داوام ائده بیلن هۇشونو ایتیرمهدن سوْنرا تۇدوْمانينی الده ائتمیش اوْلوردو. تالتوْس سؤزو قدیم تۆرک دیلینده تال و يا تالت سؤزوندن گلیر و هۇشونو ایتیرمک معناسیندا ایشلهنیر. شامان اوْلما مرحلهسی شامان اوْلاجاق شخصین هۇشونو ایتیرمیش شکیلده گؤيه قدر اۇزانان آغاجا چێخماسی ایله گئرچکلشیردی. بۇ دۆنيالار آغاجی خالقین اینانجینین بیر پارچاسیدیر.
بۇلقارلار گؤی تانریسی تئنقریه تانقرا دئيیردی. تئنقریچیلیک اۆچون تیپیک خۆصوصيت اوْلان داغلارین مقدسلیگینه اینانما اینانجی ایله باغلی اوْلاراق بالکان ياریمآداسینین ان يۆکسک زیروهسینه تانقرا دئيیردیلر. بۇ داغین آدی عثمانلیلار طرفیندن اوْن بئش عصرده ماشاللاها چئوریلنه قدر ديَیشمهدن قالمیشدی. حال حاضیردا بوْلقارلار داغ اۆچون ماشاللاه سؤزوندن تؤرهمیش اوْلان مۇسالا آدینی ایستیفاده ائدیرلر.
بۇلقارلارلا باغلی ایندیيه قدر تاپیلمیش رۇنیک الیفبا ایله يازیلمیش تقریباً 80 عابدهده تانقرا سؤزو ایشلنمیشدیر. بۇلقارلاردان اول تراکيالیلار و يۇنانلار طرفیندن ده مقدس حساب اوْلونان و اتکلرینده يۇنان معبدلری يئرلشن پئرپئنیکوْن داغینین ان يۆکسک زیروهسیندهکی داشا اۇمايین رسمی هک اوْلونموشدور.
بۇلقارلارین تئنقریچیلیگی بیر بوْریسین 864-جۆ ایلده خریستیانلیغی قبول ائتمهسی ایله باشا چاتمیشدیر.
اۇروپایا کؤچ ائتمیش کؤچری تانریچی توْپلوملار بیر مدت سوْنرا قدیم اینانجلارینی اۇنوتموش، يئرلی سلاويان، روْمان و گئرمان خالقلارلا قاریشمیشلار.
آیری تۆرک خالقلاریندا
دَییشدیر
اوْنونجو عصردن اول عرب و فارسلارلا تماسدا اوْلوب ایسلامی قبول ائتمیش تۆرک بوْيلاری واردیر. ایسلامی ایلک دفعه توْپلو شکیلده قبول ائتمیش تۆرک توْپلومو ساتیق بۇغرا خانین رهبرلیک ائتدیگی قاراخانلیلار اوْلموشدور. بۇندان سوْنرا ایسلام مرکزی آسیانین جنوب-غربیندهکی تۆرک توْپلوملاری آراسیندا سۆرعتله يايیلماغا باشلامیشدیر.
بعضی تۆرک توْپلوملارینین ایسلامی قبول ائتمزدن اول نئسطوری دینین قبول ائتدیگینه دایر دلیللر تاپیلمیشدیر. 581-جی ایله عاید فارسجا يازیدا بیر دؤيوشدن سوْنرا اسیر دۆشن تۆرک عسکرلرینین اۆزلرینده خاچ دؤيمهلرینین اوْلدوغوندن بحث اوْلونور.
762-جی ایلده ایدیگن خاقان اۇيغور خاقانلیغیندا مانوی دینی دؤلتین رسمی دینی اعلان ائتمیشدیر. بۇنا باخماياراق فارسلاردان کئچمیش بۇ دین تۆرکلرین تئنقریچیلیک پرینسیپلری ایله اۇزلاشمادیغیندان بۆتون اۇيغورلارین بۇ دینی قبول ائتدیگینه اینانماق دۆزگون دئيیل.
بۇندان سوْنرا تقریباً 100 ایل اۇيغورلارین اکثریتی بۇدیزمی قبول ائدهرک بۇ اینانجا اساسلانیب ایلک اوْتوراق تۆرک مدنیتینی فوْرمالاشدیرمیشدیلار. اۇيغورلار بۇددیزمه اؤنجوللوک ائدیب دینین يايیلماسیندا دا ایشتیراک ائتمیشدیلر. اوْنلار مینلرله چین و سانسکریتجه يازیلمیش دینی متنلری اؤز دیللرینه ترجومه ائتمیشدیلر. اۇيغورلار بۇدیزمی اؤز مدنیتلرینه اۇيغونلاشدیراراق بیر سێرا يئنیلیکلره ایمضا آتمیش، حتی ایلک دفعه قادینلار اۆچون بیر موْناستر اینشا ائدهرک بۇددیست راهیبهلر عنعنهسینین اساسینی قوْيموشدولار. اۇيغورلار قێرغیزلارین هۆجوموندان سوْنرا بیر مدت کؤچری حیات طرزی سۆرمهيه يئنیدن قايیتمیشدیلار. حال حاضیردا اۇيغورلارین اکثریتی مۆسلماندیر. اۇيغورلارین بعضی عنعنهلری بۇددیزمدن ایسلاما کئچمیشدیر. اؤزلرینی معنوی حیاتا حصر ائتمیش، مادی وارلیغا صاحب اوْلمايان کؤچری راهیب عنعنهلری ایسلاما کئچدیکدن سوْنرا دا داوام ائتمیشدیر. قاپی-قاپی دوْلاشاراق خئيیر دۇعالار ایله ياشايیشلارینی تامین ائدن، بعضیلری اؤوليا مرتبهسینه يۆکسلمیش درویشلر بۇنا اؤرنک اوْلا بیلر.
اوْن آلتی عصردن سوْنرا سیبیرده ياشايان تۆرک توْپلوملاری رۇسلارین تأثیرینه معروض قالاراق گئتدیکجه خریستیانلیغا مئیللنمیشلر. بۇنا باخماياراق بۇ توْپلوملاردا هلهده تئنقریچیلیک اینانجینین قالینتیلارینا راست گلمک مۆمکوندور. شامان عنعنهسینین هلهده داوام ائتمهسی، شامانلارا اوْلان اینامین کئشیشلر و يا حکیملرله مقایسهده داها اۆستون اوْلماسی بۇنا اؤرنک اوْلا بیلر. حال حاضیردا تئنقریچیلیک اینانجی مغولیستاندا لامازیمله قاریشمیش شکیلده و کؤچری حیاتی داوام ائتدیرن سیبیرده ياشايان تۆرک توْپلوملاریندا مۆشاهیده اوْلونماقدادیر. تئنقریچیلیک اینانجینی قوْرويوب ساخلامیش توْپلوملار دایم کؤچری حیات طرزی ایله سئچیلسهده، کؤچریلیگی داوام ائتدیرن و ایسلامی قبول ائتمیش بعضی تۆرکمن و قێرغیز بوْيلارینا دا راست گلمک مۆمکوندور.
سوْن عصرلرده تئنقریچیلیک اینانجینی چاغداشلاشدیرماق و جانلاندیرماق ایستیقامتینده جهدلر ائدیلمیشدیر. آلتای بؤلگهسینده مئيدانا گلمیش و غرب عالیملرینین بۇرخانیزم اوْلاراق آدلاندیردیغی آغ يانق بۇ جهدلره اؤرنک اوْلا بیلر. 1902-جی ایلدن 1930-جۇ ایله قدر داوام ائتمیش آغ يانقین ان اؤنملی خۆصوصيتی شامانلار و رۇسلارا قارشی اوْلار دۆشمنچیلیگیدیر. اوْنلار بئله حساب ائدیردی کی، شامانلار عصرلر بوْيونجا دیگر دینلرین ریتواللارینی تقلید ائتمیش، بوْش-بوْش ایشلر ائتمهيه باشلامیشدیلار. آغ يانق شامانلارین تانرینین يوْخ، پیسلیگین نۇمايندهلری اوْلدوغونو وۇرغولامیش و شامانلاری محو ائتمهيه چاغیریش ائتمیشدیر. آغ يانقلا باغلی چێخیشلارین ائدیلدیگی يێغینجاقلاردا شامان پالتارلاری، قاواللاری و رۇسلارین شیطانلیغی حساب اوْلونان رۇس اسکیناسلاری ياندیریلیردی. بۇ آيینلره 1930-جۇ ایلده بوْلشئویکلر طرفیندن قانلی بیر شکیلده سوْن قوْيولموشدور.
گؤيدهکی مقدس جیسملر
دَییشدیرگۆنش، آی، آلوْو و سۇ تانرینین قۆدرتینین گؤستریجیلری حساب اوْلونوردو. اینسانلارین گؤيه دوْغرو دۇعا ائدهرک الده ائتدیکلرینه ایناندیقلاری بۇيان آدلی انرژینین منبعی گۆنشین گؤيدهکی مؤوقئينه اۇيغون اوْلاراق ديَیشیردی. اینانجلارا گؤره بۇيان انرژیسینین ان چوْخ اوْلدوغو واختلار تزه آی و بدیرلنمیش آیین اوْلدوغو دؤورلره تصادوف ائدیردی. ایلین ان اۇزون گۆنو و گئجه ایله گۆندوزون برابرلشدیگی گۆنلر ان اؤنملی بايراملاردان حساب اوْلونوردو.
يئنی ایل 21 دئکابردان سوْنرا گلن ایلک تزه آيین گؤروندويو گۆنده، قێزیل گۆنش بايرامی ایسه 21 ایيوندان سوْنرا گلن ایلک بدیرلنمیش آيین گؤروندويو گۆنده قئيد اوْلونوردو.
زهره پلانئتینی تۆرکلر ارکلیغ، مغوللار ایسه چۇلپان آدلاندیریردی. آلوْولو اوْخ دئيیلن مئتئوْر آخینلاری و يئره دۆشن مئتئوْرلاری ارکلیغ خانین گؤندردیگینه اینانیردیلار. موْنقوْللار بؤيوک آيی بۆرجونه دوْوْلوْن اوْبدوْق، یعنی يئددی ياش دامجیلی آدام دئيیردیلر. گؤيون اۆلکر اۇلدوز توْپلوسونا باغلی اوْلدوغونا و بۇ توْپلونون اطرافیندا دؤندويونه اینانیلیردی.
آغ آی بايرامیندا 14 عدد تۆستو چێخاریجی ياندیریلیردی. بۇنلارین ایلک يئددیسی يئددی ياش دامجیلی آدام، دیگرلری ایسه اۆلکر اۇلدوز توْپلوسونا حصر اوْلونوردو.
اۆچ - دۆنيا کوْسموْلوْژياسی
دَییشدیر
بیر سێرا قدیم اینانجلار کیمی تئنقریچیلیکدهده رئال عالمله ياناشی گؤی عالمی و يئرآلتی عالمین وار اوْلدوغونا اینانیلیردی. بۇ عالملر آراسینداکی تک علاقه دۆنيانین مرکزینده دۇران حیات آغاجی حساب اوْلونوردو.
گؤي عالمی و يئرآلتی عالمین هر بیرینین يئددی قاتینین اوْلدوغونا اینانیلیردی. شامانلار بۇ عالملره سياحت ائتمک اۆچون بیر سێرا گیریشلر تانیيیردی. بۇ عالملرین قاتلاریندا يئردهکی کیمی حیاتین مؤوجود اوْلدوغونا و بۇرادا مۆختلیف وارلیقلارین اوْلدوغونا اینانیلیردی. اینانجا گؤره اوْنلارین دا حؤرمت بسلهدیکلری شامانلاری و رۇحلاری واردی. بعضا بۇ وارلیقلار يئر عالمینی زیارت ائتسهده، اینسانلار طرفیندن گؤرولموردو. اوْنلارین وارلیغی تکجه آلوْوون غریبه جێزیلتیسی و يا تۆلکونون چێخاردیغی سسلرله بللی اوْلوردو و شامانلارا گؤرونوردولر.
يئرآلتی عالمی (يئرلیک)
دَییشدیريئرآلتی عالمین يئر عالمی ایله بنزرلیکلرینین اوْلدوغونا اینانیلسادا، بۇرادا ياشايان وارلیقلاردا اینسانلاردان فرقلی اوْلاراق اۆچ يوْخ، ایکی رۇحون اوْلدوغونا اینانیلیردی. يئرالتی عالمده ياشايان وارلیقلاردا بدن ایستیلیگینی و نفس آلینماسینی تامین ائدن آمی رۇحو يوْخدور. بۇ سببدنده اوْنلارین دریلری چوْخ آغ، قانلاری ایسه چوْخ تۆندرنگلیدیر. يئرآلتی عالمین گۆنشی و آيی چوْخ آز ایشیق ساچیر. اینانجا گؤره بۇرادادا مئشهلر، بۇلاقلار و ياشايیش مسکنلری مؤوجوددور.
يئرآلتی عالمین حاکمی ائرلیک خاندیر. ائرلیک خان تانرینین اوْغلو حساب اوْلونور. يئرآلتی عالمده يئنیدن دوْغولماغی گؤزلهين رۇحلاریدا ائرلیک خان ایداره ائدیر. خسته بیر اینسانین سۆنئ رۇحو اؤلمزدن اؤنجه يئرآلتی عالمه گئدردیسه، شامان ائرلیک خانلا تماس قۇراراق اوْنو يئنیدن گئری قايتارا بیلردی. اگر شامان بۇنو حیاتا کئچیره بیلمسه خسته اؤلوردو.
گؤی عالمی
دَییشدیرگؤی عالمینینده يئر عالمینه بنزرلیکلری اوْلسادا، بۇ عالمده ياشايان وارلیقلارین رۇحلاری اوْلمور. بۇ عالم يئردن داها آيدینلیقدیر. بعضی روايتلره گؤره بۇ عالمین يئددی گۆنشی واردیر. يئردهکی شامانلار بۇ عالمه سياحت ائده بیلیردی. بۇ عالمده ساغلام و طبیعیلیگینی قوْرويوب ساخلامیش طبیعت واردیر. بۇرادا ياشايان وارلیقلار اجدادلارینین عادتلریندن هئچ واخت يايینمامیشلار. بۇ عالم تانرینین باشقا بیر اوْغلو حساب اوْلونان اۆلگهنین حمایهسیندهدیر.
بعضی گۆنلرده گؤی عالمینین قاپیلاری آچیلیر و ایشیغی بۇلودلارین آراسیندان پاریلدايیر. اینانجا گؤره بۇ آنلار شامان دۇعالارینین ان تأثیرلی اوْلدوغو آنلار حساب اوْلونور. شامان گؤی عالمینه اوْلان خيالی سياحتینی بیر قۇشون، مارالین، آتین بئلینده يا دا بۇ حئیوانلارین جیلدینه گیرهرک حیاتا کئچیریر.
تئنقریچینین دۆنيايا ياناشماسی
دَییشدیرتئنقریچیلره گؤره دۆنيا سادهجه اۆچ اؤلچولو بیر يئر دئيیل، عئینی زاماندا دايانمادان دؤنن بیر چئورهدیر. هر شئی بۇ چئورهنین ایچینه باغلیدیر. بۇ چئوره دايانمادان کؤهنهلیر و يئنیلهنیر. دۆنيانین اۆچ اؤلچوسو گۆنشین حرکتی، دايانمادان حرکت ائدن فصیللر و بۆتون وارلیقلارین اؤلوموندن سوْنرا يئنیدن دوْغولان رۇحلاردان عبارتدیر.
اینسانلارین اۆچ رۇحو
دَییشدیرتئنقریچیلیکده اینسانلار و حئیوانلارین بیردن چوْخ رۇحا صاحب اوْلدوغونا اینانیلیر. عمومیلیکده اینسانین اۆچ رۇحا صاحب اوْلدوغو قبول اوْلونور، آمّا رۇحلارین آدلاری، خۆصوصيتلری و سايلاری فرقلی توْپلوملاردا مۆختلیفلیک گؤستره بیلیر. بۇنا اؤرنک اوْلاراق سیبیرین شیمالیندا ياشايان مغول خالقلاریندان بیری اوْلان ساموْدیلرین قادینلارین دؤرد، کیشیلرین ایسه بئش رۇحا صاحب اوْلدوغونا ایناندیغینی گؤسترمک اوْلار.
رۇح نوْعلاری
دَییشدیرشیمالی آمریکادا، مرکزی و شیمالی آسیادا تدقیقاتلار آپارمیش پوْلسئن و هۇلتکراتز بۇ رۇح اینانجینین بۆتون خالقلاردا عئینی اوْلان ایکی رۇحو حاقیندا بئله بؤلگو آپارمیشلار:
- نفس، حیات يا دا بدن رۇحو
- کؤلگه رۇحو، سربست رۇح
بۇنلاردان باشقا پوْلسئن و هۇلتکراتز توْپلومدان توْپلوما ديَیشن قیسمت رۇحو، قوْرويوجو رۇح و اۇشاق رۇحو اینانجی حاقیندادا ایضاح وئرمیشدیلر. اینانجا گؤره يئنی آنادان اوْلان اۇشاغین آمی رۇحو اوْلور و اۇشاق بیر ياشینا کئچدیکدن سوْنرا بۇ رۇح ارگن رۇحونا چئوریلیر. عئینی زاماندا بیر توْپلوما عاید اوْلان اینسانلارین کوْللئکتیو رۇحا صاحب اوْلدوقلارینا اینانیلیر. کوْللئکتیو رۇح اینانجی عئینی نؤعه عاید اوْلان حئیوانلارا دا عاید اوْلونور. یعنی عئینی نؤعه عاید اوْلان حئیوانلارین بؤيوک بیر عمومی رۇحا باغلی اوْلدوقلارینا اینانیلیر.
رۇح آدلاری
دَییشدیرتۆرک و مغوللاردا اینسان رۇحلاری اۆچون بیر چوْخ فرقلی آدلار ایشلهنیر. بۇنا باخماياراق بۇنلارین خۆصوصيتلری و معنالاری هلهده تام آراشدیریلمايیب. تۆرکلرده اؤزوت، سۆنئ، قۇت، سۆر، سالکین، تین، کؤرمؤس، يۇلا، موْنقوْللاردا ایسه سۆنئسون، آمین، قۇت و سۆلده کیمی رۇح آدلاری واردیر.
ژان-پوْل رۇ بۇ رۇحلاردان باشقا اۇيغورلارین بۇددیست اوْلدوقلاری دؤورلریندن قالمیش يازیلاردا آدی کئچن اؤزقوْناق رۇحونا دقتی چکیر.
آراشدیرمالار آپارماق اۆچون مغولیستانا گئدن و سوْنراکی حیاتینی تئنقریچیلیيه حصر ائتمیش جۇلیا ستیوارد تئنقریچیلیک حاقیندا يازدیغی مقالهلریندن بیرینده رۇح اینانجینی بئله ایضاح ائتمیشدیر:
|
|
آمین رۇحو: نفس آلماغی و بدنین ایستی اوْلماسینی تامین ائدیر. آمین رۇحو يئنیدن جانلاندیریر.
سۆنئسون رۇحو: بدنین خاریجینده سۇيا گئدیر. سۇيون ایچینده حرکت ائدیر. طبیعتدهکی سۇ چئورهسی کیمی مؤوجود اوْلور. اینسان اؤلدوکدن سوْنرا يئرآلتی عالمه گئدیر. يئنیدن دۆنيايا گلدیکده ایسه بیر بۇلاقدان چێخار و کؤرپهنین ایچینه گیرر. سۆلده رۇحو: بیر اینسانا شخصیتینی وئرن منلیک رۇحودور. دیگر رۇحلار بدنی ترک ائتسه هۇشسوزلوغا، شخصیتینی ایتیرمهيه يا دا کوْمايا دۆشمهيه سبب اوْلارلار، آمّا بۇ رۇح بدنی ترک ائتسه اینسان اؤلر. اینسان اؤلدوکدن سوْنرا بۇ رۇح طبیعتدهکی بیر جیسیمه گیریر و يئر-سۇ رۇحو اوْلور. بۇ رۇح دۆنيايا يئنیدن گلمیر. |
|
حئیوانلارین ایکی رۇحو واردیر. حئیوان اؤلدوکدن سوْنرا بۇ رۇحلاردان بیری يئنیدن دۆنيايا قايیدیر، دیگری ایسه طبیعته قاریشیر. اینانجا گؤره حئیوانلار دا يئنیدن دیریله بیلن بیر رۇحا صاحب اوْلدوقلاری اۆچون اوْنلارا قارشی ياخشی داورانماق، اذیت وئرمهمک لازیمدیر.
قۇت، تانریقوت و ایدوک
دَییشدیرقۇت تانرینین تکجه حؤکمدارلارا وئردیگی گۆجلو رۇحدور. تانری بۇ رۇحو بیر خاقانا لايیق بیلدیکده وئریر و يئنه گئری آلا بیلیر. بۇ رۇحا صاحب اوْلان خاقانلار تانریقوت تیتولونو داشیيیر.
ایدوک اۇمايین، يئر-سۇلارین و بعضی دیگر دیشی جینسلی مقدس وارلیقلارین آدلارینا ائدیلن بیر علاوهدیر و هلهده يئترلی قدر آراشدیریلمامیشدیر. ژان-پوْل رۇ بئله حساب ائدیر کی، ایدوک قۇت آنلايیشینین دیشی جینسلی وارلیقلارا تطبیق اوْلونان بیر واریانتیدیر.
تانرینین يانینداکی دیگر مقدس وارلیقلار
دَییشدیرتئنقریچیلیکده اجدادلارین مقدس سايیلماسی، حتی بعضی بؤيوک حؤکمدارلارین اؤلوملریندن سوْنرا تانری اوْلاراق قبول ائدیلمهسی سببی ایله قبیلهدن قبیلهيه فرقلیلیکلر واردیر. بۇ سببدنده تئنقریچیلیکدن دانیشدیقدا بیر عمومیلشدیرمه آپارماق مۆمکون دئيیلدیر. مثلا آلتای بؤلگهسینده چوْخ اؤنملی بیر تانری حساب اوْلونان قاراخان اوْغوز خانین آتاسی حساب اوْلونور. ماجار تدقیقاتچیلار بئله حساب ائدیر کی، ماجارلاردا تانری معناسینا گلن ایستن سؤزو ایستمی خاقانین اؤلوموندن سوْنرا تانریلاشدیریلماسی سببیندن ایشلهدیلمیشدیر.
تئنقریچیلیگین موْنوْتئیست بیر دین اوْلوب-اوْلماماسی حاقیندا فرقلی ياناشمالار اوْلدوغو اۆچون بۇ مقدس وارلیقلارین تانری يوْخسا گۆجلو رۇحلار اوْلاراق قبول ائدیلمهسی حاقیندا يئکون بیر دۆشونجه يوْخدور.
ان مشهور مقدس وارلیقلار
دَییشدیرتئنقریچیلیيه اینانیلان بؤلگهلرده تانریدان سوْنرا مۆقدس حساب اوْلونان ان مشهور وارلیقلار بۇنلاردیر:
- اۇمای — قدیم تۆرک میفوْلوْژياسیندا (اسطوره شناسلیق) ائو، حئیواندارلیق و برکت تانریچاسی حساب اوْلونور. تانرینین قێزی اوْلدوغو قبول اوْلونور.
- اۆلگن — قدیم تۆرک میفوْلوْژياسیندا گؤی عالمینین حؤکمداری حساب اوْلونور. تانرینین اوْغلو اوْلدوغو قبول اوْلونور.
- ائرلیک — قدیم تۆرک میفوْلوْژياسیندا يئرآلتی عالمین حؤکمداری حساب اوْلونور. تانرینین اوْغلو اوْلدوغو قبول اوْلونور.
سیبیر تۆرکلرینده
دَییشدیرحال حاضیردا ياکوتلار و آلتايلیلار ان مشهور مقدس وارلیقلاردان باشقا آشاغیداکی مقدس وارلیقلارا دا اینانیرلار:
- کايرا خان — آلتايلیلاردا يۆکسک درجهلی بیر تانری. اینانجا گؤره گؤيون ان يۆکسک قاتیندا، قێزیل بیر سارايدا، قێزیل تاختیندا اوْتورور. آلتايلیلارین يارادیلیش افسانهسینده اینسانلارین يارادیجیسی اوْلاراق قبول اوْلونور.
- آيزیت — عشق، گؤزللیک و آي تانریچاسی حساب اوْلونور. اینانجا گؤره گؤيون اۆچونجو قاتیندا اوْتورور. قاملار آلقیشلاریندا اینانیلماز گؤزللیگینی مدح ائدیر.
- گۆن آنا — گۆنش تانریچاسی حساب اوْلونور. اینانجا گؤره گۆنش ایله بیرلیکده گؤيون يئددینجی، یعنی ان يۆکسک قاتیندا اوْتورور.
- آی آتا — آي تانریسی حساب اوْلونور. اینانجا گؤره آی ایله بیرلیکده گؤيون آلتینجی قاتیندا اوْتورور.
- آلاز خان — ائودهکی اوْجاغی و ائو حئیوانلارینی قوْرويور.
- آنجاسین — ایلدیریملارین حؤکمداری حساب اوْلونور.
- سۇ ایيئسی — سۇدا ياشايان گؤزل پری قێزلاریدیر. ایلان يا دا قۇشلارین جیلدینه گیره بیلمه قابیلیتلری واردیر.
- داش قاشیت — قیسمت تانریسی حساب اوْلونور.
- آندار خان — آلوْوون حؤکمداری حساب اوْلونور. قدیم قێرغیزلاردا بیتکی تانریچاسی ایله عئینی آدی داشیيیر.
- ساتیلای — پیسلیک تانریچاسی حساب اوْلونور. اینسانلارین طرازلیغینی پوْزور، يوْلدان چێخاردیر و رۇحی خستهلیکلره سبب اوْلور. چارهسیز اینسانلاری اؤزونه قصد ائتمهيه راضی سالیر.
- قێش خان — قێشین حؤکمداری حساب اوْلونور.
- آراه، توْيئر، تاریلا، سابیرای — يئرآلتی عالمده اینسانلارین رۇحو حاقیندا قرارلار وئرن حاکم رۇحلار اوْلدوغو حساب اوْلونور.
- قوْپلوْن آتا — قوْيونلارین قوْرويوجوسو حساب اوْلونور.
- اردنَی — قدیم تۆرک میفوْلوْيياسیندا خبر تانریسی حساب اوْلونور.
- کامبار — آتلارین قوْرويوجوسو حساب اوْلونور.
- اوْد آنا — قدیم تۆرک میفوْلوْژياسیندا آلوْوون تانریچاسی.
طبیعت رۇحلاری
دَییشدیر
تئنقریچیلیک اینانجینا گؤره طبیعت رۇحلارلا دوْلودور. بۇ رۇحلار مؤوجود اوْلدوقلاری يئره و خۆصوصيتلرینه گؤره قروپلارا آيریلیرلار. اوْنلارین آدلاری تئنقریچیلیيه اینانان توْپلوملارین فرقلی لهجه و دیللرینه گؤره مۆختلیفلیک گؤستره بیلیر. عمومیلیکده گؤتوردوکده طبیعت رۇحلارینی ایکی بؤيوک قروپا آيیرماق اوْلار:
- گؤيله باغلیلیغی اوْلان رۇحلار — بۇ رۇحلارین آدینا اساساً گؤی و يا تئنقری سؤزلری علاوه اوْلونور.
- يئرله باغلیلیغی اوْلان رۇحلار — بۇ رۇحلار عۆمومی شکیلده تۆرکلرده يئر-سۇ، مغوللاردا ایسه قازریین ائزئن اوْلاراق آدلاندیریلیر.
رافائل بئزئرتینوْو يازدیغی تئنقریزم: تۆرکلرین و موْنقوْللارین دینی کیتابیندا تۆرکلرین ایناندیغی 17 مقدس وارلیغین و مغوللارین ایناندیغی 99 گؤی رۇحو و 77 يئر رۇحونون بیر-بیرینه عکس موْقعیتده دۇردوقلارینی بیلدیریر. بۇندان باشقا رافائل بئزئرتینوْو تانری ایله علاقهلی اوْلاراق ایشلهدیلن گؤی سؤزونون گؤی رۇحونا صاحب اوْلدوغونا اینانیلان وارلیقلارا علاوه اوْلوندوغونا دقتی چکیر. گؤی سؤزو آت، قوْچ، بۇغا، مارال، ایت و قۇرد کیمی بعضی جانلیلارین آدلارینا دا علاوه اوْلونور. بۇ حئیوانین رنگینه گؤره يوْخ، اوْنون گؤيه عاید اوْلماسینی بیلدیرمک اۆچون ائدیلیر.
مغوللاردا تانرینین يانیندا ان گۆجلو مقدس وارلیقلار گؤيون آيری موْقعلرینده اوْلدوغونا اینانیلان دؤرد قۆدرتلی گؤي رۇحودور. مغوللار بۇنلارین آدلارینا تئنقئر، یعنی گؤی سؤزونو علاوه ائدیر:
- ائرلئق خان — يئرآلتینین حؤکمداری حساب اوْلونور. شرق تئنقئریدیر.
- اۇسان خان — سۇ رۇحلارینین حؤکمداریدیر. جنوب تئنقئریدیر.
- تاتای تئنقئر — فێرتینالارین، قاسیرغالارین و ایلدیریملارین حؤکمداریدیر. شیمال تئنقئریدیر.
مغوللارین اینانجینا گؤره بۇ گؤی رۇحلاری چوْخ گۆجلودور و هئچ نهدن تأثیرلنمیرلر. شامانلار تکجه اوْنلاردان آيینلرده کؤمکچی اوْلمالارینی خواهیش ائده بیلرلر. بۇ رۇحلاردان باشقا چوْر، اوْزوْر، اوْنقوْن، کؤرمؤز و بۇرخان رۇحلاریدا واردیر.
- يئر-سۇ — يئرله باغلیلیغی اوْلان طبیعت رۇحلاریدیر. بیر داغین، گؤلون، بۇلاغین، قايانین، آغاجین، کندین، بینانین، حتی بۆتؤو بیر اؤلکهنینده رۇحو اوْلا بیلر.
- چوْر — طرازلیغی پوْزان، بدن و رۇحی خستهلیکلره سبب اوْلان پیس رۇحلاردیر. بعضی چوْرلار اؤلموش اینسانلارین يئرآلتی عالمه گئدن يوْلو تاپا بیلمهين سۆنئ رۇحلاریدیر. بئله اوْلدوغو حالدا بیر شامانین بۇ رۇحو يئنیدن يوْلونا دؤندرمهسی لازیمدیر. دیگر پیس رۇحلار ایسه يئنیدن جانلانما چئورهسینین خاریجینده قالیر و ابدی اوْلاراق طبیعتده دوْلاشیر. شامانلار بۇ رۇحلارا تأثیر گؤستریب اوْنلاری خئيیر وئرن رۇحلارا چئویره بیلیرلر.
- اوْزوْر رۇحلاری، اوْنقوْن رۇحلاری و بۇرخان رۇحلاری — اساساً ياخشی رۇحلاردیر، آمّا هردن مۆشکول يارادا بیلیرلر. اوْزوْر و اوْنقوْن رۇحلاری بعضی اجدادلارین بیر مدت طبیعتده دوْلاشان سۆلده رۇحلاریدیر. بۇ رۇحلار شامانلارین مراسیملردهکی ان اؤنملی کؤمکچیلریدیر.
- کؤرمؤز — اؤلموش شامانلارین رۇحلاریدیر. بۇ رۇحلار دایم جانلی شامانلارین يانیندا اوْلور، اوْنلارا کؤمک ائدیرلر. کؤرمؤزلر شامان نسیللرینین تجروبهسینه صاحب اوْلورلار. ياخشی و پیس کؤرمؤزلر واردیر. بۇندان باشقا کؤرمؤزلر يئنی اؤلن اینسانلارین رۇحلارینا يوْل گؤستریرلر.
- بۇرخان — بۇ رۇحلار چوْخ گۆجلودور و شامانلار اوْنلارا تأثیر گؤستره بیلمز. اگر بۇ رۇحلار بیر نفری خسته ائدرسه، شامانلار سادهجه اوْنلاردان خستهدن ال چکمهلرینی خواهیش ائده بیلرلر. تکجه چوْخ گۆجلو بیر کؤمکچی رۇحا صاحب اوْلان شامان بیر بۇرخان رۇحونا تأثیر گؤستره بیلر. بۇ باش وئررسه بۇرخان رۇحو بیر اوْنقوْنون ایچینده تۇتولان بیر اوْنقوْن رۇحونا چئوریلیر.
آلتايلارین بعضی گۆجلو طبیعت رۇحلاری
دَییشدیر- آلتای خان — آلتای داغلارینین حؤکمداریدیر. آلتای داغلارینین زیروهسینده اوْتوردوغونا اینانیلان گۆجلو رۇحدور.
- بۇنچاق خان، بۇسول خان — بۇ ایکی رۇح گؤی عالمینین ان يۆکسک قاتیندا قارا خانین سارايینا گئدن يوْلدا کئشیکچیلیک ائدیر.
- تمیر خان — گۆجلو داغ رۇحودور.
- تالای — گۆجلو داغ رۇحودور.
- اوْکتوْ خان — يئر-سۇ قروپونا داخیل اوْلان گۆجلو بیر داغ رۇحودور.
مقدس داغلار، گؤللر و آغاجلار
دَییشدیرتئنقریچیلیيه اینانانلارین طبیعته قارشی بؤيوک بیر حؤرمتی واردیر. چۆنکی طبیعت رۇحلارلا دوْلودور. بؤيوک بیر داغین، گؤرکملی بیر ياشلی آغاجین، بیر گؤلون يا دا وحشی حئیوانین رۇحو، دوْلايی يوْللادا شخصیتی واردیر. اینسان طبیعتدن سادهجه اؤزونه و عائلهسینه بس ائدن قدرینی آلا بیلر. ایسرافچیلیق ائتمک تانرینی و يئر-سۇلاری غضبلندیریر. اگر بیر اینسان طبیعتدن نَيیسه الده ائده بیلیرسه، بۇ طبیعت رۇحلارینین راضیلیغی ایله مۆمکون اوْلور. بۇ سببدن ده اینسانلار اوْنلارا قارشی میننتدار اوْلور.
چینین تانق دؤوروندن قالدیغی حساب اوْلونان کؤچ داستانیندا تۆرکلر قێرخ نسیلدن بری مقدس حساب اوْلونان و اوْندان گۆج آلدیقلاری قۇتلو قايانی چینلیلره وئریرلر. داستانا گؤره بۇندان سوْنرا گؤی آنیدن ساری رنگه بۆرونور، قۇشلارین و طبیعتدهکی دیگر جانلیلارین سسلری کسیلیر. بوْزقیرلار سارالیب سوْلماغا باشلايیر. تۆرکلرین و سۆرولرینین آراسیندا يوْلوخوجو خستهلیکلر يايیلماغا باشلايیر و يئر-سۇلارین "کؤچ" سسی هر يئرده عکس اوْلونور. يئر-سۇلار بۇ شکیلده اوْنلارا خيانت ائدن تۆرکلری اؤلکهلریندن قوْواراق جزالاندیرارلار.
داغ رۇحلارینین چوْخ گۆجلو اوْلدوقلارینا اینانیرلار و برکت اۆچون اوْنلارا دۇعا ائدیرلر. هر تانریچی خالق ياشادیغی بؤلگهنین ان يۆکسک داغینا خطاب ائدیر. بئلهلیکله اۇراسیادا يئرلشن بعضی يۆکسک داغ آدلاری بۇ اینانجی اؤزونده مۆحافیظه ائده بیلمیشدیر. بیر داغ رۇحونا ائدیلن دۇعا، اوْبايا ایستیقامتلندیریلیر. بۇ اوْبا داغین ياخینلاریندا يئرلشن و اوْ داغی تمثیل ائدن 2-3 متر يۆکسکلیگینده بۇداقلاردان عبارت اوْلان بیر يێغیناقدیر. اوْنون يانیندان کئچن بیر شخص اطرافیندا اۆچ دفعه دوْلانیر و سوْندا اوْبانین تپهسینه بیر داش قوْيور. اینانجا گؤره بئله ائدیلدیکده يوْلونون داوامی اۆچون اۇغور و اؤزو اۆچون گۆج وئریلیر.
بعضی مقدس داغلار و گؤللر
دَییشدیر- خان تئنقری زیروهسی؛ قازاغیستان
- آلتای داغلاری — زیروهسینده آلتاي خانین اوْتوردوغونا اینانیلیر.
- ایسسیک-کۇل؛ قێرغیزیستان — قێرغیزلارین میفوْلوْژياسینا گؤره بۇ گؤل گۆجلو رۇحا صاحبدیر.
- مۇسالا؛ بوْلغاریستان — بۇ داغ بالکان ياریمآداسینین ان يۆکسک زیروهسیدیر. اوْن بئش عصره قدر بۇ داغین آدی بۇلقارلار طرفیندن وئریلمیش تانقرا اوْلموشدور. سوْنرالار بۇ داغا عثمانلیلار ماشاللاه آدینی وئردیلر. حال حاضیردا داغ اۆچون ایشلنن مۇسالا آدی بوْلقارلار طرفیندن ماشاللاه آدینین منیمسهنیلمیش شکلیدیر.
تانری داغلاری — تيان-شان داغلاری کیمی ده تانینیر.
عهد و قۇربان عادتلری
دَییشدیرتئنقریچیلیکده ایکی نوْع قۇربان واردیر؛ قانلی قۇربان و قانسیز قۇربان:
- قانلی قۇربانلار — ان چوْخ قبول اوْلدوغونا اینانیلان قۇربان آغ آتدیر. آتدان باشقا قوْيون، کئچی و مال دا قۇربان ائدیلیر. تئنقریچیلیکده بیر حئیوانی قۇربان ائدرکن رعايت اوْلونماسی واجب بیر سێرا قايدالار واردیر. بیر حئیوانین يئنیدن دۆنيايا گلهجک رۇحو اوْلدوغونا اینانیلدیغی اۆچون اوْنا حؤرمت بسلهنیلر و يئرسیز يئره اذیت وئریلمز. قۇربان ائدیلهجک حئیوانین باشی کسیلمیر. اینانجا گؤره حئیوانین رۇحو باشیندا، بوْينوندا و نفس يوْلوندا اوْلدوغو اۆچون حئیوان بؤلونهرک قۇربان وئریلیر. بۇندان باشقا قانین آخماماسی، حئیوانین سۆموکلرینین قێریلماماسی و حئیوانین کۆرکونون قارین حیصهسینده اوْلان دلیکدن باشقا اوْنون بۆتؤو بیر حالدا قالماسی واجیبدیر. حئیوانین قارین حیصهسیندن بیر حیصه کسیلهرک بۇرادان حئیوانین ایچینه ال سوْخولور و اوْنون اساس داماری بؤلونور. موْنقوْلوستاندا بۇ عنعنه هله ده داوام ائتمکدهدیر. داها سوْنرا حئیوان ایکی حیصهيه بؤلونور و ایکی آيری آلوْوون اۆستونده آسیلیر. هانسی حیصهسینین آلوْوو دیک شکیلده گؤيه يۆکسهلرسه، همین حیصه کۆل اوْلانا قدر اوْجاغین اۆستونده ساخلانیر. اینانجا گؤره اوْ حیصهنین قوْخوسو تانریيا خوْش گلیر. حال حاضیردا مۆسلمان قێرغیزلار قۇربان بايرامیندا آت دا قۇربان ائدیرلر.
- قانسیز قۇربانلار — بۇ قۇربان اۆچون خۆصوصی اوْلاراق سئچیلمیش موختلیف قئیدا ماددهلری، ایچکی، تۆتون، ائو اشيالاری و آت ياریشلاری ایله گۆلش کیمی اۆصوللاردان ایستیفاده اوْلونور. مثلا گؤی گۆرولدهيَنده بیر قاب قێمیز، قاتیق يا دا آيرانلا اۆچ دفعه چادیرین اطرافیندا دوْلانیرلار. ایلدیریمین دۆشدويو يئرده گنجلر، تانرینین راضیلیغینی يئنیدن قازانماق اۆچون گۆلش ياریشلاری کئچیررلر. هر گۆن ائدیلن و تئز-تئز راستلانان قۇربان ایسه بیر قاب قێمیزین بیر حیصهسینی دؤرد بیر يانا چیلهيهرک اوْنو تانریا، اؤتوکئنه حصر ائدیب، قالانین ایچمکدن عبارتدیر. بۇ عادت حال حاضیردا دا سیبیرده و خۆصوصن ده مغولیستاندا گئنیش يايیلمیشدیر. بۇنو بضا آراقلا دا حیاتا کئچیریرلر.
قدیم تۆرکلرده جنازه مراسیملری
دَییشدیرتئنقریچیلیکده اینسانلارین بیردن چوْخ رۇحا صاحب اوْلدوغونا اینانیلماسی و بۇ رۇحلارین فرقلی خۆصوصيتلری اوْلدوغونا اینانیلماسی سببیندن دؤور و بؤلگهلردن آسیلی اوْلاراق فرقلی جنازه مراسیملری مؤوجود اوْلموشدور.
ژان-پوْل رۇ بئله حساب ائدیر کی، قدیم چین منبعلرینده اۇسانلارین اوّللر جنازهلرینی ياندیرماقلاری، سوْنراکی دؤورلرده ایسه دفن ائتدیکلری ایله باغلی دلیللر واردیر. بعضی باشقا منبعلره گؤره دفن اوْلوناجاق جنازهلر اۆچون يئرین سئچیلمهسینده آخار سۇيون اوْلماسینا اؤنم وئریلیر. بئله اوْلماسیندا بدنین خاریجینده آخار سۇ ایله حرکت ائده بیلن سۆنئ رۇحونون نظره آلینا بیلهجهيینه دقت يئتیرمک مۆمکوندور. دیگر منبعلرده ایسه مزارلارین يئری سئچیلرکن يۆکسک تپهلرین سئچیلمهسینه اؤنم وئریلمهسیندن بحث اوْلونور کی، بۇ دا گؤيه داها ياخین اوْلدوغو اۆچون نفس رۇحونون نظره آلینا بیلهجهيینه دقته چکیر.
محمود کاشغرلی دا قدیم تۆرکلرین دفن عادتلری ایله باغلی چوْخ فايدالی بیلگیلر وئرمیشدیر. اوْ، سادالانان عادتلرله ياناشی آغاجلارین اۆستونده سرگیلنن جنازهلرین اوْلدوغونو و اؤلهنین ياخینلارینین دێرناقلاری و بێچاقلارلا اؤزلرینه ضرر وئرمهسیندن بحث ائدیر. جنازه مراسیملرینده خۆصوصیله اۆزلرینی يارالايیب قان گلمهسینی تامین ائتمهيه اؤنم وئریلمیشدیر. چۆنکی گؤز ياشلارینین قانلا قاریشاراق آخماسینین درین معناسی واردیر. جنازه چێخان ائودن قێرخ گۆن مدتینده هئچ نه آلینمیر و اوْرا هئچ نه وئریلمیر. حتی بعضی توْپلوملاردا قێرخ گۆن بوْيونجا اؤلهنین آدی چکیلمیر. عکس حالدا اؤلهنین رۇحونون ائوی ترک ائتمهيهجهيینه و گئتمهلی اوْلدوغو يوْلو تاپا بیلمهيهجهيینه اینانیلیر.
ژان-پوْل رۇ تۆرکلرین و موْنقوْللارین قدیم دینی کیتابیندا يازیردی:
|
|
اؤلومدن سوْنراکی دؤورده بعضا بیردن بیره مئيدانا چێخان، بعضاده اوّلجهدن تشکیل اوْلونان آغلايیب سێزلاماقلارلا جنازه مراسیملریندهکی اؤزونو دؤيمه ریتواللارینی بیر-بیرینه قاریشدیرماماق لازیمدیر. چینلیلر بۇ بؤلگونو چوْخ ياخشی حیاتا کئچیریب. موْضوع ایله باغلی تصویرلر کلاسیک کاراکتئر داشیيیر: "اوْنلار جنازهنین ایچینده اوْلدوغو چادیرین قارشیسینا گلر گلمز قانلارینین گؤز ياشی ایله بیرگه آخدیغینی گؤسترمک اۆچون بێچاقلا اۆزلرینی کسیرلر". جوْردانئس بۇنون هۇنلار طرفیندنده حیاتا کئچیریلدیگینی بیلدیرمیشدیر. دیگر مۆشاهیدهچیلردن بیری اوْلان ابن فدلان قوْرخونج و وحشی شکیلده قێشقیریب آغلايان کیشیلرین اوْلدوغونو قئيد ائتمیشدیر. عئینی زاماندا آت ياریشلاری تشکیل اوْلونور، یعنی اؤلونون چادیرینین اطرافیندا نیظامسیز شکیلده دؤنورلر. بۇندان باشقا قوْيونلار و آتلار قۇربان ائدیلهرک چادیرین اؤنونه سریلیر. اؤلو اوْنا باخیلماسی اۆچون يئددی گۆن آچیقدا ساخلانیر. يئددی رقمی ایله باغلی يئددی يارا، يئددی دفعه اطرافیندا دؤنمک کیمی فعالیتلرده حیاتا کئچیریلیر. ...
دفن زامانی گلنده جسد هئرئدوْتون يازدیغی، پازیریق کۇرقانینداکی تصویرلردن، همچینین اسکیت و مغول عنعنهلریندن ده بیلیندیگی کیمی آرابانین اۆزرینه قوْيولاراق آپاریلیر. گؤی تورکلرده، آغ هۇنلاردا، آوار تۆرکلرینده و دیگر تۆرک توْپلوملاریندا آرابادا آپاریلان جسدی آلای مشایعت ائدیر. جنازه مراسیملری بیر آرايا توْپلانماق اۆچون مهم سبب اوْلدوغوندان قدیمده اوْلدوغو کیمی حال حاضیردادا خالق توْپلانیر و بۇنون اۆچون اۇزاق يئرلردن گلینیر، ياد هئيتلر دعوت اوْلونور. هله ده اؤلن بیرینین اؤلومه اۇچان رۇحونون سۇنقور شکلینده اوْلوب اوْلمادیغینی معین ائده بیلمهمیشیک، آمّا "اؤلدو" سؤزو يئرینه "سۇنقور بوْلدی"، یعنی سۇنقور فوْرماسینا دۆشدو دئيیمینین ایسلامی قبول ائتمیش غرب تۆرکلریندهده قالدیغینی گؤرمک مۆمکوندور. |
|
ائمئل ائسین تۆرکلرده مادی مدنیتین مئيدانا گلمهسی کیتابیندا يازیردی:
|
|
گؤی تورکلر حاقیندا چین روايتلریندن باشا دۆشمک اوْلور کی، جسد قۆببهلی و دایروی فوْرمادا اوْلان تۆرک چادیریندا ساخلانیر. تقویمده اۇيغون بیر گۆن سئچهرک يۇغ مراسیمینین ایکی مرحلهسی يئرینه يئتیریلیردی. گؤی تورک بَيلرینین مزار داشلاریندا يۇغ تاریخلری يازیلدیغینا گؤره گۆنو معينلشدیررکن بعضی آستروْنوْمیک دۆشونجهلرینده موْجود اوْلدوغونو دئمک مۆمکوندور. اساساً گؤروندويو کیمی مزار داشلاریندا گؤی جیسیملرینین تصویرلریده واردیر. مراسیم اۆچون سئچیلن گۆنده جسد آت اۆستونه میندیریلیب بعضا چادیر شکلینده ائوده سلاحلاری و آينا کیمی قیمتلی اشيالاری ایله ياندیریلیر. باشقا بیر مؤسومده کۆللری باسدیریلیر. تۆرک خاقانلارینین مزار عابدهلری داغ فوْرماسیندادیر. داها سوْنرالار گؤی تورکلرده و اوْغوزلاردا جسد ياندیریلمادان گئيیم و زِرِهلی شکیلده، قێلینجی ایله بیرگه، الینده بیر قَدح ایچکی و آتی ایله بیرگه باسدیریلیردی. مزار عابدهسی کیمی اؤلهنین بیر پوْرترئتی و حیاتی بوْيونجا گیردیگی دؤيوشلردن صحنهلر تصویر اوْلونوردو.
اؤلهنین ياشادیغی مدت عرضینده اؤلدوردويو دۆشمن عسکرلرینی تمثیل ائدن داشلارا يا دا هئیکللره بالباللار دئيیلیردی و بۇنلار مزارین اطرافینا دۆزولوردو. بالباللار و قۇربان ائدیلن حئیوانلارین اوْ بیری دۆنيادا اؤلهنین خیدمتینده اوْلاجاغینا اینانیلیردی. ژ.ر.هئمیلتوْن و ائ.تریژارسکی طرفیندن يئنی اوْخونان مارالین تصویر اوْلوندوغو بیر مزار داشی يازیسیندان دا باشا دۆشولدويو کیمی قۇربان ائدیلن حئیوانلارین دا تصویری وئریلیردی. |
|
ژان-پوْل رۇ آلتای تۆرکلرینده اؤلوم آدلی تدقیقاتیندا يازیردی:
|
|
عکسینی گؤسترن بیر دلیل تاپیلمادیغی مدتجه تاریخی دؤوردهکی آلتاي توْپلوملارینین جنازه مراسیمی عادتلرینین اوْرتا آسیانین قدیم تاریخینه عاید عنعنهلرینین داوامی اوْلدوغونو دئيه بیلریک.
نتیجهده آلتايلیلارین جنازه مراسیملری اۆچون ایستیفاده ائتدیکلری ديَیشیک مئتوْدلاری آشاغیداکی کیمی گؤسترمک مۆمکوندور:
حئیوانلارین يئمهسی اۆچون نظرده تۇتولان جسدلر و ياندیریلان جسدلردن باشقا دیگر مرحلهلردن سوْنرا دا باسدیریلما حیاتا کئچیریلیر. ياندیرما پروْسئسینی باشا دۆشمک اۆچون آلوْو کۇلتو آنلايیشینی باشا دۆشمهيیمیز لازیمدیر. آلوْو کۇلتو آلوْوا ستایش ائتمک دئيیل، آلوْوو تانریا چاتماق اۆچون بیر واسطه اوْلاراق ایستیفاده ائتمکدیر. بۇ سببدن تئنقریچیلیک مراسیملرینی تدقیق ائتدیگیمیز زامان جسدین بدنینین ياندیریلیب رۇحونون اۇچاراق تانريا چاتدیغی نتیجهسینه گلمک مۆمکوندور. مۇميایی ائتمک پروْسئسی خاقان اۆچون ائدیلهجک ياس آيینینه اۇزاق اؤلکهلردن نۇمايندهلرین دعوت ائدیلمهسی، دعوته جاواب وئریلمهسی و بۇ اؤلکهلرین نۇمايندهلرینین گله بیلمهسی اۆچون جسدین بیر نئچه ایل گؤزلهدیلمهسی مجبوریتیندن يارانمیشدیر. مۇميالاماق اۆچون لازیملی وسایللر اۇجسوز-بۇجاقسیز مئشهلردن تامین اوْلونور. چوْخلو متنلردن اؤلونون چادیرا قوْيولدوغونو اؤيرنمیشیک. شۆبههسیز کی، بۇ چادیر اؤلهنین ساغ اوْلدوغو مدت عرضینده ایستیفاده ائتدیگی چادیر دئيیل. بۇ چادیر جنازه مراسیملری اۆچون خۆصوصیله ایستیفاده اوْلونان بیر جنازه يئردیر. تۆرکلرین قدیم دؤورلردن بری کفندن ایستیفاده ائتدیکلری ثبوت اوْلونموشدور. عومومیتله اؤلونون اَت و ایچکیلرله بیرلیکده دفن اوْلوندوغونو گؤسترن يئترلی دلیللریمیز واردیر. قێساسی اوْ بیری دۆنيادا احتیاجی اوْلا بیلهجک هر جۆر اشيانی باسدیریرلار. |
|
تئنقریچیلیکده دین خادیملری: شامان و باخشی
دَییشدیرتئنقریچیلیک اینانجیندا شامان مقدس بیری حساب اوْلونمور. رۇحلارلا باغلیلیق قۇرا بیلدیگی اۆچون اوْنا حؤرمت بسلهيیرلر. بۇ سببدن ده دیگر دینلردهکی کیمی دین خادیملرینین فۇنکسیالاری ایله قارشیلاشدیریلماسی دوْغرو دئيیل. شامانین ان اؤنملی وظیفهسی پوْزولان طرازلیغی يئنیدن برپا ائتمک و خستهلری ساغالتماقدیر. اینسانلارین گۆندهلیک عبادتلری اۆچون بیر شامانا احتیاج يوْخدور.
بعضی شامانلار داها گۆجلو رۇحلارلا علاقه قۇرا بیلیر و دیگر شامانلاردان گۆجلو اوْلور. آغ و قارا شامانلار واردیر. بۇنلارین وظیفهلری و باجاریقلاری فرقلیدیر. آغ شامانلار گؤيه باغلی رۇحلارلا، قارا شامانلار ایسه يئر و يئرآلتی عالمه باغلی رۇحلارلا علاقه قۇرا بیلیرلر. شامانلارین پالتارینا مانياک دئيیلیر. شامانلارین مانياغیندان آسیلمیش اوْنا گۆج وئرن و پیس رۇحلاردان قوْرويان چوْخلو اشيالار واردیر.
شامانلارین اوْدلا تمیزلنمهسی
دَییشدیرتۇوالی قادین شامان آلوْو آيینینده. تۇوالیلاردا بۇ عنعنه هلهده وارلیغینی قوْرويور. ژان-پوْل رۇ تۆرکلرین و مغوللارین قدیم دینی کیتابیندا يازیردی:
|
|
هر شئيین اوْدلا تمیزلندیگینه اینانیرلار. ائلچیلر، شاهزادهلر و يا هانسیسا ياد بیری گلدیگی حالدا بۇ شخصلرین و گتیردیکلری هدیهلرین تهلوکهلی اوْلا بیلمهسی، جادو ائتمهلری، زهر گتیرمهلری يا دا هانسیسا پیسلیک ائتمهلری احتیمالی نظره آلیناراق تمیزلنمهلری اۆچون اوْدون آراسیندان کئچمهلیدیرلر. |
|
شامانلارین طبیعته وئردیکلری اؤنم
دَییشدیرژان-پوْل رۇ تۆرکلرین و مغوللارین قدیم دینی کیتابیندا يازیردی:
|
|
اولجه ده قئيد ائتدیگیمیز کیمی حئیوان نؤولرینین يوْخ اوْلماسی ناراحاتچیلیغی، یعنی طبیعته حؤرمت، اطرافی قوْروما، احتیاجدان داها آرتیغینی ایستیفاده ائتمهمک يا دا شامان دینینده حاکم-صاحبلری اینجیتمهمک ناراحاتچیلیغی، اوْلدوقجا ياخشی بیلینن تؤره و عادتلرین اساسینی تشکیل ائدیر. ان ياخشی فوْرمادا موْنقوْل دؤورونده اؤزونو گؤسترن بۇ عادتلر هر حالدا اوْ دؤوردن چوْخ اوللر مئيدانا گلمیش، آمّا چینگیز خان دؤورونده ياسالار شکلینه گتیریلمیشدیر. |
|
شامانلارین مئتوْدلاری
دَییشدیرچین منبعلرینه گؤره مرکزی آسيادا شامانیزمین بۆنؤورهسی گؤي تانری، گۆنش، يئر-سۇ، اجدادلار و اوْجاق کۇلتلاریدیر. بۇ کوْنتئکستده مرکزی آسيادا شامانیزم اینانجینین اساسینی اینسان و طبیعتین بیرلیک، برابرلیک و اۇيغونلاشما دۆشونجهسی تشکیل ائدیر.
ژان-پوْل رۇ تۆرکلرین و مغوللارین قدیم دینی کیتابیندا يازیردی:
|
|
ابن سینا بئله گؤرونور کی، تۆرکمنلرین، یعنی کؤچری تۆرکلرین بیر قبیلهسینده باش وئرن شامان سئانسیندا ایشتیراک ائتمیشدی. ابن سینا گؤردوکلرینی بئله تصویر ائدیردی:"اؤنجهدن گؤرمه اۆچون کاهینه مراجعت ائدیلدیکده کاهین بۆتون ایستیقامتلره دوْغرو قاچماغا باشلايیر و اۆرگی گئدنه قدر تنگینفس اوْلور. بۇ وضعیتده اوْلارکن خيالیندا جانلانانلاری دئيیر و اوْرادا حاضیر شکیلده گؤزلهينلر، لازیمی اوْلانی ائتمک اۆچون اوْنون سؤزلرینی دقتله دینلهيیرلر". يئنه اوْن بیر عصرده محمود کاشغرلی قام سؤزوندن دؤرد دفعه ایستیفاده ائدیب. بۇ سؤزو کاهین کیمی ایضاح ائدیر و خۆصوصيتلرینی اۆچ اؤرنکله آچیقلايیر: "شامانلار باشا دۆشولمهين چوْخلو سؤز دئدیلر"، "شامان جادو ائتدی"، "شامان اؤنجهدن گؤرمه ائتدی".
بلکه ده بیر مقدس قبول ائتمه پروْسئسی يا دا بۇ مرحلهيه چاتماغی قئيد ائدن هر هانسی بیر مراسیم نتیجهسینده لازیمی سویهده حاضیرلانان و گرکلی آلتلرینی گؤتورن شامان مۇسیقینین مشایعتینده اؤز اطرافیندا دؤنهرک چێخاردیغی حئیوان سسلری، اۇچماق تقلیدلری، حئیوان کیمی تۇللانماق و سۆرونمهلر نتیجهسینده اؤز وارلیغینی درک ائده بیلمهيهجک قدر سرخوْش اوْلا بیلهجک شعور سویهسینه گله بیلیر. بۇ وضعیتده تجروبهسینی، اوْ بیری دۆنيايا سياحتینی، چتین يۆکسهلیشینی يادا تهلوکهلی دۆشمهيینی، حئیوان فوْرمالی رۇحلارلا دؤيوشونو الدن دۆشنه قدر میمیکاسیندا جانلاندیراجاقدیر. ... بۇرادا اساس مقصد رۇحلاری بیلدیکلری سیرلر حاقیندا سوْرغويا چکمک، یعنی گلهجک حاقیندا معلومات الده ائتمک، حتی شخصلرین رۇحونو، گؤرونمز يا دا مسکین وارلیقلار طرفیندن اوْغورلانان و اوْنلار طرفیندن قاچیریلماقلا تهدید اوْلونان رۇحلاری آختارماق، یعنی جادو واسطهسی ایله ساغالتماقدیر. |
|
کۆلک تايی و بۇيانهیشیق
دَییشدیرتئنقریچیلیک عنعنهلرینین جانلی قالدیغی مغولیستاندا اینسانلارین شخصی گۆجو کۆلک تايی اوْلاراق آدلاندیریلیر. کۆلک تايینین گۆجو اینسانین دۆنياسینی طرازلیقدا تۇتماسی ایله باغلیدیر. چوْخ گۆجلو کۆلک تايی اینسانین تۇتارلی منطیقه صاحب اوْلماسینی، داخیلی گۆجون خاریجه عکس اوْلونماسینی و هر زامان دۆزگون قرارلار وئرمهسینی تامین ائدیر. اگر اینسان گۆجوندن پیس نيتلر اۆچون ایستیفاده ائدیب طرازلیغی پوْزسا اوْنون کۆلک تايی ضعیفلهير. بئلهلیکله کارما فلسفهسینده اوْلدوغو کیمی پیسلیک ائدن اینسانلارین اؤزلرینه ده ضرر وئردیگینه اینانیرلار.
اینانجا گؤره کۆلک تايی هر گۆن ائدیله بیلن کیچیک تطبیق ائتمهلرله گۆجلندیریله بیلر. ديَرلی ایچکیدن گؤيون دؤرد بیر يانینا چیلهمک، تانريا، يئره و اجدادلارا قۇربان وئرمک و دۇعا ائتمک بۇنا اؤرنک اوْلا بیلر.
بۇيانهیشیق يا دا قێساجا بۇيان آنلايیشی دا کۆلک تايینا بنزر آنلايیشدیر. بۇيانهیشیق اینسانین داورانیشلاری ایله گۆجلهنیر يا دا ضعیفلهيیر. قاداغالارا دقت يئتیرمهدیکده، اجدادلارا حؤرمتسیزلیک ائدیلدیکده و لازیم اوْلمادیغی حالدا حئیوانلاری اؤلدوروب طبیعته ضرر وۇردوقدا طبیعتدهکی رۇحلار غضبلهنیر و اینسانین بۇيانی ضعیفلهيیر. کۆلک تايیندان فرقلی اوْلاراق بۇيان داها چوْخ اجتماعی انرژی منبعی اوْلاراق قبول اوْلونور. بیر توْپلوما عاید اوْلان شخصین ائتدیگی سهوله همین توْپلومون بۇيانی دا ضعیفلهيیر. بۇ سببدن اینسانلار بیر-بیرلرینه قارشی سهو ائتمهمهيه دقت ائدیرلر. توْپلومون بۇيانینی گۆجلندیرمک اۆچون شامان طرفیندن حیاتا کئچیریلن مراسیملر تشکیل اوْلونور.
کۆلک تايی و بۇيان اینانجلاری اینسانلارین بعضی قايدالارا رعايت ائدهرک بیر-بیرلری و اطرافی ایله ياخشی ياشامالارینی تامین ائدیر.
علم
دَییشدیراوْرتا عصرلرین تۆرک تدقیقاتچیسی محمود کاشغرلی اوْن بیر عصرده تاماملادیغی دیوان لغات الترک اثرینده تئنقریچیلیگی آراشدیرماق اۆچون قيمتلی منبعدیر. اؤزو مۆسلمان اوْلان محمود کاشغرلی کافیرلر دئيه آدلاندیردیغی تئنقریچیلیک اینانجی ایله ياشايان تۆرکلرین ائتدیکلرینی بَينمهدیگینی هر فرصتده بیلدیرمیشدیر. بۇنا باخماياراق يازمیش اوْلدوغو اثر ایسلامدان اؤنجهکی تۆرکلرین ياشايیشینی آراشدیران بۆتون عالیملر طرفیندن ان اعتیبارلی منبع اوْلاراق قبول ائدیلیر.
تک تئنقری آنلايیشی
دَییشدیرقدیم تۆرک اینانجینین موْنوْتئیست، يوْخسا پوْلیتئیست بیر دین اوْلماسی ایله باغلی فرقلی دۆشونجهلر واردیر. بۇرادا ان اساس مۆباحیثه مسئلهسی تئنقری سؤزونون نه واخت گؤی، نه واخت تانری معناسیندا ایشلنمیش اوْلماغیندادیر. هر ایکی معنادا ایشلننده ده منطیقلی قبول اوْلونماسی مۆمکوندور.
ويانا بیلیم یوردونون بیر مقالهسینده قدیم تۆرک اینانجی حاقیندا ایکی دۆشونجهنین اوْلدوغو بئله ایفاده اوْلونموشدور:
- تۆرکلرده نه شامانیزم، نهده توْتئمیزم يوْخدور. تۆرک دینی موْنوْتئیست بیر دیندیر. بۇ آنلايیش اساساً ده تۆرک عالیملری طرفیندن قبول اوْلونموشدور.
- تۆرکلرده هم شامانیزم، همده توْتئمیزم واردیر. قدیم يازیلی عابدهلرده شامانلاردان بحث اوْلونماسادا، سوْنراکی دؤورلرده مؤوجود اوْلدوقلاری ثبوتا يئتیریلمیشدیر. بیر چوْخ شیمالدا ياشايان تۆرکلرین دیلینده قام سؤزو هلهده اؤز وارلیغینی قوْروماقدادیر. تۆرکلرین شامانیست اینانجلاری ایله باغلی چین يازیلاریندا اؤرنکلر واردیر. تۆرکلرین توْتئمیزم اینانجلاری حاقیندا يئترلی معلومات اوْلماسادا، بعضی معلوماتلار بۇنا ایشاره ائدیر. سکارلیپ بئله حساب ائدیر کی، ان مهم دلیل تۆرکلرین تؤرگیش داستانیدیر. بۇ افسانهده تۆرکلرین قۇرددان تؤرهدیگینه اینانیلیر. بۇندان باشقا تۆرک اوْردولاری قۇرد باشی تصویر اوْلونموش بايراقلارلا دؤيوشه گئتمیش، حتی اوْردونون يۆکسک رۆتبهلی حربچیلیلرینه بؤری (قۇرد) آدینی وئرمیشدیر.
ژان-پوْل رۇ بۇ مسئلهيهده دیگرلریندن داها چوْخ آيدینلیق گتیرمیشدیر:
|
|
موْنوْتئیست دین اوْلان تئنقریچیلیگین پوْلیتئیست طرفلریده واردیر. تۆرکلر گۆجلو بیر حؤکمدارین رهبرلیگی اطرافیندا بؤيوک توْپلولوقلار يارادیب بؤيوک ایمپئریيالار قۇردوقلاری زامانلاردا موْنوْتئیزم اؤن پلانا چێخمیشدیر. پوْلیتئیزم داها چوْخ خالق کۆتلهلری آراسیندا و ایمپئریيالار داغیلیب آنارشیت وضعیتی مئيدانا چێخدیقدا مئيدانا چێخمیشدیر. گؤی تانریسی تئنقرینین يئردهکی اوْغلو اوْلان حؤکمدارلا ياخین بیر باغلیلیغی واردی. حؤکمدار تانرینین يئردهکی نۇمايندهسی ایدی. تانری تۆرکچو بیر تانری اوْلسادا، عئینی زاماندا میلّی و حؤکمدار خۆصوصيتلرینه صاحب ایدی. نئجه کی هامی يئرده خاقانا قۇللوق ائدیرسه، گؤيه، یعنی بۆتون کایناتین تانریسینا دا خیدمت ائتمهلیدیر. بۇنا باخماياراق حتی گؤی تورک خاقانلیغی دؤوروندن قالما تاپینتیلاردا بئله تانریدان باشقا دیگر مقدس وارلیقلارا دا راست گلمک مۆمکوندور. بۇ وارلیقلار بعضا تانری اۆچون ایشلنن تئنقری سؤزو ایله بعضاده ایدوک سؤزو ایله مقدسلشدیریلمیشدیر. ایدوک داها چوْخ خاقانین حیات يوْلداشی اوْلان خاتونلا باغلیدیر. |
|
چاغداش دؤورده تئنقریچیلیک
دَییشدیرشوری داغیلدیقدان سوْنرا رژیمین تضییقیندن قۇرتولموش تۆرک خالقلاری يئنیدن اؤز میلّی کؤکلرینی آختارماغا باشلادیلار. بۇ ایلک اوْلاراق 1990-جێ ایللرده تاتاریستاندا، سوْنرادان رۇسیانین دیگر بؤلگهلرینده و قێرغیزیستاندا مۆشاهیده اوْلونموشدور. تاتاریستاندا بۇ حرکاتین آدی اولجه بیزیم يوْل (بیزنئنگ يۇل) اوْلاراق آدلاندیریلسادا، سوْنرادان تئنقریچیلیک آدی داها سێخ-سێخ ایشلنمهيه باشلامیشدیر. بیر مدت سوْنرا تئنقریچیلیک خالقین هوسی اوْلماق سرحدلرینی آشمیش، دوْلت طرفیندنده آراشدیریلماغا و اینستیتوتلاری قۇرولماغا باشلانمیشدیر. 1997-جی ایلده قێرغیزیستاندا تانریچی بیر بیرلیک قۇرولموش و گؤسترجیلیلره گؤره 500000 رسمی عضوه صاحبدیر.[20] تئنقریچیلیگین قێرغیزیستانداکی باشقا اؤنملی قۇرومو دا تئنقیر اوْردوْدور. بۇ قۇروم قێرغیز میلّت وکیلی داستان ساریگولوْو طرفیندن قۇرولموش و اؤزو طرفیندن رهبرلیگی حیاتا کئچیریلمیشدیر. بۇ قۇروم همده تئنقریچیلیک اینانجینی آراشدیرما مرکزیدیر. تئنقیر اوْردوْ ایستانبول بیلیم یۇردونون تۆرک دۆنياسی آراشدیرما مرکزی ایله امکداشلیق ائدیر. بۇ قۇرومون تدقیقاتلارینا دیگر تۆرک خالقلارینین دا ماراغی آرتمیش و مرکزی آسیادا تئز-تئز مطبوعاتدا عکسینی تاپمیشدیر.
قازاخیستانین پرئزیدئنتی نۇرسولتان نازاربايئو و قێرغیزیستانین پرئزیدئنتی عسگر آکايئو ائتدیکلری چێخیشلاریندا تئنقریچیلیک اینانجینین تۆرک خالقلارینین اوْرتاق میلّی و عنعنهوی اینانجی اوْلدوغونو وۇرغولامیشدیر.
تئنقریچیلیگین مغولیستانداکی تشکیلاتی قوْلوْمت شامانیست ایشلر مرکزیدیر. بۇ قۇروم تئنقریچیلیکله باغلی تدقیقاتلار آپارماقلا ياناشی، اینانجی غرب اؤلکهلرینده يايماق مقصدی ایله اینگیلیس دیلینده سايت ياراتمیشدیر.
تئنقریچیلیک سؤزونون موختلیف فوْرمالاری
دَییشدیرتئنقریچیلیک سؤزو هلهده يايیلماق مرحلهسینده اوْلدوغوندان موختلیف فوْرمالارینا راست گلمک مۆمکوندور:
- تئنقریزم، تانرییزم، تئنگریانیتی.
- تئنقئریزم (مغولللاردا).
- تانقرییزم يا دا تانقریزم (قدیم بۇلقارلاردا تئنقری سؤزو تانقرا اوْلاراق ایشلهنیردی).
- تئنقریانیزم (رافائل بئزئرتینوْوون کیتابیندا).
- تئنقریچیلیک، گؤی تانری دینی، گؤی تئنقری دینی (تۆرکيهده).
چاغداش دؤورده مؤوجود اوْلان تنگریچیلیک عادتلری
دَییشدیر- گئدنین آرخاسیندان سۇ تؤکمک
- تاختايا اۆچ دفعه وۇرماق
- قۇرغوشون تؤکمک
- گؤز مۇنجوغو
- مزار و تۆربه حاضیرلاماق
- تۆربهده شام ياندیرماق
- مزارلارین آياق طرفینه سۇ قوْيماق
- دوْغومدان سوْنرا ۴۲ گۆن داوام ائدن و لوْغوسا آدلاندیریلان مرحلهده اوْلان قادینلارین باشینا قێرمیزی باند باغلاماق
- توْيدا گلینین باشینین اۆزریندن چرزلر و دۆيو کیمی یئیهجکلری آتماق
- اللری گؤيه آچیب دۇعا ائتمک
- دوْغولان کؤرپه، اؤلن و يئنی ائولننلر اۆچون قێرخ عادتی (۴۰ گۆن)
- سما رقصی
کیتابلار
دَییشدیر- تۆرکلرین و مغوللارین قدیم دینی. ژان-پوْل رۇ. ISBN 975-8240-70-6
- آلتای تۆرکلرینده اؤلوم. ژان-پوْل رۇ. ISBN 975-997-091-0
- تئنقریزم: تۆرکلرین و مغوللارین دینی. رافائل بئزئرتینوْو.
- تۆرکلرده مادی مدنیتین مئيدانا گلمهسی. ائمئل ائسین. ISBN 975-997-029-5
- تۆرک میفوْلوْژياسی. مۇراد اۇراز. ISBN 9759792359.
- خوْجا احمد يسوی و خالق صۇفیزمینین بعضی پروْبلئملری. فۆضولی بايات. 1997. باکی.
- تۆرک شامان متنلری، افسانهلر و مئموْراتلار. فۆضولی بايات. 2004. آنکارا. ISBN 975-8854-37-2.
- آنادوْلو خالق صۇفیزمینین مئيدانا گلمهسینده شامانلیغین روْلو. فۆضولی بايات. بئين الخالق آنادوْلو اینانجلاری کوْنقرئسی بیلدیریشلری. 23-28 اوْکتيابر 2000. اۆرگوپ، نئوشهر؛ 2001. آنکارا.
- تاریخده و بۇگون شامانیزم. عبدل قدیر اینان. تۆرک تاریخ قۇرومو. 2000.
- قدیم تۆرک اینانجلاری و شامانیزم تئرمینلری لۆغتی. اسد قوْرخماز. 2003. ایستانبول.
- مۆسلمانلیقدان اوّل تۆرک دینلری. شامانیزم. يۇسیف ضیا يؤروکان. 2005. آنکارا.
- آنا خطلری ایله تۆرک شامانلیغی. فۆضولی بايات. 2006. ایستانبول.
قایناقلار
دَییشدیر- آذربایجان جۆمهۇریتی تۆرکجهسی ویکیپدیاسینین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Tenqriçilik»، مقالهسیندن گؤتورولوبدور. (۲۱ اوْکتوبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
خاریجی کئچیدلر
دَییشدیر- Yeni Tengricilik Archived 2006-06-05 at the Wayback Machine.
- Tengricilik/ Dr. Yaşar Kalafat
- Batı ve Doğu Türk halk inançlarında Dua/ Dr. Yaşar Kalafat Archived 2007-01-17 at the Wayback Machine.
- Doç. Dr. İsmet Çetin/Türk mitinde Iyeler
- Tengianizm:Religion of Turks and Mongols, Naberezhnye Chelny
- Tengerismus Archived 2017-09-28 at the Wayback Machine.
- Tengri on Mars Archived 2011-06-14 at the Wayback Machine.
