تورک میفولوژیسی
تۆرک میفوْلوْژیسی یا دا تۆرک خالقلارینین میفوْلوْژیسی — تاریخی تۆرک خالقلارینین اینانمیش اوْلدوقلاری میفوْلوْژی بۆتونه وئریلن آددیر. کؤهنه افسانه‌لر، تۆرک خالقلارینین کؤهنه اوْرتاق اینانجی تئنگریجیلیکدن عضولر داشیماقدان چوْخ اجتماعی و مدنی مؤوضوع لارلا دوْلودور. بۇنلارین بعضیلری سوْنرادان ایسلامی عنصرلرایله ایله دیَیشدیریلمیشدیر. دۆنیانین ان کؤهنه ادبی سندلریندن بیری اوْلاراق کئچن دده قوْرقود داستانلاری‌نین اوْریجینال اثرلری، واتیکان و درسدن کیتابخانالاریندا وار.
تۆرک میفوْلوْژیسی، بیر چوْخ آراشدیرماچیا گؤره عئینی تئنگریجیلیکده ده اوْلدوغو کیمی تک تانریجی بیر تملدن، زامانلا چوْخ تانریجی بیر فوْرمایا دوْغرو اینکیشاف ائتمیشدیر. آیریجا تاریخی تۆرک خالقلارینین تماسا کئچدیکلری زردوشتلوک، مانی دینی و بۇدیزم ده تۆرکلرین میفوْلوْژیسیندان ایزلر گؤتورموشدور. بۇنا گؤره عمومی بیر تعریف اوْلان تۆرک میفوْلوْژیسینه، اینانجداکی فرقلی عنصرلار گؤز قارشیسیندا تۇتولسا "تۆرک میفوْلوْژیلری" دئمک داها دوْغرو اوْلا بیلر.
تۆرکلرین اسکی دینی اینانجی
دَییشدیرعلاالدین جوین‌ین ایفاده‌سینه گؤره اسکی تۆرکلر اؤز دینی رئیسلرینه "تۇیوک"، دینلرینه ایسه عربجه‌ده ایستیفاده ائدیلن "ناموس" و "ان/ائن-نوامیسی ایلاهیه" سؤزونون ایلک کؤکو اوْلان "نوْم" آدینی وئرمیشلر ایدی. یۇنانجایا "نۇموس - هاووس" شکلینده کئچن بۇ سؤز "ازلی اراده و مقدسات" معناسیندا، سانسکریت دیلینده ایسه "تانری" سؤزونون قارشیلیغی اوْلاراق ایستیفاده ائدیلیردی. تۆرکلر اؤز رۇحانیلرینه "تۆکون/تۇیوْن،" کاهین و سئهربازلارینا ایسه "قام" آدینی وئریردیلر. آیریجا تۆرکلر، دینی کیتابلارینا دا "نوْم"، تۆکونلره ده "نوْمیلر" دئیردیلر. ایسلامیتدن سوْنرا ایسه اوْغوزلار قاملارینا "اوْزان" آدینی وئردیلر. "شامان" سؤزو ایسه بۇنون اۇروپالیلار طرفیندن پوْزولموش حالی ایدی. شامانلار، جمعیتده "دوْکتوْر/حکیملیک،" "سئهربازلیق" و "کاهینلیک" اوْلماقاۆزره اۆچ آیری پئشس(ن)بیر بیرلیکده ایجرا ائتمکده ایدیلر. بؤیوک تۆرک دۆشونورو ضیاگؤی‌آلپا گؤره اۇروپالیلار طرفیندن سهو اوْلاراق "شامانیلیک" اوْلاراق آدلاندیریلان تۆرکلرین کؤهنه دینلری‌نین اصل دوْغرو آدینین "تۇیوْنیزم" اوْلماسی لازیمدیر. یئنه ضیاگؤی‌آلپین مۆدافعه ائتدیگی فیکیرلره گؤره، تۆرکلرین دینی باشلانیشدا هر نه قدر "ناتوریزم" حساب ائدیلمکده‌دیرسه ده گئرچکده بۇ بعضی رۇموزلاردان عبارت اوْلان و بعضی تیمثاللارا تاپینیلان "سیمووْلیزم" معناسینی وئرر. فرقلی شرطلر آلتیندا یاشایان جمعیتلر آراسینا یاییلمیش اوْلان بۇ اعتقاد سیستمینده دین ایله سئهری بیر-بیریندن آییراجاق اوْلساق، بیر طرفده بیر جۆر آنیمیزمدن عبارت بیر شامانیلیک، کنار طرفده‌ده معبودلار و کاینات سیستمینه مالیک اوْلان بیر "تۇیوْنیزم" گؤرولر.
ثنویت اعتقادی
دَییشدیرسمانین ان یۆکسک قاتیندا عالمین مقدراتین اداره ائدن و گۆنشی تمثیل ائدن ان اۇجا تانری "کایرا خان" ایله یئرآلتینداکی "جهنم معبودلاری" اداره‌چیسی اوْلان "یاغزیز خان" - اوْغوزلاردا ایسه "کراییر" - آدینداکی ایکی بؤیوک تانریا اینانیلیردی. یئر اۆزو نظامینی تامین ائدن و بۆتون تۆرک طایفالاری‌نین ایداره‌سینه باخان "یئر-سۇ ایلاهه‌لری" آدی وئریلن داها بعضی معبودلارا دا اینانیلماقدا ایدی.
تۆرک کئیهان شۆناسلیغی
دَییشدیر"آلتای تۆرکلری" سمانین اوْن یئددی طبقه‌‌دن مئیدانا گلدیگینه و ان اۆست قاتین بۆتون معبودلارین آتاسی ساییلان "تانری خان" طرفیندن مسکن تۇتولدوغونا اعتقاد ائدردیلر. بۇ معبوددان تجلی ائتمک صۇرتی ایله اۆچ معبود داها اوْرتایا چێخمیشدی. بۇ معبودلارین بیرینجیسی گؤیون اوْن آلتینجی طبقه‌‌سینده قێزیل بیر تاخت اۆزرینده اوْتوران "بَی اؤلکن" ایدی. ایکینجیسی دوْققوزونجو قاتدا اقامت ائدن "قیزاغان" و اۆچونجوسو ده یئددینجی قاتی اؤزونه یۇرد الده ائتمیش اوْلان "ائلوانیره" آدینداکی "مئرگئن تانری" ایدی. آیریجا بۇ طبقه‌‌ده یئری و گؤیو ایشیقلاندیران "گۆن آنا" آدینداکی "آی تانریچاسی" دا اقامت ائتمکده ایدی. بئشینجی طبقه‌‌ده ایسه "یارادانلار یارادانی" اوْلاراق آدلاندیریلان "کوْدای یاییچی" (کاتای یایگوچی) ساکین ایدی.
بعضی آیری تانریلار
دَییشدیرتۆرک میفوْلوْژیسینده گؤی تانری اصل یارادیجی گۆجدور. شیطان ارلیک یئرآلتی‌نین حاکمیدیر. اۆلگئن ایسه سمانین 16. قاتیندا اوْتورار، کایرا خانین اوْغولودور. کؤهنه تۆرکلرین دینینده، گؤی تانریدان سوْنرا گلن مۆباحیثه سیز ان گۆجلو تانری اوْلدوغونا اعتیقاد ائدیلر و بۆتون جانلیلارین آناسی اوْلدوغو دۆشونولردی. "باراک آتا" ایسه مغول و تۆرک میفوْلوْژیلرینده مغوللارین تؤره‌دیگی فرض ائدیلن ایت باشلی وارلیغا وئریلن آددیر، "نوْکای ائچئگه" اوْلاراق دا بیلینر. "اۇمای" دوْغورقانلیغی و برکتی ایشاره‌لر. اۆچ بۇینوزو واردیر، آغلار ایچینده‌دیر و دوْغولاجاق اۇشاقلاری اوْ سئچر. اۆلگئن، اۇمای و باراک آتا داها سوْنرالاری تانریلاشدیریلمیشلار. کۇیاش تۆرکو جمعیتلرده گۆنش تانریسی فیکیرینی ایشاره‌لر. مایقیل ایسه سۇلارین تانریسیدیر. دؤیوش تانریسی اوْلان ائلبیس ایسه ایسلام دینینین تأثیری ایله ایبلیسه چئوریلمیشدیر.
گۆنشه تاپینما و تۇرانی عقیده‌لر
دَییشدیریاقوتلاردا ایسه "آرت تۇیوْن آغا" آدی وئریلن، ایلدیریم سسیله دانیشان، گۆنشی تمثیل ائدن، حیاتین قایناغی و وارلیغین تک مطلق صاحبی اوْلان بیر معبودون مؤوجودیتینه اینانیلیردی. تۆرک و مغوللارین دا گۆنشه تاپیندیقلاری و چادیر قاپیلاری‌نین همیشه گۆنشه دوْغرو آچیلدیقلاری چینلی یازارلار طرفیندن تثبیت ائدیلمیشدی. زامانلا "شامانیزم" اۇروپا و آسیاداکی دینی اینانجلاردان بیر رۇحو علوی تصورو کیمی اینکیشاف ائتمیش دؤورلرده اوْرتایا چێخان بیر چوْخ عقیده‌‌لری ده احتیوا ائتمه‌یه باشلادی. بۇ علوی رۇحون سسی گؤی گۇرولتولاری، آیاقلاریندان چێخان آلوْولار ایسه شیمشکلر حساب ائدیلمکده ایدی.
تۆرک عرفانی
دَییشدیرکؤکلری اوْرتا آسیا شامانلیغینا قدر سؤیکن/دؤزمکده‌دیر. شامانیلیک گرینلنددن شرق سیبیریایا قدر یاییلان گئنیش بیر ساحه اۆزرینده یاشایان بیر چوْخ تۆرک-مغول قوْملاری، حتی لاپوْنلار (اسکاندیناوی سامیلری) و اسکیمولار آراسیندا مشهور اوْلان اوْرتاق بیر "سحری دین" سیستمیدیر. ایسلامیت و مسیحیتین تام اوْلاراق نفوذ ائتمگی باجارا بیلمه‌دیگی بؤلگه‌لرده هله حاکم اوْلان بۇ دین، اوْنلارین سوْنرادان گیردیگی بؤلگه‌لرده بئله ایکینجی پلاندا یاشاماقدادیر. میلادی سگگیزینجی عصردن بری تۆرکلر آراسیندا یاییلماغا باشلایان بۇدیزم، مانوی، ایسلام و خریستیانلیق تأثیرلرینه باخمایاراق شامانیزم، بۆتون بیر دینی نفوذا صاحب اوْلان دینلر کیمی خاریجی اعتقادلاری بنیه‌سینه یێغان گئنیش بیر قئیدسیزلیک حالی گؤسترمه‌سی سببیله، قۆووتیندن چوْخ بیر شئی ایتیرمه‌میشدیر. بۇ سببله ده شامانیزمه "تۆرک پاگانیزمی" آدینی وئرمک هئچ ده مبالغه‌لی اوْلماز. اوْندا ان دقته چارپان صۇرتده گؤرونن خصوصیت گؤی طبقه‌‌لری، آخرت و معبودلار عالمی ایله زنگینلشدیریلن بیر "چوْخ - تنگری‌چیلیک" یانیندا، یئنه عئینی زنگینلیگه صاحب اوْلان بیر ناتوریزمین داوام ائتمه‌سیدیر. گرک سحر گرکسه دین شکلینده تۆرک عرفانی‌نین ایزلری‌نینه آشاغیدا یئنیدن نظردن کئچیریلن تۆرک اعتقادلاریندا دا راست گلمک مۆمکوندور:
- یاقوتلار اینسانین اؤلوموندن سوْنراکی قدری حاقیندا چوْخ مبهم بیر فیکیره مالیکدیر. بئله بیر سۇال اوْنلاری قطعیلیکله علاقه دار ائتمز. جنّت و جهنم حاقیندا هر هانسی بیر فیکیره صاحب دئییل. کنار عالم ایله علاقه‌‌لی فیکیرلری یۇنان و یا عرب میفوْلوْژیسندن و مخصوص عنصرلاردان مئیدانا گلمکده‌دیر. آرالاریندان چوْخو آخرت حیاتینی بئله دۆشونمزلر.
- بۆتون آنیمیستلر کیمی رۇحلارین تکرار یاشادیقلاری کؤهنه توْرپاقلار اطرافیندا گزدیگینه و اینسانلاری ناراحات ائده‌جه‌یینه اینانارلار. رۇح حاقینداکی تصورلری هامیسیلا مادی و مخصوص اشیا تصورونه باغلیدیر. رۇح، اینساندان آیری اوْلوب آغیرلیغا و مکانا صاحب اوْلان بیر وارلیقلاردیر. بۇ فردی رۇحلارین اۆستونده یۇخاری و آشاغی گؤیلرده بؤیوک جهتلرین معبودلاشمیش اوْلان رۇحلاری واردیر. اوْنلاردا هر شئیدن اول مادی بیر وارلیغا مالیکدیر. ییه‌رلر، اینجه‌یَرلر، قێزارلار و بۆتون بشری حسلره صاحبدیرلر. اوْنلارلا اینسانلار آراسیندا بعضا دوْستجا بعضاده دۆشمنجه علاقه‌‌لر مؤوجوددور.
شامانلار
دَییشدیرشامانلار حیاتلارینی ماغارا و گیزلی حجره‌لرده منزوی بیر شکیلده کئچیرن، "سحری - طبی" خصوصيتلره صاحب اوْلان و جمعیتده "جادوگرلیک - دوْکتوْر/حکیملیک" وظیفه‌‌لرینی بوْينونا گؤتوررلر. بۇ زهد حیاتی ایچریسینده داوام ائدن وجد و ایستیغراک مشقلریله اؤزونده‌کی "اختاتیقو - عشق ایله اؤزوندن کئچه‌رک مست اوْلما" خصوصيتلری قۇتلندیررلر. گؤرونمز عالمله تماسی تامین ائده بیله‌جک وضعیتی قبول ائدن شامانلار، تیتره‌مه، هۇشونو ایتیرمه، اؤزوندن کئچمه شکیللرینده اؤزونو خاریجه وۇران بۇ "هايپئرموْتیویته" قابیلیتلری سايه‌سینده "سحری" و "سرّی" گۆجلرینی قازانماقدادیرلار. شامانلار بۇ خصوصيتلرینی چوْخ يوْروجو و اۇزون سۆرن بیر دینی مناسک سايه‌سینده وجد آيینلری واسطه‌‌سیله الده ائتمیشلر. بۇ آيینلر اسناسیندا بیر جۆر ایستیغراک حالینا گیرن، ایهتیلاچ حالیندا کؤپوره‌رک صیفتی قارالان و بی‌تاب دۆشونجه‌يه قدر دؤنن، نهايتده اؤزوندن کئچن شامانین اشيا و مخصوص عالمله اوْلان بۆتون تماسی ایتمکده‌دیر. ساموْيئتلر و اوْستياکلاردا ارثی خصوصی بیر قابیلیته باغلی اوْلان بۇ وظیفه تۇنگوزلار، ياقوتلار و آلتايلاردا ياری ارثی، ياری قازانیلمیش بیر خصوصيتدیر. عئینیله کؤهنه يۇنان و کؤهنه روْمادا اوْلدوغو کیمی آشاغی و يۇخاری عالملر آراسیندا ائلچیلیک وظیفه‌‌سین بیر بوْينونا گؤتورن "ایللومینه آداملار" یعنی "کاهینلر" اۆچون ایستیفاده ائدیلن شامان تعبیری موختلیف بؤلگه‌لرده ديَیشیک آدلار آل/گؤتورمکده‌دیر. وظیفه‌‌لری آز قالا بیر-بیری‌نین عئینی اوْلان بۇ شامانلارا، سیبیر تۆرکلرینده سوْيوْک، اسکیموْلاردا آنگاکوْک، لاپوْنلاردا نوْیدئ، ساموْيئتلرده تادیبجا، دیگر بعضی تۆرک قوْملاری آراسیندادیرسا "قام" آدی وئریلر. "اوْغوزلار" ایسه ایسلامیتین قبولوندان سوْنرا اؤز قاملارینا اوْزان آدینی وئرمیشلر. طبیعی عالمله اوْلان تماسلاری سايه‌سینده دیگر اینسانلاردان فرقلیلشن، يۆکسک بیر رۇح حالینا صاحب اوْلمالاری سببیله ده سوْن درجه قۆووتلی و دیگر اینسانلار آراسیندا حاکمیت الده ائتمیش اوْلان شامانلار، عمومی و عهد قۇربان مراسیملرینده حاضیر اوْلماقلا عهده‌چیلیکلیدیرلر.
شامان آيینلری
دَییشدیربعضا ارثی و بعضا ده کسبی اوْلاراق داوام ائتدیریلن "شامانلیق" مۆسسسه‌سی‌نین ایجرا ائتدیگی آيینلر آچیقلانماسی کوْمپلئکس اوْلان بعضی قايدالار احتوا ائتمکده ایدی. "شامانلار، سحرباز و کاهین اوْلدوقلاری کیمی عئینی زاماندا خسته‌لیکلری معالجه ائدن دوْکتوْر/حکیملر ایدی. بۇنلاردان باشقا تۆرکلر آراسیندا "اوْداچی" و "آتاساگوْن" آدی وئریلن، مادی معالجه اۆصوللاریلا خسته‌لیکلری یاخشیلاشدیران بیر صینیف ده مؤوجود ایدی. شامان شعر و مۇسیقی يوْلداشلیغیندا رقص ائدیب، اؤز خصوصی مراسیم پالتارینی گئيمکده و بعضی چێنگیرداکلار گئيینمکده ایدی. قادینلارین قاتیلمادیغی بۇ آيینلر عومومیتله "خوْش آغاجی" ایله دوْلو اوْلان بیر مئشه‌لیکده قۇرولان يۇردلاردا ائدیلمکده ایدی. "اوِيسی" آدی وئریلن طریقت شیخلرینه چوْخ بنزه‌ين و اصلن سینیر خسته‌لیکلرینه تۇتولموش "نئوروْزلو آداملار" شامانلیک اۆچون ان قابیلیتلی اینسانلار ایدی. ایندیکی واختدا هله "طياره" اوْلاراق آدلاندیریلان بعضی عائله‌‌لرین بۆتون عائله عضولری‌نین معالجه ائتمه قابیلیتلرینه عاید اعتقادلار ایله شامانیلیک آراسیندا تام بیر بنزرلیک واردیر. آيینلرده ایستیغراک حالیندا ائدیلن دعالاری ایسه قاملاردان باشقا کیمسه‌نین آنلاماسی ممکن دئيیل. شامانلار اۆچون بیر "میراج" معناسینی وئرن وجد آيینلری اسناسیندا تام بیر "علوی سرخوْشلوق" ایچینه دۆشن شامانلارین، بعضا بۇ آيینلر اثناسیندا يارانان حددیندن آرتیق داشقینلیقلار نتیجه‌سینده بیر اؤلدوکلری بئله اوْلموشدور. شامانلارین وجد و ایستیغراک حالیندا يۇخاری عالملرله قۇردوقلاری انسیت کؤهنه يۇنانداکی "ائلئوسیس" میستئرلرینی خاطیرلاتماقدادیر. آرالیق دنیزی عرفانی‌نین تملی اوْلاراق گؤستریلن بۇ کؤهنه يۇنان میستئرلری کیمی شامانلارین "میراج آيینلری" ده "اوْرتا آسیا" عرفانی‌نین اینکیشافینداکی تمل قۇرولوش داشینی مئيدانا گتیرمیشدیر. آيین اسناسیندا داشقینلیغی آرتیران ان اهمیتلی واسطه داوولدور. داووللارین اۆزرینه شامانلاری سمايا چێخاران حئیوانلارین و قايیقلارین شکیللری ایله معبودلارین تیمثاللاری ائدیلمیشدیر. شامانلارین "باراک" آدینی وئردیگی حئیوان ایله ایسلامیتده‌کی میراج حئیوانی اوْلان "بۇراک" آراسینداکی بنزرلیک قئيده ديَردیر. ایسلامیتین قبولوندان سوْنرا دا تۆرکلر "میراج" حادثه‌‌سی ایله علاقه دار ائتدیکلری مینیاتورلرده بنزر شکیللری چکمه‌يه داوام ائتدیلر.
شرق قايناقلارینا گؤره شامانیزم
دَییشدیرایسلام قايناقلاریندا شامانیزم دینی شمنیه (سمنیّه) شکلینده کئچمکده‌دیر. ابن ندیم فهرستینده ماورالنهر اهالیسی‌نین اکثریتی‌نین سمنیه دینینده اوْلدوغونو يازیر. داها دئتاللی معلومات ایسه ابوریحان بیرونی‌نین کیتابی تحقیق ماللهند آدلی اثرینده وئریلمکده‌دیر. بیرونيه گؤره بۇ کیتابیندا "بۇداسئف" اوْلاراق ذکر ائتدیگی بۇدیزم هیندیستاندان چێخما اوْلوب، اوْندان اوةلکی دین ایسه "شمانلیک" ایدی. خوْراسانلیلاردا اؤز دینلرینه "شمنان" آدینی وئرمکده ایدیلر. بۇدیزمین قبولوندان اول ایسه چینگیز سارايی‌نین رسمی دینی ده شامانیلیک ایدی. اوْرادا کاملار بؤيوک بیر نفوذ صاحبی ایدیلر. قزوینی یه گؤره "جئم" آيینینین قايناغی پریمیتیو "شامانلیک" و "کام" مراسیمیدیر. شامانلیق دا گؤرولن پریمیتیو میستیسیزم ایله آنادوْلو طریقت و مذهبلرینده‌کی پریمیتیو میستیسیزم آراسیندا بعضی بنزرلیکلر مؤوجوددور. مثلا، قێزیلباشلارداکی "صاحب و مصاحب آيینی" پریمیتیو بیرلیکلرده‌کی "دۆهول" مراسیمی‌نین داوامیدیر.
تانینمیش داستانلار
دَییشدیربوْزقورد داستانی
دَییشدیر
بیلینن ان کؤهنه تۆرک افسانه‌لریندن بیریدیر. بۆتون تۆرک خالقلاریندا مۆختلیف شکیلده مشهوردور. افسانه‌يه گؤره تۆرکلر دۆشمنلری طرفیندن تامامیله يوْخ ائدیلرلر. يالنیز ایکی اۇشاق ساغ قالار. تئنگری‌نین گؤندردیگی مقدس بیر دیشی قۇرد اۇشاقلاری بسله‌ير بؤيودر و قوْرويار. قۇرد، بیر اۇشاقدان حامیله قالار و اوْن بالا دوْغورار. بۇ اوْن اۇشاق گله‌جک تۆرک بیرلیکلرین حؤکمدارلاریدیر.
ارگنه‌قون دستانی
دَییشدیرتۆرکلر بؤیوک بیر اۇدوزمایا اۇغرادیقدان سوْنرا چادیرلارینی یێغیب کؤچ ائدرلر. تئنگری‌نین گؤندردیگی مقدس بیر قۇرد تۆرکلره بلدچیلیک ائدر و اوْنلاری محصولدار توْرپاقلاری اوْلان، اطرافی داغلارلا چئوریلی بؤیوک بیر دۆزنلیگه آپارار. بیر نئچه قۇرشاق سوْنرا تۆرکلر بۇ دۆزنلیگه سێغماز اوْلارلار. بۇ دفعه بیر قۇرد اوْنلارا اطرافلارینی چئویرن داغلاردان بیری‌نین معدندن مئیدانا گلدیگینی گؤسترر و دمیرچیلر بۇ داغی اریدرلر. خالق دۆزنلیکدن چێخار و تکرار چؤللرین سۇوئرنلیگینی اله کئچیردیکلرینی بۆتون چؤل خالقلارینا ائشیتدیررلر.
ماناس دستانی
دَییشدیردۆنيانین ان اۇزون داستانی اوْلان ماناس داستانیندا، داها کیچیک ياشدان قهرمان اوْلاجاغی بیلینن قێرغیز معناسان حکايه‌سی ایضاح ائدیلمکده‌دیر. ماناسین دوْستلاری طرفیندن خيانته اۇغرادیلیب اؤلدورولدويو دئيیلر. مزاری باشیندا آغلايان حئیوانلار معناسا آغی دئيرلر و گؤی تانری آغریياراق ماناسی دیریلدر. ماناس دا اؤزونه خيانت ائدن دوْستلاری‌نین آرخاسینا دۆشر.
اوْغوز دستانی
دَییشدیربۇ داستان تۆرکلرین آتاسی اوْلاراق بیلینن اوْغوز خاقانین حیاتینی ایضاح ائدر. دوْغوموندان اؤلومونه، و دؤولتی اوْغوللارینا پای ائدیشینه قدر کئچن داستاندا، اوْغوزون یوْلداشلارییلا تانیش اوْلماسی، اوْغوللاری‌نین دوْغومو و دؤیوشلر ده وار.
آلپ ارتونقا دستانی
دَییشدیرآلپ ار تۇنقانین حیاتی دؤيوشلرله کئچمیشدیر. اۇزون مدت مباریزه ائتدیگی ایران حؤکمداری کیخسرونین دعوتینده حیله ایله اؤلدورولموشدور.
آیری دستانلار
دَییشدیرقبیلهنین تۆره‌يیشینی ایضاح ائدن افسانه‌لر
دَییشدیرتۆرک میفوْلوْژیسی‌نین ان مهم خصوصيتلریندن بیری هر قبیله‌نین، نه قدر کیچیک ده اوْلسا شخصی بیر تۆره‌يیش افسانه‌سینه صاحب اوْلماسیدیر. مثلا اوْغوزنامه‌ده هر حاقیندا دانیشیلان قبیله‌نین اولجه تۆره‌يیش افسانه‌سی ایضاح ائدیلر.
ان اهمیتلی و ان تانینمیش افسانه تۆرکلرین اوْرتاق تۆره‌يیش افسانه‌سیدیر. بۇ افسانه هاراداسا هر تۆرک بیرلیگینده تانینار و ان کؤهنه تۆرک حؤکمدارلاری‌نین، گؤی تانری‌نین گؤندردیگی بیر قۇرد ایله جۆتلشمه‌سیندن تؤره‌دیگینی ایضاح ائدر. بعضی وئرسیالاردا بیر دیشی قۇردون ان سوْن تۆرک اوْلاراق قالمیش بیر اوْغلانی ایله، دیگر وئرسيالاردا ایسه گؤی تانری‌نین بیر کیشی قۇرد قێلیغیندا حؤکمدارین قێزی ایله جۆتلشدیگی ایضاح ائدیلر.
دیگر ياخشی تانینان بیر تۆره‌يیش افسانه‌سی قێرغیز خالقی‌نین تۆره‌يیش افسانه‌سیدیر. بۇ افسانه‌يه گؤره مقدس بیر گؤلون سۇیوندان حامیله قالان قێرخ قێز ایلک قێرغیزلاری مئيدانا گتیرر.
تۆرک میفوْلوْژیسی‌نین اۇروپاداکی ایزلری
دَییشدیراۇروپایا کؤچ ائتمیش اوْلان آندیق تۆرک خالقلاریندان اؤتری، اۇروپادا دا تۆرک میفوْلوْژیسی‌نین ایزلرینی تاپماق مۆمکوندور. خصوصیله هۇنلار و اؤن بوْلقارلار داستانلارا موْضوع اوْلموشلار. آلمان میفوْلوْژیسی‌نین ان تانینمیش داستانی هۇنلارا و اژداهالارا قارشی دؤيوشن آلمان قهرمان سیئگفریئدین داستانیدیر. بۇ داستاندا آتیللانین آدی "ائتزئل"دیر.
اؤن بوْلقارلارین (تۆرک بوْلقارلار) بالکانلارا گتیرمیش اوْلدوغو خان آسپاروه (ایشبارا خان) داستانینی بوْلقاریستاندا هله بیرینجی صینیفده اوْخويان هر بوْلقار اۇشاغی ازبردن بیلر. آيریجا يئنه اؤن بوْلقارلارین گتیرمیش اوْلدوقلاری ياز بايرامی "مارت ائنیزی"نده (مارت آناسی) ابتدای مکتب اۇشاقلاری خان آسپاروه داستانی‌نین بعضی حیصه‌‌لرینی جانلاندیرارلار. جانلاندیریلان حیصه‌‌ده، خان آسپاروه ایلک بوْلقار دوْلتینی قۇرموش و بۇنو قئيد ائتمک اۆچون گؤي تانری تانگرايا (تئنگری) عهد وئرمک ایستر. عهد وئرمه‌دن اول بیر دسته شۆيودو مقدس آتشده ياندیرماسی لازیمدیر آمّا هئچ بیر يئرده شۆيود تاپا بیلمز. بۇنا گؤره چوْخ کدرلنر. چوْخ اۇزاقلاردا ووْلگا ساحللرینده قالمیش اوْلان باجیسینی، آسپاروهون دردینی حس ائدر و بیر شاهی‌نین آياغینا بیر دسته شۆيود باغلايیب گؤندرر.
ماجارلاردا دا چوْخ اۇزون بیر آتیللا و کؤهنه تۆرک داستانلاری وار.
قایناقلار
دَییشدیر- آنادولو تۆرکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Türk mitolojisi»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۴ اوْکتوبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
- Uraz, Murat (2001), Türk Mitolojisi, İstanbul: Düşünen Adam Yayınları ISBN 9759792359
- Beydili, Celal (2005) Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, İstanbul:Yurt Kitap-Yayın ISBN 9759025051
- Dilek, İbrahim (2013) Türk Mitoloji Sözlüğü (Altay-Yakut), İstanbul:Gazi Kitabevi. ISBN 6053440352
- Dilçin, Cem (1983) Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları ISBN 9789751604897
- Orkun, Hüseyin Namık (1943) Türk Efsaneleri, İstanbul:Çınar Yayınları