آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده مطبوعات
آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده مطبوعات — آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ۱۹۱۸–۲۰ ایللر بوتون اوّلکی دؤورلره نیسبتاً ان یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی‌دیر. بو دؤورون مطبوعاتی هم کئیفیت، هم ده کمیت باخیمیندان میلّی مدنیتین موهوم ترکیب حیصه‌سی کیمی آذربایجان حیاتی‌نین جانلی سالنامه‌سینه چئوریلدی. ایکی ایل ایچری‌سینده اؤلکه ده ۱۰۰-ه یاخین آددا قزئت و درگی چیخمیشدیر. جومهوریت دؤورو مطبوعاتی‌نین سجیه‌وی خوصوصیتی تکجه اونون سای گؤستریجی‌سینده دئییل، هر شئیدن اول ایدئیا-مضمون زنگینلیگینده ایدی.
ایدئیا ایستیقامتی
دَییشدیر۱۹۱۸–۲۰ ایللر مطبوعاتین ایدئیا ایسیتیقامتی باخیمیندان تخمیناً آشاغیداکی کیمی قروپلاشدیرماق اولار: آذربایجان خالق جومهوریتی ایدئیالارینی تبلیغ ائدن میلّی مطبوعات، جومهوریت حؤکومتینه موخالیفتده اولان بولشویک مطبوعاتی، بولشویک مطبوعاتی ایله موخالیفتده اولان اس‌ار-منشویک مطبوعاتی، ارمنی‌لرین آذربایجانا قارشی اراضی ایدیعالارینا حاق قازاندیرماق اوچون جانفشانلیق ائدن ارمنی-داشناک مطبوعاتی، اؤزونو بی‌طرف آدلاندیران و هئچ بیر سیاسی پارتیایا منسوب اولمایان اینفورماتیک قزئت‌لر، درگی‌لر. لاکین اونلارین ایچری‌سینده داها رئال حیات قووّه‌سینه و گئنیش اوخوجو آودیتوریاسینا مالیک اولانی آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین ایدئیالارینی تبلیغ ائدن و دستکله‌ین مطبوعات ایدی.[۱]
جومهوریت حؤکومتی دؤورونده باکی، گنجه، شوشا، تیفلیس، ایروان و دیگر مدنی-اینضیباطی مرکزلرده چیخان مطبوعات نومونه‌لری تکجه آذربایجان-تورک دیلینده دئییل، روس، گورجو، ارمنی، لهیستان، فارس، آلمان و غئیری دیللرده ده نشر ائدیلیردی.
یارادیلماسی
دَییشدیرآذربایجان خالق جومهوریتی‌نین بوتون دیگر ایجتیماعی-سیاسی قوروم‌لاری کیمی اونون دؤوری مطبوعاتی دا بیردن-بیره یارانمامیشدی. هله ۱۹. عصرین ۱-جی یاری‌سیندا آذربایجاندا میلّی و عوموم‌بشری ایدئال‌لارین مفکوره‌چی‌لری و تبلیغاتچی‌لاری اولموش عباسقولو آغا باکیخانوف و میرزا فتعلی آخوندزاده کیمی یازیچی، موتفکّیر و ایجتیماعی خادیم‌لر ترقّی‌نین باشلیجا یولونو، میلّی ایستیقلالین طنطنه‌سینی دؤوری مطبوعات نشر ائتمکده معنوی و اخلاقی قوروم‌لاری اینکیشاف ائتدیرمکده گؤروردولر. بو یولون داوامچیسی اولان حسن بیگ زردابی اؤز بؤیوک سلف‌لری‌نین آرزولارینی یئرینه یئتیرمیش، ۱۸۷۵ ایلده " اکینچی " قزئتی‌نین تیمثالیندا ایلک میلّی مطبوعاتی یاراتمیشدیر. "اکینچی" قزئتی‌نین میلّی معاریفچی‌لیک عنعنه‌لری‌نین داوامی اولاراق، ۱۹. عصرین سونلاریندا تیفلیسده جلا‌‌ل‌الدین و سید اونسی‌زاده قارداش‌لاری‌نین " ضیا " (۱۸۷۹–۸۰)، " ضیا-قافقازیه " (۱۸۸۰–۸۴) و " کشکول " (۱۸۸۳–۹۱)، ۲۰. عصرین ایلک ایللرینده ایسه محمد آغا شاهتاختلی‌نین " شرق-روس " (۱۹۰۳–۰۵) قزئت‌لری مئیدانا چیخمیشدیر. روسیه‌ده ۱۹۰۵ ایل اینقیلابیندان سونرا علی بیگ حسین‌زاده و احمد بیگ آغایئفین " حیات " (۱۹۰۵–۰۶) درگیسی میلّی ایدئال‌لاری یئنی تاریخی مرحله ده داوام ائتدیرمیشدیر.
جومهوریته گلن یولدا آذربایجان مطبوعاتی‌نین اینکیشافیندا " ملا نصرالدین" -ین تبلیغ ائتدیگی درین دموکراتیزم و آزالیق ایدئیالاری امپیریالیزمین موستملکه‌چی‌لیک سیاستینه، گئری‌لیگه، مؤوهوماتا، جهالته، خورافاتا قارشی موباریزه ده معاریف و مدنیتین ترقّی‌سینده موهوم رول اوینادی. بئله‌لیکله، ۱۹. عصرین سونلاری — ۲۰. عصرین اوّل‌لری‌نین بوتون بو دؤوری مطبوعات نومونه‌لری آذربایجاندا میلّی-ایجتیماعی فیکرین، آزادلیق ایدئیالاری‌نین اویانیشیندا موستثنا اهمیت کسب ائتمیشدیر.
آذربایجان و عوموم‌تورک میلّی مفکوره‌سی‌نین فورمالاشماسیندا و اینکیشافیندا موهوم رول اوینایان حسن بیگ زردابی، علیمردان بیگ توپچوباشوف، اسماعیل بیگ قاسپرالی و دیگرلری میلّی مطبوعاتین ترقّی‌سینه ده گوجلو تاثیر گؤستردیلر.
مطبوعات حاقیندا نیظامنامه
دَییشدیرآذربایجان حؤکومتی و پارلمانی مطبوعاتین و نشریات‌لارین ایشینی دؤورون طلب‌لری سویّه‌سینده قورماق اوچون بیر سیرا قرارلار قبول ائتمیشدیر. پارلمانین ۱۹۱۹-جو ایل ۳۰ اوکتوبر تاریخلی قراری ایله قبول ائتدیگی " مطبوعات حاقیندا نیظامنامه " ده گؤستریلیر کی، " مطبوعات، لیتوقرافی‌و بونا بنزر موسیسه‌لرین آچیلماسی اوچون هابئله چاپ محصولونون نشری و ساتیلماسی اوچون حؤکومت ایداره‌لری‌نین هئچ بیر ایجازه‌سی طلب اولونمور " . دؤوری نشرلرین تأسیس اولونماسی اوچون آنجاق اؤز مقصدلری باره ده مطبوعات ایشلری اوزره باش موفتتیشه عریضه تقدیم ائدیلمه‌سی کیفایت ایدی. نیظامنامه‌یه اساساً، مطبوعات اورقانی آنجاق قووّه‌ده اولان قانون‌لاری پوزوب جینایت تؤرتدیکده محکمه‌نین قراری ایله مسئولیته جلب ائدیله بیلردی. جومهوریت حؤکومتی مطبوعات آزادلیغینی میلّی شوعورون، میلّی مدنیتین اینکیشافی اوچون موهوم شرطلردن بیری حساب ائدیردی. معلومدور کی، آذربایجان خالق جومهوریتی یارانانا قدر تزار روسیه‌سی ترکیبینده اولان آذربایجاندا مطبوعات آزادلیغی یوخ ایدی. آنا دیلینده یازیب اوخوماق بؤیوک مانعه‌لرله قارشیلاشیر، قزئت و درگی‌لر جیدی سانسورا معروض قالیردی. تزاریزمین آذربایجان خالقینی اوزون مودت میلّی موستملکه اسارتینده ساخلاماسی میلّی شوعورون، میلّی مدنیتین اینکیشافینا آغیر ضربه وورموشدو. آذربایجان خالق جومهوریتی حؤکومتی‌نین ۱۹۱۸-جی ایل ۹ نووامبر تاریخلی سرانجامی ایله مطبوعات و کوتلوی اینفورماسیونواسیطه‌لری‌نین مضمونو، نشری و یاییلماسی اوزرینده دؤولت نظارتی لغو اولونموشدور.
آذربایجانین ۱۹۱۸–۲۰ ایللرده کی دؤوری مطبوعاتی اهالی‌نین موختلیف زومره‌لری‌نین ماراق‌لارینی عکس ائتدیریردی. بئله کی، گنجلره مخصوص " گنجلر یوردو " ، طلبه و موعلیم‌لره عایید " افکار-موتعلیمین " ، علم و اینجه صنعت خادیم‌لری‌نین " مدنیت " کیمی قزئت ودرگی‌لر نشر اولونوردو. اونلارین صحیفه‌لرینده میلّی دیرچلیش نامینه تحصیل، علم، معاریف و مدنیتین اینکیشافینا، میلّی روحلو یئنی نسلین یئتیشدیریلمه‌سینه، عئینی زاماندا اؤلکه‌ده باش وئرن ایجتیماعی-ایقتیصادی، سیاسی حادیثه‌لره دایر مقاله‌لر درج اولونوردو.
۱۹۱۹-جو ایل مارسین ۱۱-ده نشره باشلایان " اؤوراق-نفیسه " درگیسی آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ادبیات و اینجه صنعتدن بحث ائدن ایلک دؤوری مطبوعات اورقانی ایدی. ۱۹۱۹-جو ایلین مارس-آقوست آیلاریندا باکی‌دا جمعی ۶ نؤمره‌سی نشر ائدیلمیش همین درگی‌نین رداکتورو علی‌عباس مذنب، ناشیری بسته‌کار ذولفقار بیگ حاجی‌بیگلی، رسامی عظیم عظیم‌زاده ایدی. درگی‌نین صحیفه‌لرینده فیریدون بیگ کؤچرلی، عبدالله شایق، جامو بیگ جبرائیل بیگلی، ذولفقار حاجی‌بیگلی، علی‌عباس مذنب ، امین عابد، محمد هادی و باشقا مؤلیف‌لر چیخیش ائدیردیلر. درگی‌ده موسیقی، تئاتر، معمارلیق آبیده‌لری حاقیندا مقاله‌لر و فوتوشکیل‌لر درج اولونور، آکتیورلارین حیاتی و صحنه فعالیت باره ده یازی‌لار وئریلیردی. ارمنی‌لرین آذربایجانلی‌لارا قارشی تؤرتدیکلری سوی‌قیریمینا، قانلی داشناک ایرتیجاسینا دایر یازی‌لار دا توپلودا گئنیش یئر توتوردو. " اؤوراق-نفیسه " ده میلّی اؤزونودرکین، میلّی روحون آشیلانماسی، تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک ایدئیالاری‌نین تبلیغی مسله‌لری بؤیوک اهمیت کسب ائدیردی. درگی‌نین ۵-جی ساییندا یازیلدیغینا گؤره، " اؤوراق-نفیسه " کاغیذ قیتلیغی اوزوندن باغلانمیشدیر.
آخ‌ج دؤورونده مطبوعات اورقانلاری
دَییشدیرآذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده آشاغیداکی میلّی ایستیقلال ایدئیالی مطبوعات اورقانلاری نشر اولونموشدور:
- زنبور قزئتی‌نین ایلک نؤمره‌سی
- " ایستیقلال " (۱۹۱۸–۲۰)،
- " آذربایجان " (۱۹۱۸–۲۰)،
- " اؤوراق-نفیسه " (۱۹۱۹)،
- " موسلمانلیق " (۱۹۱۷–۱۹)،
- " قورتولوش " (۱۹۲۰)،
- " گنجلر یوردو " (۱۹۱۸)،
- " شئیپور " (۱۹۱۸–۱۹)،
- " زنبور (درگی) " (۱۹۱۹)
و ب...
ایقبال قزئتی
دَییشدیراساس مقاله: ایقبال (قزئت)
آذربایجان خالق جومهوریتی مطبوعاتی‌نین حقیقی سلف‌لری ۱۹۱۱-جی ایلدن سونرا مئیدانا گلمیشدیلر. هله ۱۹۱۲-جی ایل مارسین ۶-دا بیر قروپ ضیالی باکی‌دا اوروجوف قارداش‌لاری‌نین مطبعه‌سینده گله‌جک خالق جومهوریتی‌نین ایجتیماعی-سیاسی مرام‌لارینی ایلک دفعه کونسپسیون شکلینده تبلیغ ائدن " ایقبال " (۱۹۱۲–۱۵) گونده لیک قزئتی‌نین نشرینه باشلامیشدیلار. ۱۹۱۵-جی ایل آوریلین ۲۷-نه کیمی داوام ائدن ۹۲۳ سایی چیخمیش بو قزئتی موختلیف واختلاردا صنعت‌الله عین‌اله‌یئف (ابراهیموف)، سید حسین صادق (کاظم‌اوغلو)، محمد امین رسول‌زاده و م.ه.عبدالعزیززاده رداکته ائتمیشدلر. " ایقبال " قزئتی‌نین فعالیتینده آذربایجان میلّی فیکری‌نین علی‌عباس مذنب، اوزئییر حاجی‌بیگلی، علی رازی، صمد منصور، علی‌پاشا صبور، حسین جاوید و ب. گؤرکملی خادیم‌لری یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر.
دیریلیک درگیسی
دَییشدیراساس مقاله: دیریلیک (درگی)
۱۹۱۴-جو ایل اوکتوبرون ۱۵-ده ع.مذنبین رداکتورلوغو ایله دیگر بیر میلّی مطبوعات نومونه‌سی — "دیریلیک" درگیسی نشره باشلاییر. بورادا ع.مذنبین و محمد امین رسول‌زاده‌نین آذربایجان خالقینی اؤزونودرکه حاضیرلایان پوئتیک و پوبلیسیست اثرلری درج ائدیلمیشدیر.
آچیق سؤز قزئتی
دَییشدیراساس مقاله: آچیق سؤز (قزئت)
۱۹۱۵-جی ایل اوکتوبرون ۲-ده باکی‌دا ایلک دفعه اولاراق میلّی پروقراملی " آچیق سؤز " قزئتی‌نین نشرینه باشلانیر. " آچیق سؤز " اصلینده غئیر-قانونی شکیلده فعالیت گؤسترن " موساوات " پارتی‌سی‌نین اورقانی ایدی. بو قزئتین ده رهبرلری و یازارلاری " ایقبال " و " دیریلیک " قزئت‌لری‌نین اساس مؤلیف لری ایدیلر. " آچیق سؤز " قزئتی عیسی بیگ آشوربیگوفون کئچمیش " کاسپی " مطبعه‌سینده، محمدعلی رسول‌زاده‌نین مودیرلیگی و محمد امین رسول زاده‌نین رداکتورلوغو ایله چیخیردی. " آچیق سؤز " قزئتی آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی فیکیر تاریخینده، ایلک دفعه اولاراق، خالقین ایستیقلال اوغروندا گله‌جک موباریزه کونسپسیونو اولان " تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک " شوعارینی آچیق شکیلده تبلیغ ائدیردی. " آچیق سؤز "-ون صحیفه‌لرینده ۲۰. عصر آذربایجان میلّی فیکری‌نین ان گؤرکملی خادیم‌لری — سید حسین، نریمان نریمانوف، اوزئییر حاجی‌بیگلی، عمر فایق نعمان‌زاده، حسن بیگ آغایئف، حسین جاوید، احمد جواد،عبدالله شایق، علی‌عباس مذنب، گنج شاعیر و دراماتورق‌لار — جعفر جبارلی و میرزه بالا محمدزاده چیخیش ائدیردیلر. " آچیق سؤز " جومهوریت دؤورو عرفه‌سینده آذربایجان حیاتی‌نین موهوم ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لری‌نین جانلی سالنامه‌سی ایدی. بو قزئت خوصوصیله روسیه‌ده ۱۹۱۷-جی ایل اینقیلابی دؤورونده آذربایجان خالقی‌نین میلّی موستقیل‌لیگی یولوندا باشلیجا مانعه‌لر اولان روس-بولشویک و ارمنی-داشناک ایرتیجاسینا قارشی فیکیر موباریزه‌سی‌نین باشیندا دوروردو. محمد امین رسول زاده " آچیق سؤز "-ون ایلک ساییندا درج اولونموش پروقرام مقاله‌سینده یازیردی: " 'موتّحید بیر روح و موشترک بیر غایه‌یه مالیک اولمایان میلت‌لرله یئنی اساس‌لار اوزرینده قورولاجاق حیات حسابلاشمایاجاق و بؤیله بیر سیلاحدان محروم قالان جاماعات‌لار کیمسه‌یه سؤز ائشیتدیرمه‌یه‌جکلر' " ( " آچیق سؤز " ، ۱۹۱۵، ۲ اوکتوبر).
بو دؤورون " ایقبال " ، " دیریلیک " ، " تکامول " ، " آچیق سؤز " ، " ایستیقلال " و س. مطبوعات اورقانلاری آذربایجانین مدنی حیاتینا بؤیوک تاثیر گؤستریر، خالقی میلّی مدنیته، میلّی شوعورا یییه‌لنمگه چاغیریر، بئله‌لیکله میلّی مفکوره‌نین فورمالاشماسینا عوض سیز یاردیم ائدیردیلر. میلّی-سیاسی بیرلیگه چاغیریش آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین یارانماسی عرفه‌سینده بوتون آذربایجان میلّی مطبوعاتی‌نین باشلیجا شوعارینا چئوریلدی. صنعت‌الله عین‌الله‌یئف " آچیق سؤز " قزئتی‌نین ۱۹۱۵-جی ایل ۱۵ مارس تاریخلی ساییندا باکی‌دا یاخینلاشماقدا اولان روس-بولشویک و ارمنی-داشناک تجاووزو باره ده یازیردی: "باش کسیلدیکده ساققاللا برابر گئده‌جکدیر" .
موساوات و ایستیقلال قزئت‌لری
دَییشدیر" موساوات " پارتی‌سی‌نین آذربایجان خالقینی میلّی موباریزه‌لره حاضیرلاماق اوچون ۱۹۱۷-جی ایل ژوئیه‌نین ۱۰-دا " موساوات " آدلی قزئتین نشرینه باشلادی. جمعی ۶ سایی ایشیق اوزو گؤرموش بو قزئت سیاسی پروقرامیندا دَییشیکلیک ائدیله‌رک " میلّی موختاریت " طلبی " میلّی موستقیل‌لیک "له عوض اولوندوقدا " موساوات " قزئتی‌نین نشری دایاندیریلیر و ۱۹۱۸-جی ایل فوریه‌نین ۴-دن " تورک عدم-مرکزیت "موساوات" فیرقه‌سی‌نین نشر-افکاری " باشلیغی ایله " ایستیقلال " قزئتی چیخماغا باشلاییر.
۱۹۱۸-جی ایلین اول‌لرینده آذربایجاندا سیاسی حاکیمیت اوغروندا موباریزه اؤزونون ان یوکسک حدّینه چاتیر. روس-بولشویک و ارمنی-داشناک ایرتیجاسی " موساوات "ین حاکیمیته گلمه‌سینه مانع اولماق اوچون دریدن-قابیقدان چیخیر، اؤلکه‌ده هرج-مرجلیک، فیتنه-فسادلار، سوی‌قیریم‌لاری تؤرتمگه باشلاییر. ۱۹۱۸-جی ایل مارسین ۳۱-ده باکی‌دا، هابئله آذربایجانین موختلیف بؤلگه‌لرینده ارمنی-داشناک و روس-بولشویک‌لری قاراگوروه‌چولاری طرفیندن تورک موسلمان اهالی‌یه قارشی تؤره‌دیلن کوتلوی سوی‌قیریم‌لاری بو دؤور آذربایجان میلّی مطبوعاتنین باشلیجا مؤوضوسو ایدی. میلّی مطبوعاتین شوعورلاری اویاتماق فعالیتی، آپاردیغی معاریفچی‌لیک تبلیغاتی یاخینلاشماقدا اولان دؤشمن تخریبات‌لاری‌نین ایفشاسیندا بؤیوک رول اویناییردی. " ایستیقلال " قزئتی‌نین مرامی اونون باشلیغیندا وئریلن مشهور اپیقرافدا آیدین ایفاده ائدیلیردی:
میلت یولودور، حاق یولودور توتدوغوموز یول.
ائی حاق! یاشا، ائی سئوگیلی میلت، یاشا وار اول!
" ایستیقلال "دا احمد جواد، میرزه بالا محمدزاده، سید حسین، عبدالله شایق، حسین میرزا جمالوف، فرهاد آغازاده، علی یوسف، خلیل ابراهیم و باشقا مؤلیف‌لر چیخیش ائدیردیلر. بئله‌لیکله، یئنی دؤورده آذربایجان خالقی‌نین اؤزونودرکینده عباسقولو آغا باکیخانوف و میرزه فتعلی آخوندزاده‌دن باشلامیش، میرزه جلیل و میرزه علی اکبر صابره قدر یارادیجی ضیالی‌لار بؤیوک رول اوینامیشلار. آرتیق جومهوریت قورولارکن میلت اؤزونو، سوی‌کؤکونو، گؤرکملی آدام‌لارینی تانیییر، میلّی ایداره‌چی‌لیگی، میلّی مفکوره‌نین تظاهورو کیمی قبول ائدیردی.
آذربایجاندا میلّی ایستیقلال اعلان ائدیلدیکدن سونرا میلّی مطبوعاتین قارشی‌سیندا یئنی وظیفه‌لر دوردو. اساس وظیفه خالق جومهوریتی‌نین قورونوب ساخلانماسیندا داخیلی و خاریجی تهلوکه‌لره قارشی ایدئولوژی موباریزه آپارماقدان عیبارت ایدی. یئنی تاریخی وظیفه‌لری حیاتا کئچیرمک اوچون آذربایجان خالق جومهوریتی ۱۹۱۸-جی ایلین آوریلدن "آذربایجان " قزئتینی نشر ائتمگه باشلادی. قزئتین موختلیف واختلاردا رداکتورلاری جئیهون بیگ حاجی‌بیگلی، شفیع بیگ رستم‌بیگلی، اوزئییر بیگ حاجی‌بیگلی و خلیل ابراهیم اولموشلار.
آذربایجان قزئتی
دَییشدیرآذربایجان خالق جومهوریتی‌نین رسمی اورقانی اولان " آذربایجان " قزئتی‌نین باشلیجا مرامی یئنیجه قورولموش میلّی حؤکومتی مودافیعه ائتمک ایدی. جومهوریتین بوتون سیاسی-ایجتیماعی، ایقتیصادی و مدنی تأسیسات‌لاری‌نین تاریخی منظره‌سی بو قزئتده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. " آذربایجان "ین ایلک ۴ سایی گنجه ده چیخمیش، سونرالار ایسه باکی‌دا آذربایجان و روس دیللرینده نشر اولونموشدور. دؤرد صحیفه‌لیک قزئتین ایکی صحیفه‌سی آذربایجان، ایکی صحیفه‌سی ایسه روس دیلینده بوراخیلمیشدیر. قزئتین ایلک نؤمره‌سینده باکی‌نین آزاد ائدیلمه‌سی (۱۹۱۸، ۱۵ سپتامبر) ایله باغلی خبرلر، محمد هادی‌نین تورک عسگری‌نین شوجاعتینی وصف ائدن " تورک نغمه‌سی " شعری ده درج ائدیلمیشدیر.
" آذربایجان " قزئتی‌نین سپتامبرین ۱۹-دا روس دیلینده چاپدان چیخمیش ساییندا شفیع بیگ رستم‌بیگلی " دوشونمک واختی‌دیر " مقاله‌سینده " داشناکسیون " پارتی‌سی‌نین آذربایجان خالقینا قارشی دوشمنچی‌لیک سیاستینی ایفشا ائدیر و ارمنی‌لره خبردارلیقلا یازیردی: " …هله نه قدر کی گئج دئییل، ارمنی خالقی اؤز قونشولاری ایله صمیمی و مهریبان یاشاماق یولونا قدم قویسون. باشقا یول اونلار اوچون دایم فلاکتلی اولاجاقدیر " .
پاریس صولح کونفرانسیندا (۱۹۱۹–۲۰) ایشتیراک ائتمک اوچون آذربایجان جومهوریتی نوماینده هئیتی‌نین ترکیبینه موشاویر قیسمینده " آذربایجان " قزئتی‌نین رداکتورو جئیهون بیگ حاجی بیگلی ده داخیل ائدیلمیشدیر.
آذربایجان خالق جومهوریتی حؤکومتی‌نین قرار، سرانجام، فرمان و دیگر نورماتیک سندلری‌نین خوصوصی نشرلرده وئریلمه‌سی " آذربایجان " قزئتی‌نین صحیفه‌لرینده داها چوخ نظری مقاله‌لرین، آذربایجانا همچنین دونیا و بؤلگه اؤلکه‌لرینه عایید خبرلرین، اوخوجولاری ماراقلاندیران باشقا یازی‌لارین درج ائدیلمه‌سینه ایمکان یارادیردی.
آذربایجان خالق جومهوریتی میلّی شوراسی‌نین خوصوصیله اونون آذربایجان پارلمانینین چاغیریلماسی ساحه‌سینده کی فعالیتی " آذربایجان " قزئتی‌نین صحیفه‌لرینده گئنیش عکس اولونموشدور. آذربایجان پارلمانینین ۱۹۱۸-جی ایل دسامبرین ۷-ده ایشه باشلادیقدان سونرا ایسه قزئت اونون فعالیتینی داها گئنیش ایشیقلاندیرمیش، پارلمانین موهوم ایجلاس‌لاریندا ایستنوقرافیک حسابات‌لاری " آذربایجان مجلیس-معبوسانیندا " روبریکاسی آلتیندا درج ائتمیشدیر. بوندان باشقا، قزئتده " رسمی خبرلر " ، " تلقراف خبرلری " ، " روسیه‌ده " ، " ارمنیستاندا " ، " گورجوستاندا " ، " تورکیه ده " ، " ایروان موسلمان‌لاری‌نین حالی " ، " تئاتر و موسیقی " و س. کیمی دایمی روبریکالار دا وار ایدی.
محمد امین رسول‌زاده، اوزئییر بیگ حاجی‌بیگلی، خلیل ابراهیم، فرهاد آغازاده، حاجی ابراهیم قاسموف، محمد آغا شاهتاختلی، عادل خان ضیادخانوف، علی‌عباس مذنب، شفیقه افندی‌زاده، ایستانبولدا تحصیل آلان امین عابد و ب. " آذربایجان " قزئتی‌نین صحیفه لرینده درج اولونان مقاله لری، اثرلری آذربایجان تاریخی‌نین، مدنیتی‌نین، معاریفی‌نین اینکیشافینا، میلّی شوعورون اویانماسینا، میلّی اؤزونودرکین تشکّولونه یاردیم ائتمیش آذربایجانچی‌لیق، ایستیقلالچی‌لیق، تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، موعاصیرلیک مفکوره‌سی‌نین تبلیغینده موهوم رول اوینامیشدیر. قزئت صحیفه‌لرینده محمد هادی، احمد جواد، سید حسین، جعفر جبارلی، یوسف وزیر چمن‌زمینلی و ب. وطنپرور، یوردسئور شاعیر و ادیب‌لرین میلّی موستقیل‌لیک حیس‌لری آشیلایان، " وطن قایغیسی و میلت دویغوسونو هر شئیدن اوستون توتماغا " چاغیران اثرلرینه گئنیش یئر وئریلیردی. آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده میلّی ایدئولوژی‌نین تشکّولونده و اینکیشافیندا اوزئییر بیگ حاجی‌بیگلی‌نین بؤیوک خیدمتی اولموشدور. ایجتیماعی-سیاسی حیاتدا گئدن پروسه‌لرین فعال ایشتیراکچیسی اولان پئشه‌کار ژورنالیست کیمی او دؤوری مطبوعاتدا میلّی مدنیتیمیزین بو و یا دیگر ساحه‌لرینه دایر مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، میلّی آزادلیق و ایستیقلالچی‌لیق کونسپسیونونو یارادیجیلیغی‌نین باشلیجا مرامی سایمیشدیر.
او.حاجی‌بیگلی اؤز یازی‌لاریندا ارمنی-داشناک قولدورلاری‌نین آذربایجانلی‌لارا قارشی تؤرتدیکلری سوی‌قیریم‌لاری‌نین، قاراباغ ارمنی‌لری‌نین آذربایجان حؤکومتینه تابع اولماق ایسته‌مه‌مه‌لری‌نین سیاسی ماهیتینی آچیر، بوتون بونلارین اصل سببکاری اولان روس-بولشویک-داشناک قووّه‌لرینی ایفشا ائدیردی.
قزئت آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین دؤولت، ایجتیماعی-سیاسی، ایقتیصادی و مدنی حیاتینی گئنیش عکس ائتدیریردی. آذربایجانین ۱۹۱۸–۲۰ ایللر تاریخی‌نین اؤیره نیلمه‌سینده بو قزئتین موستثنا اهمیتی واردیر.
قورتولوش درگیسی
دَییشدیراساس مقاله قورتولوش (درگی)
ایلک نؤمره‌سی ۱۹۲۰-جی ایلین اولینده چیخمیش " قورتولوش " درگیسی ده ادبی-مدنی ساحه‌ده خئیلی ایش گؤرموش، آذربایجان خالقی‌نین میلّی مدنیتی‌نین تبلیغینه چالیمیشدیر. وطنپرور و میلّیتچی ضیالی‌لاردان عبدالله شایق، حسین جاوید، سلمان ممتاز، فیض‌الله ساجد، علی یوسف، عبدالرحمان داعی و باشقالاری توپلودا امکداشلیق ائتمیشلر.
۱۹۱۸–۲۰ ایللرده آذربایجان خالق جومهوریتی حؤکومتینه موخالیفتده اولان مطبوعات ایچری‌سینده ان فعالی و گوجلوسو بولشویک مطبوعاتی ایدی. بو مطبوعات همین ایللرده شیمالی آذربایجانین سووئت روسیه‌سی ترکیبینه قاتیلماسی اوغروندا موباریزه آپاریردی. روسیه‌دن تکجه ایدئولوژی دئییل، هم ده مادّی-تکنیکی جهتدن یاردیم آلان آذربایجان بولشویک‌لری گئنیش مطبوعات شبکه‌سی یاراتماغا نایل اولموشدولار. بولشویک‌لر ۱۹۱۷–۲۰ ایللرده آذربایجاندا قیرخدان آرتیق آددا قزئت و درگی چیخارمیشلار. بولشویک مطبوعاتینی چوخ حاضیرلیقلی سیاسی قووّه لر ایداره ائدیردی. بولشویک مطبوعاتی‌نین آپاریجی اورقانی " هومّت " قزئتی ایدی. قزئت ۱۹۱۷–۱۸ ایللرده یازیچی و پوبلیسیست محمد سعید اوردوبادی و اینقیلابچی-پوبلیسیست داداش بنیادزاده‌نین رداکتورلوغو ایله چیخیردی. بولشویک مطبوعاتی‌نین ان فعال نوماینده سی علی‌حیدر قارایئف ایدی. او، ۱۹۱۸-جی ایلده بیر مودّت تیفلیسده گورجوستان منشویک حؤکومتی داخیلینده " هومت " پارتی‌سی‌نین میلتچی فراکسیونونا مخصوص "آل بایراق " آدلی قزئتین رداکتورو اولموش، ۱۹۱۹ ایلدن باکی‌یا گلیب، بولشویک‌لرله فعال امکداشلیغا باشلامیشدی. ع.قارایئف۱۹۱۸–۲۰ ایللرده روس و آذربایجان دیللرینده نشر ائدیلن " آل بایراق " ، " زحمت صداسی " ، " آذربایجان فوقراسی " ، "Bednota" ، "Raboçaya pravda" ، "Qolos truda" ، "مشعل " ، " اوکتوبر اینقیلابی " کیمی قزئت و درگی‌لرین رداکتورو اولموشدور. بوتون بو دؤوری مطبوعات اورقانلاری ظاهیراً نه قدر رنگارنگ اولسا دا، مضمونجا بیر او قدر یکرنگ ایدی. بولشویزمه خیدمت ائدن بو مطبوعات سوسیالیزم ایدئیالارینی تبلیغ ائدیر، کوتله‌لری سوسیالیست اینقیلابی اوغروندا موباریزه‌یه چاغیریر، خالقین میلّی بیرلیگینی، عنعنه‌وی ایدئال‌لارینی صینفی قارشی‌دورما ایدئیاسی ایله زهرله‌ییردی. ۱۹۱۸–۲۰ ایللرده باکی‌دا یئرلی بولشویک‌لرله بیر مؤوقعده دایانان و آذربایجاندا میلّی حؤکومتله موخالیفتده اولان"Bakinets" (۱۹۰۷–۲۰), "Bakinskayajizn", "Bakinskiy raboçiy" (۱۹۰۶–۲۰, RSDFP باکی کومیته‌سی‌نین اورقانی), "Bakinskoye slovo", "Bakinskoye utro", "İskra", "Nabat" (۱۹۱۹), "Naşa jizn" (۱۹۱۹), "Proletariy" و س. روس-دیللی قزئت و درگی‌لر ده چیخیردی. ۱۹۱۸–۲۰ ایللرده آذربایجاندا ارمنی دیلینده چیخان قزئت و درگی‌لر ایچری‌سینده میلّی حؤکومته قارشی قاتی دوشمنچی‌لیک مؤوقئعییندن چیخیش ائدن " آرتساخ " ، " آپاراژ " و س. قزئت و درگی‌لر خوصوصیله فعاللیق گؤستریردی. روس دیلینده چیخان داشناک‌یؤنلو "Znamya truda", "Yedinaya Rossiya" ("İskra"), "Naşe vremya", "Vperyod" کیمی قزئت‌لر میلّی حؤکومتین علئیهینه تبلیغاتدا هئچ ده اونلاردان گئری قالمیردی. بو نشرلرین تحریه هئیت‌لری آذربایجان خالقی‌نین میلّی منافع‌لرینه خیدمتدن و اونو تمثیل ائتمکدن چوخ اوزاق ایدی. اونلار میلّی پارتی‌لره، هر جور میلّی ایدئیایا، میلّی اؤزونودرکه قارشی قیزغین موباریزه آپاریر، فهله‌لری هر واسیطه ایله میلّی آزادلیق حرکاتیندان اوزاقلاشدیرماغا چالیشیر، خالقین حوریت و جومهوریت آرزولارینا قارشی چیخیردیلار. سوسیالیست و بولشویک مطبوعاتی باکی‌دا و آذربایجانین بیر چوخ شهر و کندلرینده ارمنی-بولشویک قولدورلاری‌نین تورک-موسلمان اهالی‌یه قارشی ۱۹۱۸ ایل مارس قیرغینینی، سونراکی سوی‌قریم‌لاری داها دا قیزیشدیریر، یئنی تخریبات‌لارا ال آتیردی. " Znamya truda " قزئتی یازیردی کی، " باکی‌داکی مارس حادیثه‌لری‌نین میلیون ایضاحی وار " . "Vperyod" قزئتی ایسه موساواتچی‌لارین گویا روسلاری آذربایجاندان سیخیشدیریب چیخارتدیغینی ایدیعا ائدیردی. ۱۹۱۸–۲۰ ایللرده باکی‌دا گورجو، یهودی، لهیستان، فارس و باشقا دیللرده ده، اصلینده، میلّی حؤکومته قارشی چیخان، آیری-آیری خاریجی قووّه‌لرین منافعیینی مودافیعه ائدن بیر سیرا دؤوری مطبوعات اورقانلاری نشر ائدیلیردی.
ساتیریک درگی‌لر
دَییشدیربو ایللرده آذربایجاندا میلّی ایدئیالی " شئیپور " و " زنبور " آدلی ساتیریک درگی‌لر چیخیردی. ایلک نؤمره‌سی ۱۹۱۸ ایل اوکتوبرون ۵-ده چیخمیش " شئیپور "-ون ناشیری صمد منصور، رداکتورو محمدعلی صدقی ایدی. ۱۹۱۹ ایلین آوریلیندن نشر ائدیلن " زنبور " دا محمدعلی صدقی، علی نظمی، صمد منصور، بالاقارداش ستاراوغلو و باشقا مؤلیف‌لرین گیزلی ایمضالارلا شعر و پوبلیسیست یازی‌لاری درج اولونوردو. درگی‌ده‌‌کی رنگلی کاریکاتورالار رسام عظیم عظیم‌زاده یه مخصوص ایدی. هفته ده بیر دفعه چیخان " زنبور "-ون جمعی ۲۴ نؤمره سی نشر ائدیلمیشدیر. ۱۹۱۸–۲۰ ایللرین ساتیریک مطبوعاتی موترقّی ایدئیالارین جارچیسی اولان " ملا نصرالدین" ادبی مکتبی‌نین ساتیرا عنعنه‌لریندن فایدالاناراق، آزادلیق و ایستیقلال دوشمن‌لرینی، امپیریالیزمین موستملکه‌چی‌لیک سیاستینی، گئری‌لیگی، جهالتی و خورافاتی ساتیرا آتشینه توتور، خالقی علمی بیلیک‌لره یییه‌لنمگه، موعاصیرلشمگه سسله‌ییردی. عومومیتله، ۱۹۱۸–۲۰-جی ایللرین مطبوعاتی او دؤوره قدرکی آذربایجان میلّی مطبوعاتی‌نین دموکراتیک عنعنه‌لری‌نین یئکون مرحله‌سی ایدی. بو دؤورون مطبوعاتیندا آذربایجانین میلّی، ایجتیماعی-سیاسی فیکری، ۱۹۰۵-جی ایل اینقیلابیندان سونرا تزاریزمین موستملکه‌چی‌لیک سیاستینه قارشی خالقین اعتیراضی، ۱۹۱۱-جی ایلدن سونرا میلّی موختاریت ایدئیاسی، روسیه‌ده ۱۹۱۷-جی ایل اوکتوبر چئوریلیشیندن سونرا ایسه میلّی ایستیقلال ایدئال‌لاری اؤز عکسینی تاپمیشدیر. آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونون میلّی مطبوعاتی بوتون بو تاریخی موباریزه لرین سالنامه‌سی‌دیر.
اتک‌یازی‌لار
دَییشدیر- ^ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild, "Lider nəşriyyat", Bakı-2004, səh. 67–72