آذربایجان

آذربایجان جۇمهۇریّتی ایله یا آذربایجان (تاریخی اراضی) ایله قارؽشدؽرؽلمامالؽدؽر.

دیگر مقصدلر اۆچۆن، آذربایجان (دقیقلشدیرمه) یه باخین.

آذربایجان یوخسا جنوبی آذربایجان یادا گۆنئی آذربایجان و یا ایران آذربایجانی — ایرانین شۇمال-غرب ساحه‌سینده و آذربایجان جۇمهۇریّتینین جنۇبۇندا یئرلشن بؤیۆک بیر منطقه‌دیر. بۇ منطقه‌نین ان بؤیۆک شهری تبریزدیر و اورمیه، اردبیل و زنجان اوْنۇن دیگر متروْپوْلیسلر و اۇستان مرکزلری ساییلیرلار. آذربایجان اهالیسی‌نین چوْخۇنلۇغۇ آذربایجان تۇرکجه‌سینده دانیشاراق، تۇرک و یا آذربایجان تۇرکۇ آدلانیرلار. آذربایجان ایکی‌مین ایلدن چوخ یاشی اوْلان سیاسی بیر واحیدی تشکیل ائتمیشدیر و تاریخ بوْیۇ اورتاشرقین مدنیّت اوجاقلاریندان بیری تانینمیشدیر.

آذربایجان
منطقه
اؤلکه	ایران
اراضی
• جمع	۱۰۰٬۸۸۷٫۳۵ km2 (۳۸٬۹۵۲٫۸۲ sq mi)
	۱۲۲٬۶۲۰٫۴۷ مۆربّع کیلوْمتر (زنجان اوستانی ایله) شامیل اوْلدۇغۇ اۇستانلار: شرقی آذربایجان، غربی آذربایجان، اردبیل و زنجان
جمعیت  (۱۴۰۰)
• جمع	۸٬۸۷۴٬۰۰۰ نفر ۹٬۹۹۱٬۰۰۰ نفر (زنجان اوستانی ایله)
اتنیکلر
• چوخونلوق	آذربایجان تۇرکلری
• آزینلیق	کۆردلر، تالیشلار، تاتلار، ارمنیلر، آشور‌لار
دیللر	چوخونلوق: آذربایجان تۇرکجه‌سی آزینلیق: کۆردجه، تالیشجا، تاتجا، ارمنیجه، آشورجا

کئچمیش «خمسه ویلایتی» (ایندیکی زنجان اۇستانینا شامیل اولاراق، بۇ اۇستانین قزوین اۇستانی ایله سرحدّینده یئرلشن شِمیران قالاسینا قدر) اعتیبارلی منبع‌لرین بیر حیصّه‌سین‌ده، آذربایجانین ترکیبین‌ده و اوْنۇن جنۇبۇندا قئید اوْلۇنۇب‌دۇر. یاخۇد بۇ ویلایت، اَوّللَر عجم عراقینین (جیبال) ترکیبینده اوْلمۇش و ایندیلیغدا اۇزۇن‌مۆدّتدیر کی آذربایجانین ترکیبینده اوْلان بیر منطقه کیمی تقدیم ائدیلمیشدیر. ائله کی، تاریخی صورة الارض کیتابیندا (۹۷۷: عبّاسیلر دؤورۇ) آذربایجان خریطه‌سی‌نین ایچری‌سینده زنجانین مؤوقعی گؤستریلیب، صفویلر دؤورۇنده «سۇلطانیّه و زنجان» حؤکمدارلیغی آذربایجانین تبریز شهری‌نین بَیلربَیلیگینه تابع ایمیش و زندلر و قاجارلار دؤورلرینه عایید بعضی اعتیبارلی منبع‌لرده «آذربایجان خمسه‌سی» ایفاده‌سی ایشلدیلیب و خمسه، آذربایجانین باشلانغیجی حساب ائدیلیبدیر. ائله‌جه‌ده، زندلر دؤورۇ ایله عئینی واختدا زنجان خانلیغی (۱۸۱۰-۱۷۴۷) آذربایجان خانلیغلاریندان بیری حساب اوْلۇنۇب و آزادیستان جۇمهۇریّتی (۱۹۲۰) و آذربایجان میلّی حؤکۆمتی (۱۹۴۶–۱۹۴۵) دؤورلرینده‌ده ایندیکی زنجان اۇستانی، فعلی شرقی آذربایجان، غربی آذربایجان و اردبیل اۇستانلاری ایله بیرلیکده بو حؤکۆمتلرین اراضی‌سی و آذربایجان منطقه‌سی‌نین بیر حیصّه‌سی ایمیش.

آرازین شۇمالیدا (آذربایجان جۇمهۇریّتی ایله داغیستان سرحدّینده یئرلشن دربنده قدر) هیجری ۳-جۇ عصره قدر بعضاً آذربایجاندان آیری بیر منطقه حساب اوْلۇنۇردۇ؛ لاکین بابک خۇرّمدینین عۇصیانی یاتیریلدیقدان و عبّاسی خلافتی‌نین آرازین شۇمالیندا و جنۇبۇندا تام حؤکمرانلیغیندان سونرا، آران اینضیباطی جهتدن آذربایجانا تابع اوْلدۇ. ایسلام دؤورۇنده آرانین و بعضاً ارمنیّه‌نین آذربایجاندان اینضیباطی آسیلیلیغینا باخمایاراق، سلجۇقلۇلار سۇلاله‌سی یارانانا قدر آراز چایی هله‌ده آذربایجانین شۇمال سرحدّی حساب اوْلۇنۇردۇ؛ آمّا سلجۇقلۇلارین کؤچمه‌سی و منطقه‌یه تام حؤکمرانلیقلاریندان سونرا آرازین شۇمالی و جنۇبۇ، دیل، دین، مدنیّت و مۆعَیّن درجه‌ده سیاسی باخیمدان بیرلشدی. محض بۇ واختدان واسیلی بارتوْلدا گؤره: «آران درحال آذربایجانا قوْشۇلدۇ»؛ اۇ درجه‌ده کی، آذربایجان آدی آران آدینا کؤلگه سالمیش، یازیلاردا قاراباغ و شیروانلا یاناشی نادیر حاللاردا آران آدی ایشلنمیشدیر (مثلاً، «آران قاراباغی» عوضینه «آذربایجان قاراباغی»نین گئنیش یاییلماسی). بو باخیمدان زندلر دؤورونه عایید بعضی منبع‌لر آراز چایی‌نین «آذربایجانین اوْرتاسیندان» آخماسی و قاجار دؤورونه عایید بعضی منبع‌لرده «آذربایجانین اون‌یئددی شهری»نین ایراندان آیریلماسی قئید ائدیلمیشدیر.

تاریخ

بعضی قایناقلار اساسیندا، آذربایجان، مدیترانه دنیزی‌نین اطرافینداکی اولان توپراقلارلا و آفریقانین قوزئیی‌له برابر، بشریت‌ین شکیل تاپدیغی ایلک یئرلردندیر.

اراضی

اساس مقاله: آذربایجان (تاریخی اراضی)

آذربایجان سینیرلاری، ابن حوقل

آذربایجان، ادریسی‌نین خریطه‌سینده

نخجوان من کوره آذربایجان ۱۳٫۱۱٫۱۴۰۰

نخجوان من کوره آذربایجان ۱۳٫۱۱٫۱۴۰۰ ایصلاح اولونموش متن

Kərim xanın fərmanı – əsli sənəd1

Kərim xanın fərmanı – əsli sənəd2

آذربایجان سینیرلاری ان اسکی زامان‌لاردان بوگونه کیمین، دوولت‌لر و قودرت‌لرین ده‌ایشمه‌سی‌له ده‌ایشیب. ایسلام‌دان اونجه گونئی آذربایجان، هوری‌لر، لولوبی‌لر قوتی‌لر، مادلار و… دوولت‌لرین یوردو اوْلوب ساسانی‌لر زامانی آذربایجاندا اونملی ده‌ایشیک‌لر اوز وئریر. خوسرو انوشیروان (سلطنتی ۵۷۸–۵۳۱ م. ا) ایرانی دورد یئره بولوب، دورد «سپهبد» ا تاپشیریر. بۇ بولوم‌لر «کوست» آدلانیرلار. ایرانین کوست‌لاری بونلاردان عیبارت‌ایدی‌لر:

۱- دوغو کوستو (خوراسان)

۲- قوزئی کوستو (آتورپاتگان)

۳- گونئی کوستو (نیمروز)

۴- باتی کوستو

شیروان و آران هر ایکیسی آتورپاتگان کوستوندا یئرله‌شیدیلر و بونلارین شاهلاری آتورپاتگان سپهبدوندان تابعدیرلر. آتورپاتگان سپهبدو ایرانین ان گوجلو سپهبدوایدی.

ساسانی‌لر دوورونده قالان بیر کتبه‌ده دربندین آذربایجان سینیرلاریندا اولماغی آشکار اوْلونور:

من انوشیروان طرفیندان مأمور اوْلدوم، دربندین قوزئی حیصصه‌لرینده، قوزئی قبیله‌لرین آذربایجانا هوجومونون قاباغین آلماق اۆچون قالالار یارادام.

ایسلام‌دان سوْنرا کی دوورلرده‌ده موختلیف قایناق‌لاردا آذربایجان سینیرلاری‌نا ایشاره اوْلونور. اورنک اۆچون ۴۷۲-اینجی ایلده (۱۰۷۹ قمری ایلی) یازیلان «حدود العالم من المشرق الی المغرب» کیتابیندا آذربایجان‌ین سینیرلاری بئله توصیف اوْلونور:

مشرق این ناحیت (=آذربایجان) حدود گیلان است و گونئی وی حدود عراق است و جزیره، و مغرب وی حدود روم است و سریر، و شمال وی حدود سریر است و خزران. و این جای هاست. بسیار با نعمت‌ترین ناحیت هاست اندر اسلام؛ و ناحیت آبادان و با نعمت بسیار و آب‌های روان و میوه‌های نیکو و جایگاه بازرگانان و غازیان …

چئویرمه: "بو ناحیتین (=آذربایجان) شرقی گیلان و جنوبی عیراق لا جزیره‌دیر، و قربی روم و سریر، و شومالی سریر و خزران دیر. "

خوارزمشاه‌لار دورونده‌ده، موحممدایبنی نجیب بکران «جهان نامه» کیتابیندا کی سولطان موحممد خوارزمشاها سونولوب بئله ایضاحات وئریر:

کر جیحونی است در حدود آذرباذکان بر سه فرسنگی شهر بردعه که آن را کر خوانند.

چئویرمه: «کور آذربایجان حودودوندا بیر چای‌دیر، بردعه‌دن ۳ فرسخ آراسی وار و کور آدلانیر.»

تئیموری‌لر دووروندن قالمیش(۱۴۰۰-اونجو ایل) بیرسندده "نخجوان من کوره آذربایجان" ایشاره اوْلونور. بۇ سندده "خوط، شینهئر، هالزور، طاتئف کیلسه‌سی‌نین مولک‌لری" یندن سوز گئدیر. بۇ سند ۲۵ ربیع الاول ۸۰۳ / ۱۳٫۱۱٫۱۴۰۰ – ۱۳٫۱۱٫۱۴۰۰ یازیلیب.

سندین فارسجا یازی‌سی بئله‌دیر:

مناصب الکاء قپانات و سیسجان تومان نخچوان من کوره آذربیجان در دارالقضات معسکر ضفر اثر تصدیق شده که تمامت محدوده شش دانک املاک قریه خوط و شینهر و حالزور اول وادی رودخانه قریه اورط که داخل میانه سنور قریه خوط و بوردی می‌شود و عبور الفاصله متیمد جاری بلسان المتعارف ابودرق ثانی یذهب الذی ذوغالودرق الی الفاصل ایضاً ذوغالو زمین و ثانی عبور متصله بالماء مشهور همید …

صفوی‌لر دورونده «آذربایجان اوستانی» دورد بئیگ‌لر بئیگی‌یه بولونورموش:

تبریز بئیگ‌لر بئیگی‌سی، چوخورسعد بئیگ‌لر بئیگی‌سی، شیروان بئیگ‌لر بئیگی‌سی و قاراباق بئیگ‌لر بئیگی‌سی.

همین دوورده قاراغین کوچز ماحالیندا بیر مولکون شیشدانگ سندینده "آران قاراباغ من کوره آذربایجان" عیبارتیندن ایستیفاده اوْلونوب. سند ۹۸۱ / ۰ ژانویه ۱۵۷۳ – ۲۲٫۴.۱۵۷۴ تاریخینده یازیلیب.

متن فارسجادا بئله یازیلیب:

... تمامت ششدانک ملک قریه خزاز من اعمال کوچز توابع اران قراباغ من کوره آذربایجان مع حدود اربعه …

زندلرین حاکیمییتی دورونه عایید ایکی تاریخی مکتوبدا آذربایجانین سرحدلری گوستریل‌میشدیر. بۇ مکتوبلاردا بیری کریم خان زند، دیگری سه علی‌مورادخان زند طرفیندن یازیلمیشدیر. همین مکتوبلاردا گنجه، اراک، و همدان داخیل اولماقلا، ایندیکی ایرانین مرکزی اوستانی، همدان اوستانی، تهران اوستانی وقوم اوستانینین بیر قیسمی و اوسته لیک کوردوستان اوستانی نین شرقی حیصصه‌سی و کیرمانشاه اوستانینین اوچده بیری و ائله‌جه‌ده لوریستان اوستانی نین بیر حیصصه سی آذربایجان سرحدلری داخیلینده تقدیم ائدیلمیشدیر.

فرمان تعالی شد آنکه در این اوان عمدة المسیحیه پادری فرنسیه حکیم وارد حضور و بعرض رسانید که بموجب ارقام سلاطین جنت مکان صفویه انار اللّه برهانهم، همیشه پادریان فرنگیان و خلیفها در ممالک محروسه ایران جا و مکان داشته هر یک برسم و آئین خویش بعبادت مشغول و تجار و سوداگران این طایفه بتجارت قیام و عشور و متوجهات حسابی خود را مهمسازی عمال خیریت اعمال دیوان می‌نموده‌اند، مشروط بر اینکه احدی از آنها مرتکب امری که خلاف ملت مقدس اثنی عشر علیهم صلوات اللّه الملک الاکبر باشد بحسب ظاهر نکرده، احدی را هم با ایشان رجوعی نباشد؛ و هرگاه جماعت ارامنه بآنها ضرر و نقصانی برساند بخلاف حساب متعرض احوال آنها شوند، بعد از ثبوت آن آنها را ترجمان نمایند و پادریان کرملیان دو نیکان و جزونت و کنحوجی و اکوستن و غیره که در ولایت آذربایجان از شیروان و قراباغ و دار السلطنه تبریز و گنجه و نخجوان و قلمرو علیشکی دار السلطنه اصفهان و الکاء فارس از شیراز و بندرعباس و سایر ممالک محروسه می‌باشند و در هرجا که خواسته باشند توقف و سکنی کرده هر یک از ارامنه و عیسویان و اولاد ایشان که خواسته باشند نزد ایشان آمدوشد کرده تعلیم گیرند و درس بخوانند نیز ممانعت نکرده چنانچه جماعت مذکوره اموات خود را در مقامی که بجهت مدفون آنها تعیین می‌نمایند بدستور و آئین دین خود برده و دفن نمایند عایق و مانعی جهت آنها نباشد و امداد و اعانت لازمه دربارهٔ آنها به عمل آمده احدی نسبت به ایشان ظلم و ستم ننماید؛ و در خصوص صدق ادعایات و عرض خود ارقام مذکوره را بنظر رسانند. لهذا عالیجاهان بیگلربیگیان عظام و حکام گرام و غیره عمال ولایت محروسه در خصوص امور مذکوره بنحویکه حسب الارقام سلاطین بشروط مذکوره مقرر شده از آنقرار معمول و عشور متوجهات حسابی تجار و سوداگران را بازیافت و تخلف از فرموده مبارک جایز نداشته مراعات ایشان را منظور دارند و در عهده شناسند.

تحریرا فی شهرشوال المکرم سنه ۱۱۷۷.

سیاسی جوْغرافیا

زنجان اۇستانی (خمسه ویلایتی)

کئچمیش «خمسه ویلایتی» (ایندیکی زنجان اۇستانی) بئش اساس بؤلۆکدن عیبارت اوْلماقلا: «زنجان چایی» (زنجان بؤلگه‌سی: ویلایتین مرکزی و طارۇم بؤلگه‌سی)، «ابهر چایی» (ابهر بؤلگه‌سی )، خۇدابنده بؤلگه‌سی (قئیدار)، «سوجاس چایئ» (سوجاس) و ایجرۇد بؤلگه‌سی و ائله‌جه‌ده سۇلطانیّه، سۆهرورد، انگوران و خمسه‌نین بعضی باشقا حیصّه‌لری بعضی اعتیبارلی منبع‌لرده آذربایجانا عایید اوْلدۇقلاری بیلدیریلیبدیر.

زنجان اوستانئ ائله‌جه‌ده زندلر و قاجارلار دؤورولرینه عایید بعضی اعتیبارلی کیتابلاردا، «آذربایجان خمسه‌سی» آدلانیبدیر؛ آمّا قاجارلار دؤورۆنۆن سوْنلاریندان یالنیز «خمسه» آدلانیب و پهلوی دؤورۆنده زنجان بؤلگه‌سی، سونرا ایسه زنجان اوستانی یارانیبدیر.

«کئچمیش خمسه ویلایتی» (ایندیکی زنجان اۇستانی) و اوْنۇن شهرلری‌نین آذربایجان ترکیبینده و یا تابع‌لیگینده حساب ائدیلدیگی بعضی اعتیبارلی منبع‌لرین متنی:

عبّاسیلر

صورة الارض (۹۷۷): آذربایجان و آرانین خریطه‌سی؛ زنجانین آذربایجان داخیلینده (جنوب-شرق حیصّه‌سینده) یئرلشدیگی یئر دقیقلشدیریلیبدیر.

1. البلدان ابن فقیه (۹۰۳):

   و حدّ آذربیجان من حدّ برذعة إلی حدّ زنجان...
   ترجۆمه: و آذربایجانین حدّی، بردعین حدّیندن زنجانین حدّینه قدر...

2. تاریخ طبری (۹۱۵):

   اول حد از همدان گیرند تا به ابهر و زنگان بیرون شوند و آخرش به دربند خزران و بدین میانه، هرچه شهرها است همه را آذربایگان خوانند.
   ترجۆمه: اوّلجه همداندان حدّ تۇتارلار، ابهر و زنجانا گئتمک اۆچۆن و نهایت خزر دربندینه، بۇ آرادا هانسی شهر وارسا، هامی‌سینی آذربایجان اوْخۇیۇرلار.

3. منتقلة الطالبیة (۱۰۷۸):

   (سهرورد) من أرض أذربیجان...
   ترجۆمه: (سۆهرورد) آذربایجان تورپاغیندان...

4. مهاجران آل ابوطالب (۱۰۷۸):

   سهرورد: از نواحی آذربایجان... نام شهری است در نزدیکی زنجان در بخش کوهستان.
   ترجۆمه: سۆهرورد: آذربایجان ناحیه‌لریندن... جیبال حیصّه‌سینده زنجان یاخینلیغیندا بیر شهرین آدیدیر.

5. الکامل فی التاریخ (۱۲۳۱):

   و کان آخر ما تقام فیه الخطبة لمحمّد زنجان ممّا یلی أذربیجان، فوصلوا إلی الرّیّ فی العشرین من ذی الحجّة سنة خمس و تسعین [و أربعمائة].
   ترجۆمه: و محمّده ان سوْن خۆطبه‌نین اوْخۇلدۇغۇ [یئر] آذربایجانا تابع اوْلان زنجان ایدی، [دؤردیۆز] دوخسان‌بئش ایلین ذی‌الحجّه آیی‌نین ایگیرمینجی گۆنۆ رئیه چاتدیلار..

تیمۇرلۇلار

1. تذکره هزارمزار (۱۳۸۹):

   سجاس قریه‌ایست مسرت اساس در قدیم الایام شهر کوچکی بوده و در فترت مغول خراب شده و از مضافات آذربایجان است...
   ترجۆمه: سوجاس اساسی اۇغۇرلۇ بیر قصبه‌دیر، قدیم زامانلاردا کیچیک شهر اوْلۇب، موْغۇللار دؤورۆنده خارابالیغا چئوریلمیش و آذربایجانا منسۇبدۇر.

صفویلر و افشارلار

افشار ایمپیراتۇرلۇغۇ خریطه‌سی؛ طارۇم بؤلگه‌سی آذربایجان اراضی‌سی‌نین بیر حیصّه‌سی گؤستریلیبدیر.

1. حبیب السیر (۱۵۲۴):

   جبه و سویدای عزیمت آذربیجان کردند و در زنجان و اردبیل و سراة مراسم قتل و غارت بجا آوردند.
   ترجۆمه: اونلار آذربایجانا گئتمه‌یه حاضیرلاشاراق، زنجان‌دا، اردبیل‌ده و سرا[ب]دا قتل و تالان مراسیملری کئچیردیلر.

2. شرفنامه بدلیسی (۱۵۹۷):

   و فی أثناء استیلاء العثمانیین علی ولایة أذربیجان، عینت الحکومة الإیرانیة دولتیار خان هذا قائدا للدفاع عن حدود أذربیجان و أقطعت له بمرسوم من الشاه سلطان محمد جمیع بلاد (کرشب، و زرین‌کمر، و سجاس، و زنجان، و صورلق، و قیدار، و شبستان، و أنکوران، و قانجوقه علیا و سفلی)... درین اثنا ولایت آذربیجان بید تصرف کماشتکان آل عثمان در آمده دولت‌یار خان را بجهت حفظ و حراست سرحد و سامان حدود آذربیجان تعیین کردند و ناحیۀ کرشب و زرین‌کمر و سجاس و زنجان و صورلق و قیدار و شبستان و انکوران...
   ترجۆمه: بۇ آرادا عثمانلیلار طرفیندن اله کئچیریلن آذربایجان ویلایتی دؤولتیارخان حؤکۆمتینی آذربایجان حۆدودلارینی، کرشب و زرّین‌کمر و سوجاس و زنجان و صورلاق و قئیدار و شبیستان و انگوران اراضیلرینی قوْرۇماق اۆچۆن تعیین ائتدی...

3. نقاوةالآثار فی ذکر الاخیار (۱۵۹۸):

   به ایالت و امارت کل ممالک آذربایجان از سرحد ابهر و سلطانیه تا اقصی ولایت اران سرافراز گردیده...
   ترجۆمه: ابهر و سۇلطانیّه سرحدّیندن آرانین اَن اۇجقار نۇقطه‌لرینه قدر بۆتۆن آذربایجان ممالیکی‌نین دؤولتینه و امیرلیگینه غۇرۇرلۇ اوْلدۇ...»

4. تذکرةالملوک (۱۷۳۲):

   آذربایجان: بیگلربیگی تبریز: ...سلطانیه و زنجان.
   ترجومه: آذربایجان: تبریز بَیلربَیلیگی: ...سۇلطانیّه و زنجان.

زندلر

زندلرین خریطه‌سی (آغا محمّدخان قاجار ​​طرفیندن اؤلکه‌نین بیرلشدیریلمه‌سیندن اوّل) و آذربایجان خانلیغلاری‌‌نین مؤوقعی اؤلکه‌نین شومال-غربینده (تۆند رنگده)؛ آذربایجان خانلیغلارینا داخیلدیر: تبریز، اورمیه، اردبیل، زنجان، خوی، مراغا، موکریان، قاراداغ، ماکی، تالیش، سراب و خالخال.

1. رستم التواریخ (۱۷۷۹):

   به جانب آذربایجان، روان شد. در مدت هفت سال... ارومیه و مراغه و اردبیل و خوی و تبریز و... زنجان و حدود تالش و... مابقی آن مملکت بابرکت را در حیطۀ ضبط و تصرف خود درآورده...
   ترجۆمه: آذربایجانا ساری گئتدی. یئددی ایل عرضینده... اورمیه و مراغا و اردبیل و خوی و تبریز و... زنجان و تالیشین حدّی و... او برکتلی مملکتین قالان ساحه‌سینی اؤز مۆصادیره و ایشغالینا آلیب...

قاجارلار

1. بستان السیاحه (۱۸۳۲):

   ذکر زنجان‏: شهرکیست بهجت‌توامان از بلاد عراق بوده اکنون مدّتهاست از مضافات آذربایجان محسوب می‌شود.
   ترجۆمه: زنجانین قئیدی: [عجم] عراقین شهرلریندندیر، خوشبختلیگ ایله دوْلۇدۇر، ایندی اۇزۇن‌مۆدّتدیر آذربایجانین منسوبلاریندان حساب اوْلۇنۇر.

2. حقایق الاخبار ناصری‌ (۱۸۶۲):

   چون در این مدت که کوکب فیروزی کوکب همایون، تشریف‌فرمای ساحت عراق [عجم] و خمسهٔ آذربایجان می‌بودند...
   ترجۆمه: چۆن کی بۇ دؤورده فیروزی کؤوکب هوْمایۇن کؤوکب [ناصیرالدّین شاه قاجار] [عجم] عراق و آذربایجانین خمسه‌سی اراضی‌سینی زیارت ائدیردیلر...»

3. تورکمن ساواشی (۱۸۷۶):

   روایت زندگی شخصی به نام غلامحسین است که در دهی از دهات خمسهٔ آذربایجان به دنیا آمده است.
   ترجۆمه: حکایه، آذربایجان خمسه‌سی کندلری‌نین بیرینده دوْغۇلمۇش غۇلام‌حۆسئن آدلی شخصین حیاتیندان بحث ائدیر.

4. مرآة البلدان (۱۸۷۷):

   از اردبیل تا زنجان پنج منزل و تا خوی که آخر شهر آذربایجان است بیست و هفت فرسخ است.
   ترجۆمه: اردبیلدن زنجانا بئش ائو و خوْیا قدر کی آذربایجانین سوْن شهریدیر، ایگیرمی یئددی فرسخدیر.

5. افضل التواریخ (۱۸۹۹):

   مملکت دیگر ایران «آذربایجان» است، که اهل اروپ آن را «اترپاتن» می‌نویسند. مملکت وسیعی است و دارای شهرهای بزرگ است. از طرف تهران و قزوین، خاک خمسه ابتدای خاک آذربایجان است که منتهی به رود ارس می‌شود.
   ترجۆمه: ایرانین باشقا بیر مملکتی «آذربایجان»دیر کی، آوروپالیلار اوْنۇ آتروْپاتن یازیرلار. بو، گئنیش بیر مملکتدیر و بؤیۆک شهرلری واردیر. تهران و قزوین طرفیندنُ خمسه تورپاغی آذربایجان تورپاغی‌نین باشلانغیجیدیر کی آراز چایینا آپاریر.

پهلویلر

آذربایجان میلّی حؤکۆمتی‌‌نین خریطه‌سی (۱۹۴۶–۱۹۴۵)؛ زنجان اۇستانی داخیلدیر.

1. لغتنامه دهخدا (۱۹۳۱):

   زنجان: شهری است به آذربایجان. شهر حاکم‌نشین ولایت خمسه... این شهر در کتب جغرافیانویسان گاه ناحیه‌ای از دیلم و گاه جزء جبال و گاه جزء آذربایجان و گاهی هم جزء ری بشمار میرفت.
   ترجۆمه: زنجان: بیر شهردیر آذربایجان‌دا. خمسه ویلایتی‌نین حؤکمدار شهری... جوْغرافیا عالیملری‌نین کیتابلاریندا بو شهر گاه دئیلم، گاه جیبال، گاه آذربایجان و گاهدا رئی‌دن حساب ائدیلیردی.

2. شرح زندگانی من (۱۹۴۵):

   بعد از تشکیل کابینۀ احمد قوام، و رفتن قشون روس از ایران... با اینکه این خودمختاری در موافقت‌نامه‌ها و تصویبنامۀ دولت منحصر به استان سه [آذربایجان شرقی] و چهار [آذربایجان غربی] و به هیچوجه ولایت خمسه را که جزو استان یکم [گیلان] است شامل نمیشد حکومت دمکرات تبریز نمیخواست دست از این ولایت بردارد، و فدائیهای خود را از زنجان و سایر نواحی این ولایت عقب بکشد.
   ترجۆمه: احمد قوامین کابینه‌سی‌نین تشکیل تاپماسیندان و روس اوْردۇسۇنۇن ایراندان گئدیشیندن سونرا... باخمایاراق کی، بۇ موختاریّت حؤکۆمتین مۇقاویله و قرارلاریندا اۆچۆنجۆ [شرقی آذربایجان] و دؤردۆنجۆ [غربی آذربایجان] اۇستانلارا محدودلاشسادا و هئچ بیر شکیلده بیرینجی اۇستان [گیلان]ین ترکیبینده اوْلان خمسه ویلایتی شامیل اوْلماسادا، تبریز دموْکراتیک حؤکۆمتی بۇندان ال چکمک، و فداییلرینی زنجان و ویلایتین آیری ناحیه‌لریندن گئری چکمک ایسته‌میردی.

3. طبقات اعلام الشیعه (۱۹۵۴):

   الابهری الاصفهانی: نسبة إلی ابهر من أعمال أصفهان... فهو غیر ابهر فی آذربایجان.
   الابهری الایصفاهانی: نسبی ایصفاهانین تابعینده اوْلان ابهره عایید... او، آذربایجاندا اوْلان ابهردن فرقلیدیر.

ایسلام جۇمهۇریّتی

1. تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز (۱۹۸۰):

   محمد خیابانی و هواخواهانش قاطعانه علیه قرارداد ۱۹۱۹ به پیکار برخاستند... آذربایجان ایران را در چارچوب کشور ایران، خودمختار اعلام داشتند... پس از قیام آوریل در تبریز، دامنه قدرت دموکراتها تا ارومیه، خوی، اردبیل، مراغه، سلماس، زنجان گسترده شد و آذربایجان به نام «آزادستان» اعلام گردید... تدریس در مدرسه‌های آذربایجان به زبان آذربایجانی انجام می‌گرفت. تنها در تبریز، ارومیه و زنجان ۳۲۵ دبستان و ۸۲ دبیرستان تازه گشایش یافت.
   ترجۆمه: محمّد خیابانی و اوْنۇن طرفدارلاری ۱۹۱۹-جو ایل مۇقاویله‌سینه قارشی مۇباریزه آپاردیلار... ایران آذربایجانینی ایران اؤلکه‌سی چرچیوه‌سینده مۇختار اعلان ائتدیلر... تبریزده آوریل عۇصیانیندان سوْنرا دموْکراتلارین حاکیمیّتی اورمیه، خوی، اردبیل، مراغا، سلماس، زنجانا گئنیشلندیریلدی و آذربایجان، «آزادیستان» آدی ایله اعلان ائدیلدی... آذربایجان مکتبلرینده تدریس، آذربایجان دیلینده آپاریلیردی. تکجه تبریز، اورمیه و زنجان‌دا ۳۲۵ ایبتیدایی مکتب و ۸۲ اوْرتا مکتب آچیلدی.

زنجان اوستانی‌نین بؤلگه‌لر و بؤلۆملر خریطه‌سی.

1. فرهنگ گیتاشناسی (۱۹۸۳):

   خمسه: ولایت سابق ایران، در جنوب آذربایجان و غرب ایران. مرکز آن زنجان بود و از شهرهای معروفش سلطانیه بود. ۵ بلوک عمده (خمسه یعنی پنج) که ولایت خمسه را می‌ساختند، عبارت بودند از: ۱. ابهررود ۲. خررود [خرارود خدابنده] ۳. زنجان‌رود ۴. ایجرود ۵. سجاس‌رود.
   ترجۆمه: خمسه: ایرانین کئچمیش ویلایتی، آذربایجانین جنۇبۇندا و ایرانین غربینده. مرکزی زنجان، مشهور شهرلریندن بیری سۇلطانیّه ایدی. ۵ اساس خمسه ویلایتی‌نی تشکیل ائدن بؤلۆک (خمسه، بئش دئمکدیر) بۇنلار ایدی: ۱. ابهر چایی ۲. خرا چایی [خۇدابنده] ۳. زنجان چایی ۴. ایج چایی ۵. سوجاس چایی.

2. دانشنامه جهان اسلام (۲۰۰۱):

   بیگلربیگی آذربایجان شامل ۲۶ حاکم‌نشین می‌شد، از جمله آستارا، مراغه... سلطانیه و زنجان
   ترجۆمه: آذربایجانین بَیلربَیلیگی ۲۶ حؤکمدارلیغا شامیل اوْلۇردۇ، اوْ جۆمله‌دن آستارا، مراغا... سۇلطانیّه و زنجان.

3. روابط ایران و جمهوری آذربایجان (۲۰۰۵):

   و شهرهایی همچون تبریز، اردبیل و زنجان به‌عنوان شهرهای آذربایجان مورد توجه قرار گرفته است.
   ترجۆمه: تبریز، اردبیل و زنجان کیمی شهرلر آذربایجان شهرلری کیمی نظره آلینیبلار.

4. تاریخ تشیع در آذربایجان (۲۰۰۶):

   وی یکی از قلاع «ابهر» را گشود و با شروطی با ایشان صلح کرد و این نخستین‌بار بود که مسلمانان به آذربایجان وارد می‌شدند.
   ترجومه: او «ابهر» قالالاریندان بیرینی آچیب و شرطلرله اوْنلارلا صۇلح ائتدی و بۇ ایلک دفعه ایدی کی مۆسلمانلار آذربایجانا داخیل اوْلۇردۇلار.

5. روزشمار تاریخ معاصر ایران (۲۰۰۶):

   دستور تعقیب هر چه شدیدتر جمهوری‌خواهی به فرماندهان نظامی آذربایجان: امیرلشکر شمال غرب در بخش‌نامه‌ای به ده فرمانده حوزه‌های نظامی مشکین، اردبیل، مرند، خوی، مراغه، ثلاث (ارومیه، سلماس، سلدوز)، ساوجبلاغ، زنجان، ماکو و اهر دستور داد... منابع انگلیسی حاضر در آذربایجان عقیده داشتند «اکثریت مردم آذربایجان با فکر جمهوری در ایران مخالف هستند.»
   ترجۆمه: جۇمهۇریّتچیلیغین مۆمکۆن قدر شدید تعقیب ائتمک امری، آذربایجانین حربی کوْماندیرلرینه: شومال-غرب اوْردۇسۇنۇن امیری، بیر بخشنامه‌ده، مشگین، اردبیل، مرند، خوی، مراغا، ثلاث (اورمیه، سلماس، سۇلدۇز)، ساوۇج‌بۇلاغ، زنجان، ماکی و اهرین اوْن حربی ساحه‌لری کوْماندیرلرینه امر ائتدی... آذربایجان‌دا حۇضۇرلاری اوْلان اینگیلیس منبعلری اینانیردیلار کی، «آذربایجان خالقی‌نین اکثریّتی ایراندا جۇمهۇریّت ایده‌سی ایله قارشی‌دیرلار.

6. درآمدی بر قفقاز (۲۰۰۹):

   آذربایجان: منطقه‌ای که استان‌های شمالی ایران را دربر می‌گیرد: آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان
   ترجۆمه: آذربایجان: ایرانین شومال اۇستانلارینی احاطه ائدن منطقه: شرقی آذربایجان، غربی آذربایجان، اردبیل و زنجان.

طبیعی جوْغرافیا

قاراداغین دومانلی مئشه‌لری.

آذربایجان ایرانین شومال-غربینده، البوْرز، زاگروْس و قفقاز داغلاری‌نین قوْوۇشدۇغۇ یئرده یئرلشیر و اساساً داغلیق اراضیدیر. آذربایجانین چایلاری داها چوخ اورمیه و خزر گؤللری‌نین حؤوضه‌لرینده آخیر. غربی و شومال-غربی آذربایجانین اکثر حیصّه‌سی‌نین ایقلیمی رۇطۇبتلی مدیترانه ایقلیمیدیر؛ جنوبدا ایسه مدیترانه ایقلیمیدیر، آما یایدا ایستی ایله مۇشاییعت اوْلۇنۇر. آورۇپا کوْریدوْرۇ اۆزرینده اوْلماق، بو منطقه‌یه خۇصۇصی ایستراتژی مؤوقع قازاندیریبدیر.

گؤللر

• اۇرمیه گؤلۆ: شرقی آذربایجان و غربی آذربایجان اۇستانلاری آراسیندا یئرلشن آذربایجان و ایران اراضی‌سینده ان بؤیۆک گؤلدۆر. سوْن ایللَر گؤل سۇ قیتلیغی مۆشکۆلۆ و تامامیله قوْرۇماق تهلوکه‌سی ایله اۆزلشیب.
• نئوْر گؤلۆ: تالیش شهری ایله خالخال شهری آراسیندا گؤل.
• شوْرابیل گؤلۆ: بۇ گؤل اردبیلین جنۇبۇندا یئرلشیر.
• قوری‌گؤل: شیرین‌سۇلۇ گؤل، سهند داغی‌نین اتیینده و بوْستان‌آوا شهری یاخینلیغیندا یئرلشیر.

• 
  مارمیشوْو گؤلۆ
• 
  نئوْر گؤلۆ

طبیعی هاموارسیزلیقلار

آذربایجان ایکی بؤیۆک داغ سیلسیله‌سی یعنی زاگروْس و البۇرزون قوْوۇشدۇغۇ یئرده یئرلشیر و آذربایجانین ان هۆندۆر زیروه‌لری اردبیل اوستانیندا ساوالان و شرقی آذربایجان اوستانیندا سهند وۇلکانیک زیروه‌لریدیر.

• 
  ساوالان
• 
  سهند

چایلار

• اۇرمیه گؤلۆ حؤوضه‌سی‌نین چایلاری، اوْ جۇمله‌دن جیغاتی، تاتائو، آجی‌چای، گۆدارچای، باراندۆز، شهرچای، نازلی‌چای و زوْلاچای‌دیر.
• خزر دنیزی حؤوضه‌سی‌نین چایلارینا آراز و قیزیل‌اۆزن داخیل‌دیر.

• 
  آراز
• 
  جیغاتی
• 
  آجی‌چای

دۆزنلیکلر

آذربایجانین شومال-شرقینده، خزر دنیزی‌نین یاخینلیغیندا یئرلشن مۇغان دوزنلیگی، آذربایجانین ان بؤیۆک دوزنلیگیدیر. آذربایجانین دیگر دوزنلیگلری، اورمیه گؤلۇنۇن شرقینده، جنۇبۇندا و غربینده، آجئ‌چای، جیغاتی و شهرچای چایلاری‌نین قوْوۇشدۇغۇ یئرلرده واقع اوْلۇبلار.

خالق

اتنیکلر

آذربایجان تۆرکلری

اساس مقاله: آذربایجان تورکلری

آذربایجان تورکلری آذربایجانین چوخلو شهرلرینده و بؤلگه‌لرینده موطلق اکثریتده‌دیرلر. آذربایجان تورکلری عوموماً آذربایجان منطقه‌سینده و هابئله ایرانین باشقا اوستانلاری و بؤلگه‌لرینده ده یاشاماقدادیرلار. بونلار عومومیتده دوغو آذربایجان، باتی آذربایجان، اردبیل، زنگان، قزوین، همدان، مرکزی، گیلان، کوردوستان، کیرمانشاه، البورز، تهران و قوم اوستانلاریندا یاشاییرلار. آذربایجان تورکلری‌نین ساییسی ایراندا ۱۹۹۸–جی میلادی ایلده اتنولوگ سایتی‌نین تخمینی اساسیندا ۲۳٫۵۰۰٫۰۰۰ نفرایمیش. بۇ تخمینی ۳۰ میلیون نفره جن چوخالتماق اولار. لاکین ۱۹۹۹- جو میلادی ایلده جاماح آنالیتیک اینفورماسییا مرکزی‌نین آپاردیغی دقیق آراشدیرمایا اساساً ایراندا یاشایان آذربایجان تورکلرینین سایی‌سین ۲۹ میلیون نفر اولارق بیلدیریلمیشدیر و همین تاریخده، بۇ رقم اؤلکه اهالی‌سینین ۴۱٫۴۲٪-ی آنلامینا گلیردی. آذربایجاندا ائله‌جه‌ده آز سایدا تالیشلار، فارسلار، کوردلر، تاتلار و اِرمنیلر ده یاشاماقدادیرلار.

ایبهاملی آمارلار

ایراندا یاشایان تورکلرین ساییسی باره‌ده موختلیف قایناقلاردا، موختلیف سایی‌لارا راست گلمک اولار. ایراندا یاشایان تورکلرین ایدیعالارینا گؤره بۇ رقم ۲۰۱۱-جی میلادی ایلینده ۳۷ میلیونا قدر چاتماقدادیر. اتنولوگ سایتی‌نین وئردیگی آمار اساسیندا ۱۹۹۸–جی میلادی ایلده ایرانداکی موختلیف تورک خالقلاری'نین سایی‌سی ۲۷٫۴۰۰٫۰۰۰ نفر ایمیش. ایراندا یاشایان تورکلرین نۆفوسو ایله ایلگیلی کسین بیر رقم وئرمک اولماز. ایرانداکی تورکلرین نۆفوسو ۲۰۰۰–جی میلادی ایلینه قدر موختلیف قایناقلاردا ۲۵ میلیون، ۳۳ میلیون، ۲۰ میلیون، ۲۵ میلیون، اولاراق بیربیریندن فرقلی شکیلده وئریلمکده‌دیر. دونیا بانکاسی اؤلکه پروفیللری معلوماتینا گؤره ۶۶٫۱ میلیونلوق ایران نۆفوسوْنون ۴۲٪ تورکلر فورمالاشدیرماقدا اوْلوب، کی بۇ نیسبت‌ده تخمیناً ۲۵ میلیونلوق بیر تورک نۆفوسونو گؤسترمکده‌دیر. برندا شیفر ده یازدیغی مقاله‌لرده آذربایجان تورکلری‌نین سایی‌سین ایراندا ۱۳۸۵–جی هیجری گونشلی ایلینده ۲۵ میلیون نفر بیلیب.

ایرانین هر اون ایلده باش وئرن نۆفوس سایی‌سیندا، اتینک قوروپلارین سایی‌سی داخیل اولماییب. بۇ مسئله ایراندا نئچه نفر تورک، فارس، کورد و باشقا اتنیکلردن اوْلدوغونو موبهم بیر مسئله‌یه چئوریلیب. آبیش (آمریکا بیرلشمیش شیتاتلار) دؤولتی، ایراندا اۆز وئرن ۱۹۵۶ (۱۳۳۵) اینجی نۆفوس سایی‌سین، ایران دؤولتی‌نین فارسلاردان سونرا باشقا اتنیکلری آز گؤسترمگه چالیشماغی اۆچون، بو آمارلاری اعتیبارسیز بیلیر. نیکی کئدی ده یازیر «عومومیت‌ده ایراندا رسمی آماردا، ایرانین ان بؤیوک اتنیک قوروپون – آذربایجانلیلاری- اولدوغوندان آز گؤستریرلر.». بعضی قایناقلار اساسیندا آذربایجان تورکلری و باشقا تورک اتنیک قوروپلاری ایرانین یوزده ۲۵ تا ۳۷، کوردلر یوزده ۸، بلوچلار یوزده ۳، عربلر یوزده ۳ و تورکمنلر یوزدن ۲ اهالیسین تشکیل ائدیرلر. بعضی قایناقلار دا فارسلار ایران اهالی‌سینین یوزده ۵۰–سین تشکیل وئریرلر، آنجاق بعضی قایناقلاردا فارسلارین ایراندا ۴۵٪ دن آشاغی اولدوقلارینی گؤستریبلر. هابئله بیر نئچه سایی قایناقلاردا تورکلرین سایی‌سین ایراندا ایرانین اهالیسی‌نین اوچ دن بیری بیلیرلر.

کۆردلر

کوردلر عومومیت‌له باتی آذربایجان اوستانی‌نین بیر نئچه سایی بؤلگه‌لرینده یاشاییرلار. کوردلر مهاباد، بوکان، ساری‌داش، پیرانشهر و اوشنویه بؤلگه‌لرینده موطلق اکثریتده‌دیرلر و بو بؤلگه‌لرین تخمیناً ۹۰٪ – ۹۵٪ جمعیتین تشکیل وئریرلر. کوردلر بو بئش بؤلگه‌دن سونرا غربی آذربایجان اوستانی‌نین باشقا بؤلگه‌لرینده ده کیچیک بیر اقلیت و یا بعضاً بؤیوک بیر اقلیت اولاراق یاشاماقدادیرلار. هابئله اردبیل اوستانی'نین خالخال بؤلگه‌سینده‌کی بعضی کندلرینده ده کوردلر یاشاییرلار.

فارسلار

فارسلار آذربایجاندا کیچیک بیر اقلیت اولاراق آذربایجانین بعضی بؤیوک شهرلرینده یاشاییرلار.

دیگر اتنیکلر

ساییر اتنیکلردن؛ تاتلار بیر اقلیت اولاراق عوموماً خالخال بؤلگه‌سینده‌کی بعضی کندلرده، تالیشلار بیر اقلیت اولاراق آستارا بؤلگه‌سینده و هابئله عنبران بؤلومونده یاشاییرلار. ارمنی‌لر، آشوری‌لر و باشقا اتنیک قوروپلاردا کیچیک بیر اقلیت اولاراق آذربایجانین بعضی شهرلرینده یاشاماقدادیرلار.

کۆلتۆر

تئاتر

۱۸۷۱–۷۴-جو ایللرده م.ف. آخوندزاده‌نین ۶ کومئدیاسینین فارس دیلینه ترجومه ائدیله‌رک ایراندا یاییلماسی گونئی آذربایجاندا تئاتر صنعتینه ماراغی آرتیرمیشدی. ایلک تئاتر ۱۹۰۵–۱۱-جی ایللر ایران اینقیلابی دؤورونده یارادیلمیشدی. ۱۹۰۹–۲۱-جی ایللرده «آذربایجان آرتیست‌لری دسته‌سی» فعالیت گؤسترمیش‌دیر. ۱۹۲۰-جی ایلده تبریزده صیدقی روح‌الله، م. شفی‌زاده، م.ر. واعظ زاده و باشقالارینین تشببوسو ایله ایلک تئاتر بیناسی – «خئیریه تئاتری» تیکیلدی. تبریز، اورمیا و خوی شهرلرینده او. حاجیبی‌لی‌نین مشهور کومئدیالاری تاماشایا قویولموشدو. آذربایجان میلی حؤکومتی زامانی تبریزده ایلک آذربایجان دؤولت تئاتری یارادیلمیشدی. ۱۹۴۶-جی ایلده تبریز دؤولت فیلارمونیاسیدا فالیت گؤسترمیش‌دیر. ۱۹۴۶-جی ایلین دئکابریندا اؤلکه‌ده میلی آزادلیق حرکاتینا دیوان توتولدوق‌دان سوْنرا آذربایجان دؤولت تئاتری دا باغلاندی. یانلیز قیسا بیر مدت عرضینده (۱۹۴۸–۱۹۴۹) تهرانین «زیبا» تئاتر سالونوندا آذربایجان‌لی اینجه صنعت خادیم‌لری طرفین‌دن تورک دیلینده بیر سیرا تاماشا و کوْنسرت‌لر وئریلمیش‌دیر. همین تدبیرلرین تشکیلینه و گؤستریلمه‌سینه مشهور ضیالی عالیم، یازی‌چی گنجه‌لی صاباحینین قارداشی صمد صباحی ده باش‌چی‌لیق ائتمیش‌دیر.

تورک دیلینده تاماشا و گؤستری‌لر قاداغان ائدیلدیک‌دن سوْنرا س. صباحی ۱۰ ایله یاخین مدتده (۱۹۴۹–۱۹۵۹) ۴۰-دان چوخ بدیعی اثری، او جمله‌دن ج. جاببارلینین، م.ف. آخوندزاده‌نین، ه. جاویدین، او. حاجیبه ی‌لی‌نین اثرلرینی فارس دیلینده تاماشایا قویور. ۳۰ ایله یاخین مدتده صحنه‌ده فارس دیلینده اثرلری ایفا ائدن آذربایجان‌لی آکتیورلار پئشه کار صنعت‌چی کیمی ده بوتون اؤلکه تاماشاچی‌لارینین رغبتینی قازانمیش و ۱۹۷۸–۷۹-جو ایللر اینقیلابین‌دان درحال سوْنرا تورک دیلینده تاماشالارین یوکسک سویه‌ده صحنه‌یه گتیریلمه‌سی اوزرینده چالیشمیش‌لار. نتیجه‌ده بۇ گون ایرانین بیر سیرا ایری شهرلرینده، ائله‌جه ده گونئی آذربایجانین تئاتر سالون‌لاریندا آذربایجان‌لی آکتیورلار طرفین‌دن تورک دیلینده درام اثرلری صحنه‌یه گتیریلمیش‌دیر. بیر سیرا کومیک اثرلرده باش رولدا چیخیش ائدن آذربایجان‌لی هاشیم چاووشی بوتون ایراندا تانینیر. آذربایجان‌لی تئاتر آکتیورو سیراسیندا سید خئیرخاه، یاقوب خئیروالله و اونلارجا باشقالارینین آدینی چکمک اولار. ۱۹۹۴-جو ایلده گنج آذربایجان‌لی رئجیسور حسین لله تۆرکجه‌ده «آلین یازی‌سی» آدلی تاماشا و سوْنرا داهی صنعتکار م. شهریارین «حئیدربابایا سلام» پوئماسی اساسیندا عئینی آدلی موسیقی‌لی-ادبی کومپوزیسیا یاراداراق تهرانین «وحدت» آدلی ان بؤیوک کوْنسرت و تئاتر سالونوندا صحنه‌یه چیخارمیش‌دیر. سوْنونجو صحنه اثرینه تهراندا مین‌لرجه تاماشاچی باخمیش و سوْنرالار بۇ اثر همین رئجیسسورون سعیی نتیجه سینده باکی تئاتر سالون‌لاریندا صحنه‌یه چیخاریلمیش‌دیر.

موسیقی

آذربایجان تۆرکجه‌سین‌دکی رادیو وئریلیش‌لری‌نین پروقرامینا، اساساً بۇ تایدا بستلنمیش و اورادا یاییلمیش بیر سیرا خالق ماهنی‌لاری و هاوالاری «محل‌لی نغمه» آدی آلتیندا داخیل ائدیلیردی. بۇ یوللا آذربایجان موسیقی‌سی خالق آراسیندا یاییلیر و قورونوردو. تانینمیش بستکار علی سلیمی‌نین بستلدیی ماهنی‌لار ۹۰-جی ایللره دک بۇ تایدا دا (شیمالی آذربایجاندا) آنونیم قالمیشدی. ۱۹۷۹-جو ایلدن بۇ طرفه آذربایجان موسیقی‌سینده بیر سیرا ایرلیلییش‌لر باش وئرمیش‌دیر. دایم صنعتکار کیمی فورمالاشمیش بستکار علی سلیمی‌نین بۇ ایللرده «فانتازیا»، «ائلیم، گونوم، شؤوکتیم»، «جئیران سئوگیلیم» و س. فیلم‌لر اۆچون بسته لدیی موسیقی اثرلری نه اینکی ایراندا، ائله‌جه ده بوتون دونیادا مشهورلاشدی. اونون «آمان،آیری‌لیق»، «سیزه سلام گتیرمیشم» ماهنی‌لاری بوتون دونیا آذربایجان‌لی‌لاری آراسیندا چوخ مشهوردور. اوْرتا موسیقی تهیلینی باکیدا آلان ا. سلیمی سوْنرالار تهران رادیوسوندا ایشلمیش، تبریزده اورکئستر رهبری و موسیقی‌شوناس اوْلموشدور. او، ۱۹۸۸-جی ایلده ایسلام مدنیتی و ایرشاد ناظرلیی طرفین‌دن ایرانین ان یاخشی بستکاری کیمی تانینمیش، قیزیل لؤوحه‌یه و مئدالا لاییق گؤرولموش‌دور.

گونئی‌لی حسن انامی بولبول آدینا اۇلوسلاراراسی موسیقی فئستیوالینین قالیب‌لرین‌دن بیری اوْلوب. او، ۱۹۹۹-جو ایلده باکی موسیقی آکادئمیاسینین III کورس طلبه‌سی ایکن آذربایجان دؤولت آکادمیک اوپرا و بالئت تئاتریندا «سئویل» اوپراسیندا باش رولدا چیخیش ائدیب. وطن‌پرور موغنّی آراز ائلسس، آلمانیادا یاشایان و گؤزل سسی اوْلان یعقوب ظروف‌چو آذربایجان‌لی‌لار آراسیندا چوخ پوپولیاردیر. آوروپا و آمریکانین بیر چوخ شهرلرینده موهاجیرت حیاتی یاشایان چوخ‌لو گونئی‌لو سنت‌چی‌لر واردیر. اونلارین آراسیندا ا. بئکالام، İ. احراری بۇ گون دونیانین ساییلان رسام‌لاردان‌دیر.

ادبیّات

XIX عصرین I یاری‌سیندا بوتون آذربایجان ادبیاتیندا اوْلدوغو کیمی، اونون گونئی قولوندا دا آشیق شعری و لیریک پوئزیا اساس یئری تۇتوردو. نباتی، حئیران خانیم، ا. قاراجاداغی، م. آجیز، م. دیل‌سوز، ه.م. شوکوهی، ه.ر. صراف، م.ا. للی، م. هیدجی و ب. لیریک شعرین گؤزل نومونه‌لرینی یاراتمیش‌دیر. ا. راجی و بیر چوخ باشقا شاعرلر لیریک شعرلرله یاناشی، دینی مؤوضولو اثرلر ده یازمیش‌لار. م. خلخالینین اثرلرینده ایجتیماعی قوسورلار تنقید ائدیلیردی. XIX عصرین II یاری‌سیندا مااریف‌چی ادبیات یاراندی. بۇ دؤورده م.ف. آخوندزاده‌نین بیلاواسیطته تأثیری ایله درام اثرلری یاراندی. م.ف. آخوندزاده‌نین داوام‌چی‌لاری ز. ماراغایی و م.ا. طالیبووون اثرلری (ائله‌جه‌ده تورکیه‌دکی تنظیمات اینقیلابی، روسیاداکی اینقیلاب، تبریزدکی خالق حرکات‌لاری) ۱۹۰۵-جی ایللر اینقیلابینین ایدئولوجی و سیاسی جهت‌دن حازیرلانماسیندا موهوم رول اوینادی. ۲۰-جی عصرین ۲۰-جی ایللرینده بوتون ایران ادبیاتیندا یئنی‌لشمه باشلاندی. ایراندا یئنی شعرین تمه‌لی «تجدود» (ش.ا. خیابانی‌نین رهبرلیی ایله) قزئتی‌نین اطرافینا توپلاشان تقی رفعت، جعفر خامنه‌ای، شمس کسمایی کیمی آذربایجان شاعرلری طرفین‌دن قویولموش‌دور. بونونلا ادبیاتین هم فورما، هم ده مضمونوندا تجدود یارانمیش، سربست شعرین اساسی قویولموش‌دور.

ثقة الاسلام، ا. سفروو، س. سلماسی، ش.م. خیابانی و باشقالاری رئالیست دموکراتیک آذربایجان ادبیاتینی توسعه ائتدیرمیش‌لر. صابیر ادبی مکتبی‌نین گؤرکم‌لی داوام‌چی‌سی م. مؤجوزون، ب. عباس‌زاده‌نین ساتیریک شعرلرینده ایجتیماعی ائیبجرلیک‌لر کسکین تنقید اوْلونوردو. گونئی آذربایجان تاریخینده مشروتیه حرکاتی میلّی ایستیقلالیتین، موباریزه تاریخی‌نین باشلانغیجی‌دیر. ش.م. خیابانی حرکاتی اونون باشلانماسینا تکان وئردی. دموکراتیک ادبیاتین یارانماسی س.ج. پیشوری‌نین رهبرلیک ائتدیگی دؤوره دوشدو. بئله‌لیکله، ۱۹۰۵–۱۹۱۱-جی ایللرده مشروته ادبیاتی، ۱۹۱۷–۱۹۲۰-جی ایللرده «تجددود» (یئنی‌لشمه) ادبیاتی، ۱۹۴۵–۱۹۴۶-جی ایللریده دموکراتیک ادبیات میدانا گلدی. ۱۹۷۸–۱۹۷۹-جی ایللرین اینقیلابی ایله گونئی آذربایجاندا تزه آب-هاوا یارانماغا باشلاسا دا او، اوزون چکمه‌دی. ۱۹۴۶-جی ایلده میلّی حؤکومت طرفین‌دن تشکیل ائدیلمیش «آذربایجان شاعرلر و یازی‌چی‌لار جمعیتی» نین بیر سیرا عضولری سوْنرالار هبس ائدیلدی، بیر قیسمی خاریجی اؤلکه‌لره موهاجیرت ائتدی، بیر حیسه‌سی ایسه گیزلی ایش شرایطینه کئچدی. تقریباً ۶۰-جی ایللره قدر آذربایجان مدنی حیاتیندا دورغونلوق یاراندی. ۱۹۴۵-جی ایلده چیخان م. شهریارین «هئیدربابایا سلام» پوئماسی بوتون یاخین و اوْرتا شرق موهیتینده گؤرکم‌لی بیر ادبی حادثه کیمی قارشیلاندی. چاغداش فارس شعرلری‌نین اوستادی ساییلان م. شهریار اؤز ادبی ایستیقامتینی دییشه‌رک آذربایجان تۆرکجه‌سینده یازدیغی یئنی شعرلری ایله آذربایجان ادبیاتیندا یئنی ادبی مکتبین بونؤوره‌سینی قویدو.

شاه رژیمی‌نین فارسلاشدیرما سیاستینه باخمایاراق، آنا دیلینده ادبیات ۵۰–۷۰-جی ایللرده توسعه‌دان قالمامیش‌دیر (سهند، علی کریمی، علی تبریزلی، حبیب ساهیر، صباحی، صمد بئهرنگی، ساوالان، سؤنمز، جوشقون، یهیا شئیدا و ب). آذربایجان فولکلورونون توپلانماسی و نشری ساحه‌سینده مویین تدقیقی ایشلر گؤرولموش‌دور (س. بئهرنگی، م. فرزانه، س. جاوید، آ. تبریزی، م. تربیت، م. تبریزی، ه. مممدزاده، پیروز دیلنچی‏، ق. کندلی، ق. بیقدئ‌لی، م. موسددیق، م. منافی، ج. موجیری و باشقالاری) ۱۹۷۸–۱۹۷۹-جو ایلر ایران ایسلام اینقیلابین‌دان سوْنرا کئچن قیسا بیر مدت عرضینده آذربایجان تۆرکجه‌سینده اونلارلا کیتاب نشر ائدیلدی. اونلارین بیر نئچه‌سی تکرار ایشیق اوزو گؤردو.

مدیالار

رادیوْ تلویزیوْن

ایشراق شبکه‌سی‌نین لوْگوْسۇ

تبریز

1. شرقی آذربایجان رادیوْ تلویزیوْن تشکیلاتی (۱۳۷۹ دان – تۆرکجه و فارسجا)
2. سهند شبکه‌سی (۱۳۵۰ دن – تۆرکجه و فارسجا)
3. تبریز رادیوْسۇ (۱۳۲۵ دن – تۆرکجه و فارسجا)
4. آذری رادیوْسۇ (۱۳۶۲ دن – تۆرکجه)

اورمیه

1. غربی آذربایجان رادیوْ تلویزیوْن تشکیلاتی (۱۳۷۷ دن – تۆرکجه، فارسجا و کۆردجه)
2. آذربایجان شبکه‌سی (۱۳۴۷ دن – تۆرکجه، فارسجا و کۆردجه)
3. اۇرمیه رادیوْسۇ (۱۳۳۰ دان – تۆرکجه، فارسجا و کۆردجه)

اردبیل

1. اردبیل رادیوْ تلویزیوْن تشکیلاتی (۱۳۷۹ دان – تۆرکجه و فارسجا)
2. سبلان شبکه‌سی (۱۳۶۱ دن – تۆرکجه و فارسجا)
3. اردبیل رادیوْسۇ (۱۳۵۲ دن – تۆرکجه و فارسجا)
4. آران رادیوْسۇ (۱۳۹۰ دان – تۆرکجه)

زنجان

1. زنجان رادیوْ تلویزیوْن تشکیلاتی (۱۳۸۳ دن – تۆرکجه و فارسجا)
2. ایشراق شبکه‌سی (۱۳۷۲ دن – تۆرکجه و فارسجا)
3. زنجان رادیوْسۇ (۱۳۵۲ دن – تۆرکجه و فارسجا)

مراغا

1. مراغا رادیوْسۇ (۱۳۷۵ دن – تۆرکجه و فارسجا)

مهاباد

1. مهاباد رادیوْ تلویزیوْن تشکیلاتی (۱۳۹۱ دن – فارسجا و کۆردجه)
2. مهاباد شبکه‌سی (۱۳۵۳ دن – فارسجا و کۆردجه)
3. مهاباد رادیوْسۇ (۱۳۲۵ دن – فارسجا و کۆردجه)

قزئتلر

دئمک اولار تبریزده ایلک چاپ‌خانانین تأسیس اولماسی (سربی چاپ ۱۱۹۶ گونش ایلی – ۱۲۳۳ قمری؛ داش باسماسی ۱۲۰۳ شمسی-۱۲۴۰ قمری)، مطبوعاتین یاییلماسیندا بویوک رولو اوْلوب.

گونئی آذربایجانین ایلک قزئتی، «زارزاریت باهرا» (ایشیق‌لیق شوعاسی) ایمیش. بۇ درگی ۱۲۶۵ (بعضی قایناق‌لاردا ۱۲۶۷ ه‍. ق) ایلینده نشره باشلاییر. ۱۲۶۰-اینجی ایل‌لری‌نین سوْنوندا قزئت‌لرین سایی ۷ قزئته چاتیر. ۱۲۷۰ –اینجی ایل‌لرده بونلارین سایی ۹ قزئت‌دیر و بوتونلوکله مشروطه فرمانی اعلان اوْلان زاماناجان ۱۴ قزئت گونئی آذربایجان‌دا یاییلیب‌میش.

مشروطه اینقیلابی‌ندان (۱۲۸۴ شمسی، ۱۴ جمادی الثانی ۱۳۲۴ قمری) قزئت‌لرین یاییلماسی گئنیش میقیاس‌دا آرتیر و اونلارین سایی ۱۲۸۰ –اینجی ایل‌لرده ۸۴ قزئت و ۱۲۸۴ –دونجو ایلدن ۱۳۰۰ ایلینه‌جن ۹۰ قزئته آرتیر.

ریضاخانین حؤکومتی زامانیندا، ایستیبدادین گئنیشلشمه‌سی‌له قزئت‌لرین سایی آزالیر. ۱۳۰۰-اونجو ایل‌دن ۱۳۲۰ یه‌جن بوتونلوکده ۲۳ قزئت یاییلیر و ۱۳۱۰-اونجو ایل‌لری‌نین سونلاریندا ان آشاغی حددینه یانی ۵ قزئته یئنیر.

ایکینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سوْنرا موتتفیق‌لر ایرانا گیریب و ریضاشاه ایشدن کانارا قویولور. بۇ تاریخ‌دن قزئت یایماق بویوک سورعت‌له گئنیشلشیر. گونئی آذربایجان‌دا یاییلان درگی‌لر ۱۳۲۰-اینجی ایل‌لرده ۸۴ و ۱۳۲۰ دن ۱۳۳۲ ایل‌لری آراسیندا ۱۱۰ قزئته آرتیر. بۇ دووره آذربایجان درگی‌لرینین ان اوغورلو دوورلریندیر.

۱۳۲۵-اینجی ایل‌ده، گونئی آزبایجانین ایشقالیندان سوْنرا و ائله‌جه‌ده دوکتور موصددیق‌ین نخست‌وزیرلییندن سوْنرا درگی‌لرین یاییلماسی دایاندیریلیر و بیر روکود وضعیت حاکیم اولور. ۱۳۳۲-اینجی ایل‌دن ۱۳۵۷ –اینجی ایله‌قدر قزئت‌لرین سایی ان آشاغی حدده یئنیر بئله کی ۱۳۴۰-ایل‌لرده گونئی‌ده تکجه بیر دنه یئنی درگی ایشه باشلاییر و بوتونلوکده بۇ ۱۳۳۲ –اینجی ایل‌دن ۱۳۵۷-اینجی ایله‌جن بوتون یایلمیش درگی‌لرین سایی ۷ دنه‌دیر.

ایسلام اینقیلابیندان سوْنرا (۱۳۵۷-اینجی ایل) یئنی‌دن قزئت یایماق گئنیشلنیر و ۱۳۵۷-اینجی ایل‌دن ۱۳۶۱-اینجی ایله‌جن ۳۰ قزئت گونئی آذربایجان یاییلیر. ۱۳۶۱-اینجی ایل‌دن آزادلیق‌لار آزالیر و ۱۳۶۰-اینجی ایل‌لرده تکجه ۱۵ قزئته یاییلماغا ایجازه وئریلیر. بوتونلوکده ۱۳۶۱-اینجی ایل‌دن ۱۳۷۶-اینجی ایله‌جن ۲۲ دنه یئنی قزئت یاییلیرمیش.

۱۳۷۶-اینجی ایل‌دن ۱۳۸۰-اینجی ایله‌جن یئنی‌دن آزادلیق‌لار گئنیش‌لشیر و دورد ایل عرضینده ۲۱ یئنی قزئت یاییلماغا باشلاییر.

فعّال قزئتلر

بیر کارتون، تیفلیس، تبریز و باکی‌دا چاپ اولونان ملانصرالدّین نشریه‌سیندن.

تبریز

1. مهد آزادی (۱۳۲۹ دان – تۆرکجه و فارسجا)
2. فجر آذربایجان (۱۳۶۹ دان – تۆرکجه و فارسجا)
3. ارک (۱۳۷۰ دن – تۆرکجه و فارسجا)
4. آذربایجان (۱۳۷۲ دن – تۆرکجه و فارسجا)
5. امین (۱۳۷۶ دان – فارسجا)
6. صائب تبریز (۱۳۷۷ دن – تۆرکجه و فارسجا)
7. پیام آذربایجان (۱۳۸۲ دن – تۆرکجه و فارسجا)
8. ساقی آذربایجان (۱۳۸۲ دن – تۆرکجه و فارسجا)
9. سرخاب (۱۳۸۲ دن – تۆرکجه و فارسجا)
10. خوش‌خبر (۱۳۸۳ دن – تۆرکجه و فارسجا)
11. طرح نو (۱۳۸۵ دن – تۆرکجه و فارسجا)
12. نگین آذربایجان (۱۳۸۷ دن – فارسجا)
13. مهد تمدن (۱۳۹۲ دن – تۆرکجه، فارسجا و تۆرکیه تۆرکجه‌سی)
14. عجب‌شیر (۱۳۹۳ دن – فارسجا)

اورمیه

1. آبشار (۱۳۸۰ دان – تۆرکجه و فارسجا)
2. آراز آذربایجان (۱۳۸۵ دن – تۆرکجه، فارسجا و کۆردجه)

اردبیل

1. ساوالان (۱۳۸۵ دن – تۆرکجه، فارسجا، اینگیلیسجه و عربجه)
2. برای اردبیل (۱۳۹۹ دان – تۆرکجه و فارسجا)

زنجان

1. مردم نو (۱۳۷۸ دن – تۆرکجه و فارسجا)
2. صدای زنجان (۱۳۸۰ دان – فارسجا)
3. زنگان امروز (۱۳۹۶ دان – فارسجا)

مراغه

1. رصد (۱۳۷۰ دن – تۆرکجه و فارسجا)

ابهر

1. ندای ابهر (۱۳۸۰ دان – فارسجا)
2. نسیم ابهررود (۱۳۹۱ دن – تۆرکجه و فارسجا)

آذربایجانین آدلیم شخصلری

• 
  جهان‌شاه
• 
  ستار خان
• 
  باقرخان
• 
  بولود قاراچورلو
• 
  محمدحسین شهریار
• 
  سئیید محممدکاظیم شریعتمداری
• 
  سامی یوسف

ایقتیصاد

آذربایجان اراضی‌سی اکینچیلیک و باغدارلیق باخیمیندان ایرانین اَن کئیفیّتلی و اَل وئریشلی منطقه‌سی ساییلیر. بۇ اکینچیلیک اراضی‌لرین اَن یاخشی‌سی مۇغان ماحالیندا (گرمی بؤلگه‌سی، پارساآباد بؤلگه‌سی و بیله‌سۇوار بؤلگه‌سی) یئرلشیر.

سیاست

آذربایجان و خصوصیله تاریخ بویو باغیمسیز ویا بیردیش گوجون خراجی آلتیندابللی سینیرلاری اوْلوب. آذربایجان تورکلری ۱۰۱ ایل بوندان اول مشروطیت، ۱۹۱۹ده ایسه شیخ ممد خیابانی الی ایله آزادیستان جمهوریتی، ۱۹۴۵ده دموکرات فیرقه سی واسیطه سی ایله اوزه رکلیک "موختارلیق" و ایران ایسلام دئوریمیده ن سوْنرا شریعتمداری ماجراسیندا گوستر میش کی هر زامان میلّی ومدنی حاقلاری اوغروندا ساواشیر. گرچی بۇ یولدا یوز ایللیک بیر تاریخه صاحیبدیر ولی حله ده ایلکین حاقلارینی الده ائتمه مه سیندن دولایی ۲۰۰۶ دا یاشانان سوسک کریزی کیمی هر آندا ایرانا قارشی بیر تاور و داورانیشدا اولا بییر.

حزبلر

آذربایجان ادبی انجمنی

آذربایجان انجمنی

تبریز اسلامیه انجمنی

آذربایجان اوستانی انجمن

آذربایجان تاجیرلری انجمنی

تجّدد انجمنی

تبریز حقیقت انجمنی

قاجار شاهزاده‌لری انجمنی

عراق عجم انجمنی

آذربایجان مجاهدلری انجمن

تبریز مساوات انجمنی

تبریز مشورت انجمنی

تبریز ملّی انجمنی

جامعه روحانیت مبارز استان آذربایجان

جمعیّت اجتماعیون میانج

آذربایجان جمعیتی

جمعیت آذربایجانیان

جمعیت فداکاران آذربایجان

حزب اجتماعیون ـ عامیون

حزب جمهوری خلق مسلمان

حزب خورشید

حزب دموکرات آذربایجان

حزب زحمت‌کشان آذربایجان

آذربایجان دموکرات فرقه‌سی جوانانلار سازمان

دموکرات ـ سوسیای فرقه‌سی ـ ارومیه

آذربایجان دموکرات فرقه‌سی

ستّارخان انقلابی کمیته‌سی

کمیته اوستانی آذربایجان

ترور کمیته‌سی

دهشت کمیته‌سی

مجمع آزری‌های ایران اسلامی

آیریجا باخ

• آذربایجان تورکجه‌سی
• ایران تورک‌لری‌نین سایی
• تورک خالقلاری
• قوزئی آذربایجان

قایناقلار

[۱] Archived 2016-03-12 at the Wayback Machine.

ائشیک باغلانتیلار

قارداش پروژه‌لرده آذربایجان گؤره داها آرتیق بیلگی‌لر تاپابیلرسینیز.

---

سؤزجوک‌لر ویکی‌سؤزلوک‌ده
کیتاب‌لار ویکی‌کیتاب‌دا
سؤزلر ویکی‌سؤزده
قایناق متن‌لر ویکی‌قایناق‌دا
فایل‌لار ویکی‌آمباردا
خبرلر ویکی‌خبرده

قارداش پروژه‌لرده آذربایجان گؤره داها آرتیق بیلگی‌لر تاپابیلرسینیز.

---

سؤزجوک‌لر ویکی‌سؤزلوک‌ده
کیتاب‌لار ویکی‌کیتاب‌دا
سؤزلر ویکی‌سؤزده
قایناق متن‌لر ویکی‌قایناق‌دا
فایل‌لار ویکی‌آمباردا
خبرلر ویکی‌خبرده

• "Azerbaijan" (Columbia Encyclopedia, 6th edition; 2001–05)

• غیررسمی گونئی آذربایجان تئلئویزییاسی Archived 2015-09-09 at the Wayback Machine.
• دیرنیش Archived 2015-09-05 at the Wayback Machine.
• پیروز دیلنچی
• آزوه